اس ۴۰۰، نقطه عطفی در روابط آنکارا و واشنگتن

به گزارش سرويس بين الملل خبرگزاري صدا و سيما، روابط ترکیه و آمریکا پس از کودتای نافرجام ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ دچار تنش‌های زیادی شده است. بر خلاف امید مقامات ترک در باره بهبود روابط دو کشور با روی کار آمدن دونالد ترامپ، اما در عمل اختلافات دو کشور بشدت تشدید شده است. یکی از اختلافات مهم آمریکا و ترکیه، پافشاری آنکارا بر خرید سامانه موشکی ضد هوایی و ضد موشکی اس -۴۰۰ از روسیه است.

این مساله به تنشی بی سابقه در روابط آنکارا و واشنگتن تبدیل شده است. قرارداد خرید اس -۴۰۰، خشم امریکا را بر انگیخته، بطوری که دولت ترامپ اعلام کرده است، با تحویل سامانه موشکی اس- ۴۰۰ روسیه از سوی ترکیه، واشنگتن فروش هواپیما‌های اف ۳۵ به این کشور را متوقف و تحریم‌های سنگینی را علیه آنکارا اعمال خواهد کرد. ترکیه یکی از کشور‌های عضو ناتو است و واشنگتن مدعی است که ورود سامانه اس-۴۰۰ به شبکه پدافندهوایی ناتو می‌تواند نقاط ضعف جنگنده‌های کشور‌های عضو این پیمان از جمله جنگنده اف -۳۵ را برای روسیه آشکار کند. همچنین دولت ترامپ نگران است که خرید تسلیحات روسی و وابستگی تسلیحاتی به روسیه، آنکارا را بیش از پیش به سمت مسکو سوق دهد. در عین حال تشدید مناقشه بین آمریکا و ترکیه، نگرانی مقامات ناتو را بیش از پیش برانگیخته است. در این راستا یک مقام ناتو با توجه به تحویل سامانه موشکی اس-۴۰۰ روسیه به ترکیه، درباره پیامد‌های آن برای آنکارا ابراز نگرانی کرد.

مسلما اجرای تهدید‌های آمریکا علیه ترکیه باعث شکاف هر چه بیشتر بین این دو عضو ناتو و طبیعتا تضعیف این سازمان نظامی غربی خواهد شد.

تحویل اس-۴۰۰
وزارت دفاع ترکیه روز جمعه ۲۱ تیر (۱۲ ژوئیه) از تحویل نخستین محموله سامانه موشکی اس - ۴۰۰ خبر داد. روند تحویل این سامانه در روز‌های اخیر هم چنان ادامه داشته و محموله‌های این سامانه وارد پایگاه هوایی مرتد (آکینجی) در حوالی آنکارا شده است. در بیانیه وزارت دفاع ترکیه آمده است با تکمیل روند تحویل این سامانه موشکی، استفاده از آن نیز به زودی آغاز خواهد شد تاکنون حداقل ۱۴ محموله از این سامانه توسط هواپیما‌های ترابری نظامی روسیه به ترکیه انتقال یافته است. تحویل سامانه‌های اس - ۴۰۰ به ترکیه در سه مرحله انجام خواهد شد.

بخش اول این سامانه‌ها با هواپیما به ترکیه آورده شده و بخش دوم نیز بزودی با همین روش تحویل خواهد شد. بخش سوم که شامل بیش از ۱۲۰ موشک خواهد بود، از طریق دریا به ترکیه ارسال می‌شود. حدود ۸۰ نظامی ترکیه آموزش کاربرد سامانه موشکی اس – ۴۰۰ را در روسیه طی کرده اند.

