در این نوشتار ضرورت‌های تقویت توان تولیدی روستائیان و عشایر در برنامه ریزی های اقتصادی بررسی میشود.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: نظر به اینکه روستا و روستا نشین می‌تواند بستر مناسبی برای تولیدات کشاورزی، دامی، صنعتی و خدماتی، حفظ محیط زیست و حراست و نگهبانی مرز‌ها فراهم کند، بنابراین ترسیم و اجرایی کردن نقشه راهی که نقش روستاها را در نظام برنامه ریزی کشور تعیین کند، اهمیتی دوچندان می‌یابد. در این نوشتار ضرورت‌های تقویت توان تولیدی روستائیان و عشایر در برنامه ریزی های اقتصادی بررسی میشود.
تحلیل وضع موجود
روستائیان وعشایر حدود ۲۶ درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. جمعیت روستایی کشور حدود ۲۰ میلیون نفر وجمعیت عشایر حدود یک میلیون نفر است. آمار‌ها از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ از خالی شدن حدود ۱۳ هزار روستا و مهاجرت آنان به شهر‌ها حکایت دارد، اما اطلاعات ثبت شده از سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد در پی توسعه زیرساخت‌های روستایی و افزایش امکانات رفاهی، با رشد جمعیت جوان در روستاها مواجه بوده ایم.
حال این پرسش به ذهن متبادر میشود که نقاط قوت و ضعف روستا‌های کشور چیست و درپاسخ به آن باید گفت:
۱- نقاط مثبت
وجود سرمایه بالقوه انسانی، مراتع، جنگل ها، معادن، دریا و رودخانه ها، آب، هوا و زمین مناسب و منابع عظیم انرژی به ویژه انرژی پاک و جدید، ظرفیت بالقوه و جذاب در زمینه گردشگری، نرخ مشارکت اقتصادی بالادر زنان روستایی، وجود امکانات زیربنایی از قبیل آب، برق، راه، بهداشت، فضای آموزشی و مخابرات در اکثر روستاها و وجود اقلیم چهارفصل در هر قسمت از سرزمین و همچنین وجود منابع آبی، خاکی و معدنی در مناطق مرزی به منظور توسعه تجارت و سرمایه گذاری با همسایگان.
۲- نقاط ضعف
طبق بررسی‌های صورت گرفته در معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم نهاد ریاست جمهوری مجموعه عواملی که باعث تضعیف موقعیت روستاها شده است عبارتند از: تعریف نامناسب روستا از منظر خاستگاه تولید، ضـعف در ترتیبـات مناسـب قـانونی و اجرایـی بـرای تسـهیل در رشـد اقتصـادی منـاطق روستایی، در اولویت نبودن مسائل روستا در میان مسئولین کشوری و استانی، تطبیق نداشتن خدمات رفاهی، فرهنگی و اجتماعی با نیاز‌های جامعه روستایی، مشخص نبودن سهم روستاها از سرجمع اعتبارات و تسهیلات، تبعیض در ارائه خدمات بین مناطق شهری و روستایی، تغییرات شدید در کاربری زمین‌های کشاورزی به ویژه در حریم شـهر‌ها، آسیب پذیری روستاها در مقابل حوادث و بلایای طبیعی، فقدان مدل و برنامه جامع بومی برای توسعه مناطق روستایی، منسجم و کارا نبودن فعالیت‌های اجرایی میان دستگاه‌های اجرایی و خدمات رسان، نهادینه نشدن حضور سازمان‌های مردم نهاد در روستاها در راسـتای تحقـق برنامـه هـای توسعه روستایی، تخریب بافت‌های با ارزش تاریخی، کیفیت نا مناسب محیط کالبدی روستاها، نا مشخص بودن دارایی روستاییان به ویژه اسناد مالکیت ملک و مسکن، ضعف در نحوه بهره بـرداری از منـابع مـالی خـرد و هـدایت آنهـا جهـت هـم افزایـی و افزایش بهره وری در روستاها، بهره گیری از روش‌های سنتی و به روز نشدن مهارت‌ها در امر تولیدات روستایی، فقدان نظام سالم بازاریابی و بازاررسـانی محصـولات تولیـدی و نبـود خـدمات پشـتیبان تولید
تولیدات اصلی
تاریخ زندگی بشر گواه است که شهر‌ها، حیات خود را از زندگی عشایری و روستایی آغاز کردند و سپس به جوامع مدرن تبدیل شده اند. مردم مناطق روستایی و عشایری اکنون هم، ضمن ساده‌زیستی و دوستی با طبیعت، نماد تولید مواد غذایی سالم (ارگانیک) و صنایع غیرآلاینده هستند. صنایع و تولیداتی که علاوه بر تأمین خوراک مردم نقش مهمی در رونق اقتصاد و ارزآوری دارند:
۱- تامین غذایی
بیش از ۲۷ درصد تولید در بخش‌های اقتصادی توسط روستائیان و عشایر انجام میشود.
