مروری بر کارنامه سي و هشت سال فعالیت جهاد دانشگاهي

پژوهش خبری صدا وسیما: 16 مرداد ماه سالروز تاسيس جهاد دانشگاهي فرصت مغتمي براي بازشناسي اهداف و جايگاه و کارنامه يکي از نهادهاي دانشگاهي برآمده از انقلاب آن­هم در چهلمين سالگرد پيروزي انقلاب اسلامي است. از اين منظر مي ­توان جهاد دانشگاهي را تبلوري عيني از  الگوسازي انقلاب براي رسيدن به نهاد علم و پژوهش تراز انقلاب قلمداد کرد  انقلاب اسلامي ايران، اسلامي کردن نهادها و سازوکارهاي کشورداري و آموزشي را نيز هدف گرفت. تعطيلي کوتاه مدت دانشگاهها در ابتداي پيروزي انقلاب، مهلتي فراهم آورد تا روند بازنگري در امور آموزش عالي و رهايي دستگاههاي علمي از وابستگي ­ها به بيگانگان آغاز شود. تاسيس و روند تکاملي جهاد دانشگاهي از اين منظر قابل توجه است. در چهلمين سال پيروزي انقلاب اسلامي واکاوي و بررسي کارنامه نهادهاي بر‌آمده از متن انقلاب در فهم و درک راه طي شده و دستاوردها و تجارب گران­سنگ چهار دهه از عمر انقلاب اسلامي سودمند و مفيد است؛ نه از اين جهت که صرفا آثار و پيامدهاي مثبت و موثر اين نهادها بررسي شود بلکه از جهت شناخت نقاط قوت و ضعف، آسيب ­ها و مشکلاتي که بر اين نهادها تحميل شده يا اهداف تشکيل و راه اندازي اين نهادها به تحقق کامل نرسيده است.

حضرت امام خميني – قدس سره- در تاريخ 23/ 3/ 59 دستور تشكيل ستاد انقلاب فرهنگي را صادر کردند و در 16/ 5/ 59  ستاد انقلاب فرهنگي به منظور تحقق بخشيدن به اهداف انقلاب فرهنگي، جهاد دانشگاهي را به عنوان يك نهاد انقلابي و برخاسته از انقلاب فرهنگي تاسيس كرد. در 11/ 9/ 65 پس از تبديل ستاد به شوراي عالي انقلاب فرهنگي، اساسنامه جهاد دانشگاهي مورد تجديدنظر قرار گرفت و با حذف وظيفه مشاركت در مديريت اداره دانشگاهها و تاكيد بر انجام فعاليت­ هاي فرهنگي و تحقيقاتي به منظور اسلامي شدن دانشگاهها به تصويب رسيد. در 22/ 8/ 69 بار ديگر شوراي عالي انقلاب فرهنگي با عنايت به شرايط جديد دانشگاهها مصوبه اي را به تصويب رساند كه در آن جهاد دانشگاهي به عنوان پلي ميان دانشگاه و بخش صنعتي، خدماتي كشور معرفي گرديد. در اين مصوبه دو وظيفه عمده انجام تحقيقات علمي و فعاليت­هاي فرهنگي همچنان به عهده اين نهاد گذاشته شد. در 14/ 8/ 70 اساسنامه سازمان جهاد دانشگاهي به تصويب نهايي شوراي عالي انقلاب فرهنگي رسيد و جايگزين اساسنامه قبلي جهاد دانشگاهي در سال 65 مي­گردد. در تاريخ 3/ 10/ 76 مطابق با مصوبه مجلس شوراي اسلامي جهاد دانشگاهي به فهرست نهادها و موسسات عمومي غيردولتي، موضوع قانون فهرست نهادها و موسسات عمومي غيردولتي مصوب 1373 اضافه مي­شود و در آخرين تغيير در 21 /9/ 79 اصلاح اساسنامه‌ جهاد دانشگاهي‌ با محوريت تغيير در چيدمان هيئت‌ امناي‌ سازمان صورت گرفت. جهاد دانشگاهی از لحاظ‌ ساختار تشكیلاتی‌، از سه‌ ركن‌ هیأت امناء، شورای علمی و رئیس جهاد دانشگاهی تشکیل شده است.