سرویس فدرال همکاری‌های نظامی - فنی روسیه اعلام کرد که تحویل سامانه‌های اس - ۴۰۰ به ترکیه آغاز شده و همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود. اردوغان نیز روز دوشنبه ۲۴ تیر با اشاره به اینکه روند انتقال طبق برنامه انجام می‌گیرد، یادآور شد که سامانه هوایی اس- ۴۰۰ در اوایل سال ۲۰۲۰ عملیاتی خواهد شد. ترکیه در دسامبر ۲۰۱۷ اعلام کرد قرارداد خرید سامانه ضد هوایی و ضد موشکی اس-۴۰۰ از روسیه را به ارزش دو و نیم میلیارد دلار نهایی کرده است. بر اساس مفاد قرارداد، ۴۵ درصد هزینه را ترکیه به صورت نقد می‌پردازد (که بخشی از آن را پیش پرداخت کرده است) و ۵۵ درصد آن را روسیه به صورت وام به ترکیه تقبل می‌کند.

درخواست سنای آمریکا
با توجه به اجرایی شدن این قرارداد و آغاز تحویل سامانه‌های اس -۴۰۰ به ترکیه، واشنگتن واکنش‌های مختلفی را به آن نشان داده است. در وهله نخست، کمیته نیرو‌های مسلح سنای آمریکا خواهان تحریم آنکارا شد. این کمیته روز جمعه ۲۱ تیر (۱۲ ژوئیه) از ترامپ خواست تا تحریم‌هایی را علیه ترکیه به دلیل خرید این سامانه از روسیه اعمال کرده و فروش جنگنده‌های نسل پنجمی اف - ۳۵ به آنکارا را تا زمان نامشخص متوقف کند. سناتور‌های امریکایی عضو این کمیته، خرید سامانه روسی اس- ۴۰۰ توسط ترکیه را پیامی هشدار دهنده در باره نزدیکی ترکیه به روسیه و تهدیدی برای برنامه اف - ۳۵ خواندند. آن‌ها ترکیه را یک شریک مهم در ناتو اعلام کرده و ابراز امیدواری کردند که روابط استراتژیک آمریکا و ترکیه به سردی نگراید.
در مرحله بعد، ایالات متحده تهدید کرده که در چارچوب قانون "کاتسا" پاسخ سختی را به آنکارا خواهد داد. واشنگتن، ترکیه را تهدید کرد که در صورت خرید این سامانه در فهرست سیاه آمریکا قرار می‌گیرد. پیش‌تر نیز دولت ترامپ، آنکارا را تهدید کرده بود که به محض ورود اولین محموله سامانه روسی اس- ۴۰۰ به خاک ترکیه، تحریم‌های سختی را ضد این کشور اعمال می‌کند. به رغم فشار‌های آمریکا، اما آنکارا همچنان بر خرید این سامانه موشکی از روسیه تاکید می‌کند. مولود چاووش اوغلو وزیرخارجه ترکیه با اشاره به تهدید‌های آمریکا گفت:: قرارداد سامانه موشکی اس-۴۰۰ بین ترکیه و روسیه نهایی شده و هیچ کس نمی‌تواند به آنکارا بگوید که بین غرب و روسیه یکی را انتخاب کند.