تامین غذایی کشور، بخش اصلی تولیدات روستایی و عشایری است. اقتصاد روستاها بر زراعت و کشاورزی و اقتصاد عشایر بر دامداری و دامپروری استوار است. طبق آمار ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی در روستاها تولید میشود. جامعه عشایری هم با دراختیار داشتن حدود ۳۸ درصد مراتع کشور، ۲۸ درصد مواد لبنی و دامی و ۲۵ درصد گوشت قرمز موردنیاز کشور را تامین می‌کنند.
۲- صنایع دستی
براساس اطلاعات سامانه صنایع دستی کشور، بالغ بر ۵۵۰ هزار نفر در ۲۹۵ رشته مصوب صنایع دستی فعال هستند. این افراد مجوز دارند و در حوزه تولید فعالند و بازرسی مستمری هم از آنها صورت می‌گیرد. ۳۰ تا ۳۵ درصد این آمار تولید کننده‌های صنعتی روستایی هستند. عشایرهم سهمی ۲۸ درصدی در تولید صنایع دستی کشور دارند.
از آنجا که تولید صنایع دستی اساسا متکی به منابع داخلی است، از اینرو بطور معمول بیش از ۹۰ درصد ارزش داده‌ها که بطور عمده شامل نیروی کار، مواد اولیه مصرفی و وسایل و ابزار کار است در داخل کشور فراهم میشود و طبعا هرگونه افزایش در میزان تولید و فروش فرآورده‌های دستی، اثر مستقیمی در ازدیاد تولید ناخالص ملی دارد. جمهوری اسلامی ایران با ثبت ۱۱ شهر و ۳ روستای جهانی صنایع دستی در جایگاه نخست جهان قرار دارد. بیش از دو میلیون هنرمند صنایع دستی نیز در حوزه‌های تولید، ترویج، آموزش و بازرگانی فعالند. ارزش تولیدات صنایع و هنر‌های دستی در کشور بیش از ۷ هزار میلیارد تومان است. علاوه براین، رشد صنایع دستی در توسعه گردشگری روستایی و بوم گردی نیز قابل توجه است.
تجاری سازی، فرآوری و نشان سازی
تمرکز برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در روستاها برحوزه تولید در بخش کشاورزی، دامداری و دامپروری معطوف بوده و تجاری‌سازی، فرآوری و برند یا نشان سازی محصولات مغفول مانده است. حال آنکه توجه و سرمایه گذاری بر روی این سه محور، سود و منافع حاصل از تولیدات را به خود روستائیان بر می‌گرداند و فعالیت تعاونی‌ها و اتحادیه های روستایی در این عرصه می‌تواند سرعت چرخه اقتصادی توسعه در روستاها را افزایش دهد. متاسفانه اکنون منفعت فعالیت‌های کشاورزی به دلیل سرمایه‌گذاری بخش تجاری و بازاریابی به جای تولید کننده‌ها به واسطه‌گر‌ها می‌رسد.
ضرورت معکوس شدن مهاجرت و سرمایه گذاری
اشباع سرمایه گذاری درشهر‌ها بویژه شهر‌های بزرگ و صنعتی، نتایج مخربی مثل افرایش آلودگی، ترافیک، انباشت جمعیتی و به تبع آن افزایش معضلات زیست محیطی و ناهنجاری‌های فرهنگی و اجتماعی را به همراه داشته است. افزایش فشار روانی ناشی از این مشکلات بویژه در سال‌های اخیر به حدی بوده است که شاید به جرات بتوان گفت زمینه‌های فرهنگی برای پذیرش موضوع مهاجرت معکوس از شهر‌ها به روستاها فراهم شده است.