جهاد دانشگاهی فعاليت‌هاي آموزش عالی خود را با تأسيس مؤسسه آموزش عالي جهاد دانشگاهي در سال1372 آغاز نموده است ‌و امروزه ‌در سراسر كشور با دو دانشگاه "علم‌ و فرهنگ" و "علم و هنر" در تهران و يزد و همچنين شش موسسه آموزش‌ عالي در "كاشمر"، "همدان"، "رشت"، "خوزستان"، "كرمانشاه"، "اصفهان" و همچنين 47 مركز آموزش عالي علمي- كاربردي در چهار مقطع كارداني، كارشناسي، كارشناسي ‌ارشد و دكتري اين فعاليت را ادامه مي‌دهد.

به نظر مي ­رسد طيف متنوع  فعاليت ­ها و حوزه ماموريت جهاد دانشگاهي آن­را به وزارت علومي کوچک البته با تاکيد بر حوزه پژوهش مبدل کرده است. مي­توان گفت موفقيت­هاي جهاد دانشگاهي که عملا نهادي عمومي و غير دولتي اما متصل به دانشگاه هاست در حوزه پژوهش به خصوص در دوران دفاع مقدس و سال­هاي اخيرکه کشور گريبان­گير تحريم ­هاي اقتصادي است بيشتر نمود و بروز داشته و دارد. دستاوردهاي اين نهاد برآمده از انقلاب در عرصه علمي و تحقيقاتي چشمگير است. اين ظرفيت توليد دانش بنيان را به منزله جايگزين توليد منبع بنيان، فرصتي را براي جهاد دانشگاهي فراهم مي­آورد که با تکيه بر تجارب و سوابق خود در هدفمندسازي و کاربردي کردن دانش و پروژه هاي تحقيقاتي آن هم با روحيه جهادي و نه بروکراتيک، جهش علمي کشور را بيشتر کند.

اهداف تشکيل جهاد دانشگاهي

پس‌ از پيروزي ‌انقلاب ‌اسلامي ‌و احساس‌ نياز به‌ تحول ‌و جهت‌دهي‌ به ‌فضاي ‌فرهنگي ‌و دانشگاهي‌كشور، در تاريخ ‌16 مرداد 1359 بر اساس‌ فرمان‌ حضرت ‌امام ‌خميني‌(ره‌) جهاد دانشگاهي ‌تأسيس‌ شد. حوزه‌هاي‌ فرهنگ، آموزش ‌و پرورش ‌دامنه ‌وظايف ‌اين ‌نهاد را تشكيل ‌داده‌ و هدف ‌از آن‌ توجه ‌به ‌معنويت ‌و تزكيه ‌بر مبناي اسلامي‌شدن ‌دانشگاهها، تربيت ‌نيروي ‌انساني‌ متعهد كه ‌در كنش ‌متقابل ‌با جامعه‌ و درخواست ‌آن ‌بود. تلطيف ‌فضاي‌فرهنگي‌ مراكز آموزش ‌عالي‌كشور، ارتقاء سطح‌ علمي‌ دانشگاهها با تقويت ‌پژوهش‌، تأثير گذاري ‌بر جريانات‌سياسي ‌مراكز علمي‌ و كمك ‌به ‌اسلامي ‌شدن ‌دانشگاهها بود. در اين‌ راستا جهاد دانشگاهي‌ از آغاز تأسيس‌ توانسته ‌است ‌با تكيه ‌بر امكانات ‌علمي ‌و پژوهشي‌ خود بيش‌ از هزار طرح ‌را به ‌سامان ‌رساند. از ديگر فعاليت‌هاي‌اين‌ نهاد مي‌توان ‌به ‌تأسيس‌ خبرگزاري ‌دانشجويان‌ (ايسنا)، ستاد اشتغال ‌فارغ‌التحصيلان‌، راه اندازی پژوهشكده‌هاي ‌علمي ‌مختلف ‌و راه‌اندازي ‌مؤسسه‌هاي ‌آموزش‌ عالي‌، انتشار كتب ‌و مجلات‌ مختلف‌ علمي‌اشاره‌ كرد كه ‌در راستاي ‌انجام‌ وظايف ‌مربوطه ‌بوده ‌است‌. آنچه‌ در خصوص‌ اين‌ نهاد قابل ‌توجه ‌است ‌آن‌كه‌ خود را به‌ چارچوب‌كليشه‌اي ‌اوليه‌ خود يعني‌ بازوي ‌اجرايي ‌صرف ‌شوراي ‌عالي ‌انقلاب ‌فرهنگي ‌محدود نكرد و همگام‌ با نيازهاي‌جامعه‌، خود را متحول‌ ساخته ‌است.