واکنش ترکیه
ترکیه بار‌ها تاکید کرده که خرید سامانه موشکی اس-۴۰۰ حق این کشور است و صرف نظر کردن از خرید این سامانه را رد کرده است. به دنبال تحویل سامانه موشکی اس- ۴۰۰ روسیه به ترکیه، "مارک اسپر" نامزد وزارت دفاع آمریکا در پیامی توییتری نوشت: از شروع تحویل پدافند اس- ۴۰۰ روسیه به ترکیه مطلع هستیم. موضع ما در خصوص جنگنده‌های اف ۳۵ تغییر نکرده است. "خلوصی آکار" وزیر دفاع ترکیه روز شنبه ۲۲ تیر در پاسخ به همتای آمریکایی خود گفت: آنکارا به سیستم دفاعی اس- ۴۰۰ روسیه نیاز دارد، زیرا با تهدید جدی مواجه است. آکار افزود: خرید موشک‌های اس ۴۰۰ از روسیه یک انتخاب نیست؛ بلکه یک ضرورت است، زیرا ترکیه مورد تهدیدات جدی قرار گرفته است. آنکارا پیش از این اعلام کرده بود که آمریکا نباید به دلیل خرید سامانه اس - ۴۰۰ اقدامی انجام دهد که باعث به هم خوردن روابط میان دو کشور شود. "حامی آکسوی" سخنگوی وزارت خارجه ترکیه با انتقاد از سخنان اخیر سخنگوی دولت آمریکا گفت: چنین مواضعی با روح مذاکرات  میان "رجب طیب اردوغان" رئیس جمهوری ترکیه با دونالد ترامپ رییس جمهوری آمریکا در حاشیه نشست گروه ۲۰ در اوزاکای ژاپن در تضاد است. به گفته وی، این روند را از ابتدا به صورت شفاف مدیریت کرده ایم و تاکنون آنکارا هیچ پاسخی از واشنگتن برای تشکیل کارگروه اعضای ناتو به منظور بررسی تهدیدات سامانه موشکی اس - ۴۰۰ علیه جنگنده‌های اف -۳۵ دریافت نکرده است. اشاره وی به قول‌های مثبت ترامپ به اردوغان در آن نشست بود که باعث شده بود تا ترک‌ها باور کنند که واشنگتن واکنشی در قبال تحویل سامانه اس -۴۰۰ صورت نخواهد داد.

منتفی شدن تحویل اف -۳۵
پیش از این قرار بود جنگنده‌های اف-۳۵ در سال ۲۰۱۹ به ترکیه تحویل داده شود. اکنون واشنگتن اعلام کرده که رایزنی‌ها برای تولید قطعاتی از هواپیمای اف -۳۵ را که در ترکیه تولید می‌شود در کشور‌های دیگر آغاز کرده و حتی بودجه ۲۰۶ میلیون دلاری در این زمینه از کنگره درخواست کرده است. این در حالی است که رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه موضع سختی در قبال فشار‌های بی سابقه آمریکا علیه ترکیه به دلیل خرید سامانه اس -۴۰۰ گرفته است. از جمله وی، اقدام آمریکا در عدم تحویل جنگنده‌های اف-۳۵ به آنکارا را "دزدی" آشکار می‌داند. اردوغان گفت: «اگر شما مشتری‌ای دارید که پول خود را سرموقع داده، چگونه می‌توانید کالا‌های درخواستی این مشتری را تحویل ندهید؟ نام این اقدام چیزی جز دزدی نیست». به گفته اردوغان، آنکارا تاکنون ۴.۱ میلیارد دلار بابت خرید جنگنده‌های اف-۳۵ به آمریکا پرداخت کرده است، ترکیه تاکنون بخشی از فرآیند تحویل چهار جنگنده اف-۳۵ را از آمریکا طی کرده است و این جنگنده‌ها در پایگاه نیروی هوایی آمریکا در ایالت آریزونا به سر می‌برند و پرسنل ارتش ترکیه نیز در آنجا مشغول گذراندن دوره آموزش خلبانی با این جنگنده بوده‌اند. ترکیه ۱۱۶ فروند جنگنده اف -۳۵ به آمریکا سفارش داده بود. پنتاگون به این پرسنل ترکیه تا ۳۱ ژوئیه مهلت داده تا آمریکا را ترک کنند و با توجه به اینکه ترکیه بخشی از تجهیزات اس-۴۰۰ را نیز تحویل گرفته، روند مشارکت این کشور در برنامه جنگنده اف-۳۵ خاتمه پیدا خواهد کرد.

واکنش منفی ترامپ
با اجرایی شدن قرارداد خرید سامانه اس -۴۰۰ از روسیه و ارسال محموله‌های این سامانه به ترکیه، کاخ سفید پس از چند روز واکنش تندی به این مساله نشان داد. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا روز سه شنبه ۲۶ تیر (۱۶ ژوئیه) اعلام کرد که به علت اقدام ترکیه در زمینه خرید سامانه دفاع موشکی روسی اس -۴۰۰، واشنگتن جنگنده‌های اف-۳۵ را در اختیار آنکارا قرار نخواهد داد.