در این شرایط، جلب سرمایه گذاری در روستاها با هدف افزایش تولید و اشتغال، تقویت و زیباسازی کالبد فیزیکی روستاها، ایجاد تحول در ساخت و ساز‌ها و مقاوم سازی ساختمان‌ها و در مجموع بهبود زندگی روستائیان با افزایش شاخص‌های رفاه و آسایش از جمله اقدام‌های ضروری و هوشمندانه‌ای است که باید در دستور کار مسئولان کشوری و اجرایی قرار گیرد. چرا که تولیدات کشاورزی علاوه بر تامین غذا و مواد اولیه، زمینه ایجاد صد‌ها نوع فعالیت صنعتی اشتغال زا و سود آور را فراهم می‌کند.
در واقع زمان آن رسیده است که نگرش‌ها به کارکرد‌های اقتصادی روستاها بصورت عملی و دراجرا تغییر یابد و باید به روستا، به عنوان منابع تامین کننده مواد خام توسعه پایدار نگریست. هیچ کشوری توسعه یافته‌ای در دنیا وجود ندارد که روستا‌های آن توسعه یافته نباشد؛ چراکه توسعه عمومی کشور و توسعه روستایی مکمل هم هستند و باید با هم مورد توجه قرار گیرد.
برنامه جامع بومی برای توسعه
مهندسی مجدد سرمایه گذاری‌های صورت گرفته برای جلوگیری از هزینه‌های بدون درآمد و اصلاح شیوه‌ها برای افزایش میزان تولید با نگاه کارشناسانه در تحرک بخشی به اقتصاد کشور از طریق تولید مواد اولیه بخش صنعت، معدن و خدمات در روستاها امکان پذیر است؛ بنابراین لازم است با اتخاذ استراتژی جدیدی از توسعه توانمندساز و تولید و اشتغال محور، اقتصاد روستایی را وارد مرحله جهش توسعه پایدار مشارکتی کرد. بدون داشتن استراتژی جهش توسعه، از دستاورد‌های زیر ساختی فعلی نیز بهره برداری بهینه انجام نخواهد شد و توسعه به معنی واقعی آن اتفاق نخواهد افتاد. امید است مصوبات اخیر مجلس شورای اسلامی درخصوص طرح جامع توسعه و عمران روستایی راه گشای توسعه متوازان درکشور شود.
امید به فردا‌ها
حوزه تولیدات روستایی وعشایری درسال‌های اخیر چندین متولی داشته که این تعدد خود به اذعان تمام کارشناسان موجب سردرگمی بوده است. اما در چارچوب طرح جامع توسعه و عمران روستایی پس از این، قرار است همه متولیان پیش از این، شامل: سازمان تعاون روستایی ایران، سازمان امور عشایری کشور، معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم معاون اول رئیس جمهور، معاونت راه روستایی وزارت راه و شهرسازی، دفتر حمل و نقل روستایی سازمان راهداری و حمل و نقل جاد‌های کشور، دفتر برنامه‌ریزی و هماهنگی طرح‌های بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و امور صنایع معاونت آب و خاک و صنایع، شرکت‌های آب و فاضلاب روستایی، دفتر امور زنان روستایی و عشایری و مراکز جهاد کشاورزی دهستان وزارت جهاد کشاورزی، همگی در سازمانی بنام سازمان توسعه و عمران روستایی ادغام و زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی، تولیدات روستایی و عشایری را به سامان برسانند. بطور قطع این انسجام و یکپارچگی در مدیریت با گام‌های عملی دولت سیزدهم در این باره تعیین کننده خواهد بود.
منابع
- راهبرد‌های توسعه روستایی (۱۳۹۳) معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم نهاد ریاست جمهوری http://sk-roosta.ir/DorsaPax/userfiles/Sub۲۰/b.rahbordi.pdf
- پایگاه اطلاع رسانی خانه ملت https://www.icana.ir/Fa/News/۴۷۶۱۶۷/
- خبرگزاری دانشجو https://snn.ir/fa/news/۸۴۶۲۲۸/
- فیاض، محمد (۱۳۹۹) عشایر و مراتع https://irannature.areeo.ac.ir/article_۱۲۱۲۶۲.html
- پایگاه رادیو گفتگو http://radiogoftogoo.ir/NewsDetails/?m=۱۷۵۱۰۰&n=۶۵۳۳۴۲
- خبرگزاری مهر https://www.mehrnews.com/news/۴۷۶۵۸۸۲