بنابراين‌ مي‌توان‌ اهداف‌ وجودي‌ جهاد دانشگاهي ‌را به ‌شرح ‌ذيل ‌بيان‌ كرد:

1ـ تلطيف‌ فضاي ‌فرهنگي‌، معنوي ‌دانشگاهها و مراكز آموزش‌ عالي ‌كشور

2ـ تقويت و كمك‌ ‌به ‌نهادينه ‌شدن‌ پژوهش ‌و تحقيق ‌و ارتقاي‌ علمي ‌دانشگاه‌ها

3ـ تأثيرگذاري ‌و تعديل‌ جريانات‌ سياسي‌ موجود در دانشگاه‌ها به ويژه ‌در اوايل ‌پيروزي ‌انقلاب ‌و جنگ ‌تحميلي‌

4ـ كمك ‌به ‌فرآيند اسلامي ‌شدن ‌دانشگاهها

5ـ پيوند مراكز صنعتي ‌و پژوهشي ‌به‌ همديگر

با توجه به روند تکاملي و توسعه‌اي که جهاد دانشگاهي در سال­هاي فعاليت خود طي کرده است کارنامه اين نهاد برآمده از انقلاب را می‌توان در سه ساحت پژوهشي و تحقيقاتي، آموزشي و فرهنگي دسته‌بندي کرد.

وظایف کلی جهاد دانشگاهی عبارت است از :

1- تبلیغ و ترویج فرهنگ و هنر اسلامی و برنامه‌ریزی فرهنگی و تربیتی و ایجاد آمادگی فکری و مکتبی در قشر جوان به خصوص دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویان به منظور مقابله با غرب‌زدگی و انحرافات در چارچوب سیاست­های فرهنگی کشور.

2- ایجاد تشکیلات مناسب به منظور تألیف، ترجمه و انتشار کتب، نشریات، مقالات علمی، فرهنگی و تولید مواد کمک آموزشی.

3- انجام دادن تحقیقات توسعه ای و کاربردی

4- پیگیری طرح ­های تحقیقاتی جهاد تا پایان مرحله نیمه صنعتی و صنعتی

5- ارائه خدمات علمی – فنی در زمینه‌های مختلف مورد نیاز جامعه

6- حمایت، تشویق و جذب دانشجویان و پژوهشگران جوان و مستعد و برنامه‌ریزی و ایجاد شرایط و امکانات لازم به منظور فراهم آوردن زمینه فعالیت ­های علمی و پژوهشی آنان بر مبنای شناخت مشکلات واقعی و نیازهای تخصصی جامعه.

7- اجرای دوره های رسمی آموزش های علمی – کاربردی مطابق ضوابط و مقررات آموزش عالی کشور

8- ایجاد تشکیلات آموزشی و تحقیقاتی مطرح شده در بندهای این ماده بر اساس قوانین و مقررات آموزش عالی

9- مشارکت در ایجاد زمینه های مناسب برای اشتغال بیشتر فارغ التحصیلان دانشگاهی

تبصره: خدمات علمی فنی شامل: انجام دادن آزمایش ­های کیفی، بررسی پیشنهاد استانداردها، جمع‌آوری و پردازش داده‌های علمی، انتشار مدارک و داده‌های علمی، ترویج فنون و انجام دادن مشاوره علمی و ارائه کمک‌های فنی و انجام دادن خدمات بهداشتی و درمانی و تشخیص پزشکی می­شود.[1]