ترامپ افزود:این اقدام آنکارا مقامات ترکیه و آمریکا را در شرایط سختی قرار داده و باید دید در آینده چه اتفاقی رخ می‌دهد. رئیس‌جمهور آمریکا تصریح کرد: من روابط بسیار خوبی با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه دارم و وضعیت بسیار پیچیده است، ترکیه‌ای‌ها نیاز به سامانه‌های موشکی پاتریوت برای اهداف نظامی داشتند، اما دولت باراک اوباما، آن را رد کرد. ترکیه در چنین شرایطی ناگزیر به خرید سامانه‌های اس -۴۰۰ روسیه شد؛ موضوعی که واشنگتن آن را رد می‌کند، زیرا آنکارا عضو ناتو است. اما به دلیل در اختیار داشتن موشک‌های تولید روسیه، ترکیه‌ای‌ها از خرید بیش از ۱۰۰ فروند جنگنده منع می‌شوند. البته ما روابط خوبی با ترکیه داریم، اما ناگزیرم به آن‌ها بگویم ما هرگز به شما جنگنده‌های اف -۳۵ را نمی‌فروشیم، زیرا شما ناگزیر شدید سامانه‌های موشکی دیگری خریداری کنید.
قبل از آن هم، "مارک اسپر" نامزد وزارت دفاع آمریکا اقدام ترکیه به خرید اس-۴۰۰ را تصمیمی اشتباه و ناامید کننده خواند و تأکید کرد اگر کنگره او را تأیید کند و به صورت رسمی در جایگاه وزیر دفاع آمریکا قرار گیرد از سیاست کنونی آمریکا در قبال ترکیه پیروی خواهد کرد و قطعاً در چارچوب این سیاست آنکارا نمی‌تواند هم اس-۴۰۰ روسیه و هم اف-۳۵ آمریکا رادر اختیار داشته باشد و تنها یکی از آن‌ها را باید انتخاب کند.

مارک اسپر به کمیته نیرو‌های مسلح سنا در پاسخ به سوالی درباره تصمیم ترکیه برای خرید اس-۴۰۰ گفت: این تصمیم ترکیه اشتباه و در عین حال مایوس‌کننده است. وی خاطرنشان کرد: اگرچه ترکیه مدت‌ها یک هم‌پیمان قابل اعتماد ائتلاف ناتو بوده است، اما اکنون دارد در مسیری اشتباه حرکت می‌کند. امریکایی‌ها معتقدند که سامانه روسی اس-۴۰۰ با تجهیزات نظامی سازمان ناتو سازگار نیست و همچنین توانایی دارد اطلاعات فناوری‌های محرمانه جنگنده‌های نسل پنجمی اف -۳۵ را جمع‌آوری کند؛ رویه‌ای که می‌تواند اطلاعات محرمانه مربوط به طراحی و عملیات این جنگنده‌ها را در اختیار روسیه قرار دهد.

"پاتریک شاناهان" سرپرست پیشین وزارت دفاع امریکا، به ترکیه تا ۳۱ ژوئیه ضرب‌الاجل داده‌بود تا قرارداد خرید اس -۴۰۰ را لغو کند، اما ترکیه پیش از فرارسیدن این ضرب‌الاجل روند اجرایی کردن این توافق را آغاز کرد تا به واشنگتن نشان دهد حاضر به پیروی از خواسته آن نیست.

تحریم‌های احتمالی
بر اساس قانون کاتسا (قانون مقابله با دشمنان امریکا از طریق تحریم) که تابستان ۱۳۹۶ (اوت ۲۰۱۷) تصویب شد، قرارداد خرید سامانه موشکی اس-۴۰۰ در شمول مواردی قرار می‌گیرد که دولت امریکا را موظف به اعمال تحریم علیه ترکیه خواهد کرد. بر اساس این قانون وزیرخارجه امریکا برای تنبیه کشوری که «خریدی چشمگیر از صنایع نظامی و امنیتی روسیه انجام دهد» از میان ۱۲ تحریم ممکن، دست کم ۵ گزینه را انتخاب می‌کند. این تحریم‌ها در ضعیف‌ترین حالت می‌تواند شامل لغو حق روادید امریکا برای اتباع ترکیه که در این معامله نقش داشته‌اند بشود، سخت‌ترین تحریم پیش‌بینی شده قطع کامل دسترسی دولت ترکیه به نظام مالی ایالات متحده امریکا است. هر چند وزیر خارجه امریکا موظف است در بازه زمانی مشخصی این تحریم‌ها را به کنگره امریکا اعلام کند، اما رییس‌جمهور می‌تواند با اختیارات اجرایی خود اجرای آن‌ها را به صورت موقت متوقف کند.

برخی تحلیلگران معتقدند که رییس‌جمهور امریکا با لحن مسالمت‌جویانه‌ای که در حاشیه نشست سران گروه ۲۰ در اوزاکای ژاپن در قبال اردوغان به کار گرفت ممکن است جلوی اجرای تحریم‌ها علیه ترکیه بعد از اجرای قرارداد خرید اس-۴۰۰ را بگیرد یا اینکه بر اساس اختیاراتش ترکیه را از بخشی از تحریم‌ها معاف کند. کارشناسان اقتصادی با اشاره به وضعیت شکننده اقتصاد ترکیه و سقوط ارزش برابری لیر در برابر دلار، اجرای تحریم‌های اقتصادی امریکا علیه این کشور را یک ضربه خطرناک به اقتصاد ترکیه ارزیابی می‌کنند. در برابر ترکیه نیز ابزار‌هایی برای اعمال فشار به ایالات متحده امریکا در اختیار دارد. آنکارا می‌تواند مجوز بهره‌برداری واشنگتن را از پایگاه اینجرلیک ترکیه که بخش عمده‌ای از عملیات هوایی امریکا در خاورمیانه از آن انجام می‌شود، محدود کند. بخشی از تسلیحات هسته‌ای امریکا همچنان دراین پایگاه هوایی نگهداری می‌شوند.

برهه جدید
به نظر می‌رسد مساله اس -۴۰۰ موجب شود تا روابط ترکیه و آمریکا وارد برهه جدیدی شود. شواهد نشان می‌دهد که آنکارا قصد دارد در برابر موضع زور گویانه واشنگتن ایستادگی کند. به نوشته فصلنامه "فارین افرز" آغاز ایجاد شکاف میان آمریکا و ترکیه از موضوع عراق و سوریه آغاز شده و چالش بر سر سامانه اس -۴۰۰ حتی ممکن است با شکاف بین ترکیه و آمریکا باعث اختلاف بیشتر در ناتو شود. مقامات ارشد ترک به ویژه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه معتقدند که این کشور حق دارد در باره انتخاب‌های تسلیحاتی خود که با توجه به الزامات دفاعی ترکیه مشخص شده اند استقلال عمل داشته باشند. اردوغان، خرید اس ۴۰۰ را برای ترکیه بسیار مهم دانسته و در این باره گفت: "در حال حاضر مهمترین قرارداد در تاریخ ما، قرارداد اس-۴۰۰ است. با خرید این سامانه دفاعی، ترکیه برای جنگ آماده نمی‌شود. این سیستم دفاع هوایی، برای تضمین صلح و امنیت در کشور طراحی شده است. "
آنکارا بار‌ها تاکید کرده که خرید سامانه موشکی اس -۴۰۰ هیچ تعارضی با خرید جنگنده اف -۳۵ از آمریکا ندارد مدعای دولت ترامپ در این باره که عملیاتی شدن اس -۴۰۰ در ترکیه موجب افشای مقدورات عملیاتی جنگنده اف -۳۵ و نقاط قوت و ضعف آن در برابر این سامانه ضد هوایی روسی خواهد شد نیز با مخالفت ترکیه مواجه شده و حتی آنکارا اعلام کرده که آماده است تا کمیسیون مشترک ناتو این مساله را از لحاظ فنی بررسی کند. با این حال شواهدی دال بر عقب نشینی امریکا از موضع خود وجود نداشته و اکنون علاوه بر مساله عدم تحویل جنگنده اف -۳۵ مساله اعمال تحریم‌های جدید علیه ترکیه در چارچوب قانون کاتسا وجود دارد. این قانون که در اوت ۲۰۱۷ به امضای ترامپ رسید کشور‌هایی را که قرارداد‌های خرید‌های تسلیحاتی عمده با روسیه امضا کنند را مشمول تحریم‌های آمریکا می‌داند. اکنون کنگره آمریکا فشار‌های خود بر دولت ترامپ برای اجرای تحریم‌ها علیه ترکیه را در راستای اجرای این قانون افزایش داده است.