فرهنگ جهادي در کار دانشگاهي

مهم‌ترين ويژگي متمايز كننده و برجسته جهاد را بايد فرهنگ ويژه آن دانست. جهاد دانشگاهي از بدو تأسيس به دليل مختصات زماني، محلي براي تجميع نيروي هاي خواهان استقلال و خودكفايي بوده است. با تغيير در سال­هاي پس از پيدايش نيز همچنان اين روحيه استقلال‌طلبي را در خود حفظ نموده و تبديل به مأمني براي محققين و پژوهشگران در سطح ملي شده است. پژوهشگراني كه توسعه و پيشرفت كشور خود را ارزش انساني و اخلاقي دانسته و فعاليت خود را در اين مجموعه وظيفه ميهني خود مي­دانند. اين روحيه كمال طلبي در ميان محققان و مديران جهاد دانشگاهي، اين مؤسسه را تبديل به مؤسسه اي خودراهنما در مسير پرتلاطم توسعه كرده است. همانگونه که رهبر انقلاب در ديدار با رئیس، مدیران و محققان جهاد دانشگاهی در 19 خرداد 93 بيان کردند: مهمترین ویژگی جهاد دانشگاهی برخورداری از نیروی جوان و در عین حال متخصص و دارای تفکر جهادی است. به بيان ايشان جهاد دانشگاهی، نهادی مهم است زیرا هم با دانشگاه به عنوان سنگر علم و مرکز پیشرفت علمی کشور مرتبط است و هم دارای تلاش جهادی است و در مقابل موانع و مزاحمت­ها از حرکت نمی ایستد. به علاوه یکی از مهمترین کارها، در جهاد دانشگاهی تربیت شخصیت‌های مؤمن و برجسته علمی، با جهت گیری­های انقلابی و دلبسته به آرمان­ های انقلاب است. از اين رو از نگاه رهبر انقلاب جهاد دانشگاهی بر اساس تفکر انقلابی شکل گرفت. ايشان در بررسي کارنامه اين نهاد انقلاب معتقدند: دستاوردهای علمی مجموعه دانشگاهی و تحقیقاتی کشور در 35 سال گذشته، قطعاً از دستاوردهای 35 سال بدون شرایط و روحیه جهادی، بیشتر و با کیفیت­تر است. بر همین اساس اگر این حرکت علمی 150 سال دیگر نیز ادامه یابد، پیشرفت­ها و دستاوردهای ملت ایران، به مراتب بیشتر از حرکت علمی کشوری همانند امریکا، در 150 سال گذشته خواهد بود.

کارنامه تحقيقاتي و پژوهشي جهاد دانشگاهی

شايد بتوان گفت مهمترين موفقيت ­هاي جهاد دانشگاهي در عرصه تحقيقاتي و پژوهشي است که شاخص­ترين آن  دستاوردهاي موسسه رويان و پيشرفت­ هاي چشم­گير در عرصه سلول­هاي بنيادي است که بسيار خبرساز شد.

وظايف كلي اين نهاد بر اساس اساسنامه و مرور فعاليت­ هاي آن نشان مي­دهد اغلب فعاليت­ هاي چرخه نوآوري در حوزه هاي متنوع را در برمي­ گيرد ولي تمركز بر توليد و بهره برداري از دانش فني بوده است. علاوه بر اين، جهاد دانشگاهي يكي از اعضاي هميشگي شوراي­ عالي انقلاب فرهنگي بوده و عضويت در اين نهاد سياستگذار فرابخشي و همين­طور عضويت در ساير نهادهاي سياستگذار از قبيل شوراي پژوهش ­هاي علمي كشور موجب شده تا جهاد دانشگاهي از اين طريق بتواند در سياست­گذاري علم و فناوري كشور (هر چند اندك) نقش آفريني كند. البته همان­گونه که رئيس جهاد دانشگاهي نيز بدان اذعان دارد ظرفیت جهاد دانشگاهی به طور کامل محقق نشده است. "دستاوردهای جهاد دانشگاهی در طول یک سال گذشته تنها 25 تا 30 درصد از ظرفیت‌های جهاد دانشگاهی است". [2]

برخي از دستاوردهاي چشمگير جهاد دانشگاهي از اين قرار است:[3]