جمع بندی
مساله خرید سامانه موشکی اس -۴۰۰ توسط ترکیه اکنون به مهمترین و چالش‌برانگیزترین موضوع در روابط آنکارا و واشنگتن تبدیل شده و آینده روابط میان این دو کشور عضو ناتو را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. به نظر می‌رسد در روز‌های آینده دامنه تنش و مناقشه بین آمریکا وترکیه در زمینه خرید سامانه‌های اس -۴۰۰ افزایش پیدا خواهد کرد. آنکارا درباره تحویل و استقرار سامانه‌های موشکی اس -۴۰۰ در خاک خود مصمم است و در عین حال تشدید مناقشه بین واشنگتن و آنکارا خرید سامانه اس-۴۰۰ را به مساله‌ای حیثیتی برای ترکیه و اردوغان رئیس جمهور این کشور تبدیل کرده است. روسیه به مناقشه بین آنکارا و واشنگتن به مثابه فرصتی برای نزدیکی بیشتر به ترکیه و دور ساختن آن از غرب نگاه می‌کند. مسکو آمادگی خود برای روابط نظامی و تسلیحاتی گسترده با ترکیه را اعلام کرده اند.

در این زمینه یوری بوریسوف معاون وزیر دفاع روسیه اعلام کرد که برای مذاکره و تفاهم درباره انتقال دیگر سامانه‌های ضد هوایی و نیز جنگنده‌های روسی به ترکیه آمادگی داریم.
با اجرایی شدن این قرارداد مهم و آغاز تحویل سامانه اس -۴۰۰ به ترکیه اکنون این پرسش مطرح است که چرا اردوغان رئیس جمهوری ترکیه با وجود مخالفت‌های شدید آمریکا و حتی ناتو، حاضر شده تا به هر قیمتی این سامانه را از روسیه بخرد؟ تحلیلگران مسائل دفاعی، دلیل این مساله را تمایل اردوغان به پایان دادن وابستگی کشورش به غرب عنوان می‌کنند. بدین ترتیب رئیس جمهور ترکیه با این کار در واقع ضمن واگرایی با غرب دوره جدیدی را در مناسبات خود با روسیه آغاز کرده است. به گفته "نیک هراس" پژوهشگر اندیشکده مرکز امنیت امریکای نوین: «خرید اس-۴۰۰ کاملا وضعیت ترکیه را در منطقه‌ای که کشور‌های همسایه‌اش همگی نیرو‌های هوایی قدرتمند دارد، تغییر می‌دهد. تردیدی وجود ندارد که اردوغان قصد دارد ترکیه را به یک قدرت اوراسیایی تبدیل کند، به همین دلیل آنکارا مجبور است که تعادلی در رابطه‌اش با واشنگتن و ناتو و چین و روسیه ایجاد کند. هیچ تضمینی وجود ندارد و نداشت که آنکارا همواره در جبهه امریکا بماند.» 
نویسنده: سید رضا میرطاهر