ـ ايجاد و راه‌اندازي موسسات و پژوهشکده‌ها و پارک‌هاي علمي در کشور و تربيت پژوهشگران توانمند و با انگيزه

ـ بومي‌سازي بسياري از توليدات فني و توسعه مرزهاي دانش به خصوص در عرصه علوم پايه

ـ فعال شدن در عرصه رسانه‌اي به خصوص با اداره خبرگزاري دانشجويان ايران ايسنا؛ خبرگزاري قرآني ايکنا و نيز مرکز افکارسنجي ايسپا

ـ تبديل شدن به مرکزي براي نمايه آثار و توليدات علمي به خصوص با راه‌اندازي پايگاه SID

ـ ورود به عرصه آموزش دانشجو با تربيت هزاران دانشجو در دانشگاه ها و مجتمع هاي آموزش عالي و مراکز علمي کاربردي و به خصوص دانشگاه علم و فرهنگ

ـ حضور فعال در نشر آثار علمي و انتشار کتب و مقالات به خصوص با فعاليت درخور توجه انتشارات جهاد دانشگاهي

برابر اعلام رئيس جهاد دانشگاهي مهمترين دستاوردهاي يک سال گذشته جهاد دانشگاهي از اين قرار است:

پرداختن به هویت ملی و ایرانی اسلامی دانشجویان در قالب برگزاری اردوهای ایران مرز پرگهر، مسابقات ملی مناظرات که تاکنون ۶۰۰ مناظره در سطح کشور برگزار شده است، برگزاری هفتمین آیین اعطای تندیس ملی فداکاری، برگزاری سومین همایش ملی امام خمینی(ره) از نظریه تا عمل و  برگزاری ششمین دوره مسابقات بین‌المللی قرآن کریم فعالیت‌های جهادی این سازمان در حوزه فرهنگ بوده است.

بیست و چهارمین دوره کتاب سال دانشجویی و همچنین جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی، افتتاح کارخانه تولید سلول‌های بنیادی انسانی با سرمایه‌گذاری ستاد اجرایی فرمان امام خمینی (ره)، دستیابی به دانش تولید سلول‌های زمینه‌ساز بیماری پارکینسون که در پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی انجام شد، دستیابی به دانش تولید جنین مرغوب دام با جنسیت دلخواه، تولید ماهی‌های آزمایشگاهی حاوی بیماری‌ها از طریق دست‌کاری ژنتیکی از نمونه‌ فعالیت‌های این نهاد در حوزه پزشکی بوده است.

راه‌اندازی خط تولید مته‌های سه دندانه، تکمیل، نصب و بهره‌برداری از مبدل فرکانس ولتاژ بالا به‌عنوان محرک موتورهای الکتریکی و طراحی و ساخت تاسیسات نمک‌زدایی نفت، ساخت سرامیک‌های ویژه نسوز که کاربرد گسترده‌ای در صنعت نفت و گاز دارد از دیگر دستاوردهای جهاد دانشگاهی بوده است. در حوزه علوم انسانی هم دستاوردهای این نهاد فرهنگی عبارتند از: پیمایش ملی ارزش‌ها و گردشگری، شناسایی موانع کسب‌وکار شرکت‌های دانش‌بنیان، پیمایش ملی خانواده برای بررسی مشکلات و ارائه راه‌حل‌ها، طرح ملی سنجش و تأمین سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تولیدی ایران.

ارزيابي و جمع بندي

شک نيست که جهاد دانشگاهي نيز مانند بسياري از نهادهاي برآمده از انقلاب با آرمان­ها و اهداف بلندي تشکيل شد و يکي از نهادهايي شد که کوشيد فرهنگ جهادي را به عرصه علم و دانشگاه وارد کند. مشارکت اوليه جهاد در مديريت دانشگاه‌ها به دليل برخي مشکلات امکان تداوم نيافت و به موازات کاهش نقش جهاد دانشگاهي در اداره دانشگاه‌ها که در نهايت آن­را به نهادي عمومي و غيردولتي تبديل کرد؛ بر دامنه فعاليت­ هاي اين نهاد در عرصه آموزش افزود. اکنون مي ­توان گفت سهم  مهمي از آموزش و به خصوص پژوهش ­هاي نوآورانه کشور در عرصه صنعت، محصول جهاد دانشگاهي است. موفقيت­ هاي مهم اين نهاد درعرصه‌هاي تحقيقاتي بارها تحسين مسئولان بالاي نظام را در برداشته است. با اين حال مي توان گفت اين نهاد مهم انقلابي با نارسايي ­ها و مشکلاتي هم روبروست. نخست اينکه دامنه فعاليت­ هاي اين نهاد بسيار گسترده و پراکنده است؛ به نحوي که شائبه موازي کاري را با دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي زير مجموعه معاونت علمي رياست جمهوري را به ذهن متبادر مي­کند. اين نهاد هم درعرصه تحقيقاتي و هم آموزش عالي و هم فعاليت­ هاي فرهنگي و خبري و رسانه ­اي البته با محوريت دانشجويي فعال است و اين طيف گسترده فعاليت ­ها هدف­ گذاري اصلي و تمرکز را از اين نهاد گرفته است. نکته دوم اينکه غلبه تحقيقات فني و صنعتي و در درجه دوم علوم پايه و پزشکي و عقب ماندگي مشهود در پرداختن به تحقيقات و پژوهش ­هاي علوم انساني در اين نهاد برجسته است. البته اگر بر حوزه علوم پايه و فني هم تمرکز حاصل مي­شد شايد دستاوردهاي مهمتري را به بار مي­آورد. بنابر این احتمالا حضور جهاد دانشگاهی در عرصه علوم انساني چندان چشمگير و موفقيت آميز هم نبوده است. نکته ديگر اينکه اين نهاد، عمومي غيردولتي تعريف شده است و اين امر نوعي فاصله گيري را از نهادهاي دولتي در عمل ايجاد مي­کند. البته استقلال نسبي اين نهاد از دولت و اداره آن زير نظر شوراي عالي انقلاب فرهنگي مي­تواند به دور ماندن اين نهاد علمي تحقيقاتي از التهابات سياسي دولت­ ها نيز کمک کند؛ هرچند رياست جهاد در نهايت با حکم رئيس‌جمهور رسميت پيدا مي­ کند. نکته درخور تامل ديگر ناشناخته بودن بسياري از فعاليت ­ها و دستاوردهاي اين نهاد انقلابي براي عموم و به خصوص جامعه دانشگاهي است. احتمالاً گفتمان علمي حاکم بر اين نهاد که با توصيه رهبر انقلاب براي دوري از جهت‌گيري سياسي لازمه يک نهاد علمي و تحقيقاتي هم هست؛ باعث شده که رسانه هاي وابسته به جناح ­ها و جريان­ هاي سياسي کشور چندان به اطلاع رساني و تبليغ فعاليت­هاي هزاران محقق جهادگر و دانش پژوه جهاد دانشگاهي اهتمام لازم را نشان ندهند، امري که لازم است دست­کم در چهل سالگي انقلاب به نحو قابل قبولي اصلاح شود. در هر حال شک نيست که با اطلاع رساني دستاوردها و موفقيت ­هاي جهاد دانشگاهي در سراسر کشور، حاکم شدن گفتمان اقتصاد مقاومتي و دانش بنيان بهتر محقق خواهد شد و خودباوري و اتکا به نيروهاي داخلي به خصوص در وضعيت تشديد تحريم­ هاي دشمنان انقلاب اسلامي اهميت راهبردي ماموريت نهادهايي مانند جهاد دانشگاهي را دوچندان کرده است. نکته ديگر آنکه با بازنگري در اهداف و ماموريت ­ها و کارنامه اين نهاد انقلابي، شايد بتوان با حفظ روحيه جهادي و فرهنگي با دور شدن از پراکنده کاري و موازي کاري، اهداف انقلاب را در عرصه دانشگاه و پژوهش و تربيت نخبگان در عرصه علمي و فناوري، بهتر محقق کرد.

 پژوهش خبری // گروه سیاسی

-----------------------------------------------------------

[1] http://acecr.ac.ir/fa/page/3/

[2] http://acecr.ac.ir/fa/news/1430

 [3] http://acecr.ac.ir/fa/news/1430