به گزارش
خبرگزاری صداوسیما مرکز خوزستان؛ این روز‌ها دست طمع انسانها، پس از آلوده کردن رودخانه‌ها ودریاها، حالا بسوی سفره گسترده آب‌های زیرزمینی دراز شده. سفره‌هایی که قراراست در مواقع خاص از آن بهره برداری شود.
از قدیم گفته اند آب آبادانی می‌آورد وهرجا آب باشد، آبادانی هم هست، اما امروزه و به لطف نگاه خاصِ برخی افراد‌ِ سودجو، نه از آبادانی خبری هست و نه از آب پاکیزه‌ای که بودنش، زندگی وشادابی را برای مردم به ارمغان بیاورد.
همه گیری استفاده غیر مجاز از آب‌های زیرزمینی در میان کشاورزان، خوزستان را هم مبتلا ساخته تا جایی که در این استان نیز، همچون دیگر مناطق کشور، حال و روز این منابع ارزشمند تعریفی ندارد و اندک آب باقیمانده از ترسالی‌های گذشته هم از این هجوم ناجوانمردانه در امان نمانده.
اینگونه که از آمار‌های منتشرشده معاونت مدیریت منابع آب کشور بر می‌آید، بیش از ۴ هزار و ۶۹۸ حلقه چاه غیر مجاز در این استان حفر شده و بیم آن می‌رود با برداشت ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب از این تعداد چاه، در مدتی کوتاه بساط این سفره پرسخاوت خدادادی برای همیشه برچیده شود.
علت اصلی دست درازی به منابع آب زیر زمینی
علت‌های مختلفی همچون بالا بودن سطح آب‌های زیر زمینی ودسترسی آسان به این منابع، ارتفاع کم آن‌ها از سطح دریا، هزینه اندک حفر چاه در مقابل روش‌های گران آبیاری مدرن، و نظارت ناکافی دستگاه‌های مسئول همچون جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، معاونت حفاظت وبهره برداری از منابع آب زیرزمینی سازمان آب و برق، ومهمترین آن‌ها یعنی بدون هزینه بودن این چاههاست که انگیزه متخلفان را برای دست درازی به این منابع خدادادی دوچندان کرده است.
بر اساس تقسیم بندی مدیریت منابع آب کشور، خوزستان ۲۸محدوده مطالعاتی دارد که بیشترین تعداد چاه‌های حفر شده غیر مجاز آن به ترتیب در محدوده آهودشت شوش با هزار حلقه، دزفول واندیمشک با ۹۰۴ حلقه، و میان آب شوشتر با ۷۸۳ حلقه، واقع شده است.
حفاری که نمی‌داند چه نقشی در تخریب دارد
برای پیگیری این مشکل به مزرعه‌ای رفتیم که یکی از حفاران بدور از چشم ناظران، مشغول حفر چاه غیرمجاز در آن بود.
محمد نیسی، از کارکنان بازنشسته وبا تجربه شرکت ملی حفاری ایران، چند سالی میشود که با خودرو حفار قدیمی اش برای مشتریانی که عمدتا صاحبان زمین‌های دور از منابع آبی هستند چاه حفر می‌کند و با مته حفاری فولادی نان خود را ازدل زمین در می‌آورد.
او سالهاست درمقابل هزینه‌ای اندک، برای کشاورزان، چاه غیر مجازحفر می‌کند و نمی‌داند چه نقشی در تخریب این منابع خدا دادی دارد.
محمد میگوید: حفر چاه برای کشاورزان در این مناطق امری عادی شده و به علت وسعت سرزمینی خوزستان و کمبود نیروهای نظارتی هیچ گونه حفاظت و حراستی از این منابع ارزشمند صورت نمی‌گیرد.
او میگوید: اگر دولت بتواند آب کشاورزی مورد نیاز زمین‌های زراعی مردم را در هر گوشه از استان تامین کند تاراج منابع آب زیرزمینی به این شکل وسیع انجام نمی‌شود.
نیسی، یکی از طرح‌های موفقی که مانع گسترش حفاری غیر مجاز چاه‌های آب در برخی مناطق شده، طرح موسوم به ۵۵٠ هزار هکتاری مقام معظم رهبری می‌داند و میگوید: در بخش وسیعی از زمین‌های کشاورزی که در دل این طرح تسطیح وصاحب سیستم آبیاری استاندارد شدند، هیچگونه سفارشی برای حفر چاه، اعم از مجاز، یا غیر مجاز نداشته که نشان از موفقیت آن است.
متولی حفاظت از منابع آب زیرزمینی موضوع حفاظت وحراست از آب‌های زیر زمینی طبق تقسیمات صورت گرفته برعهده وزارت نیرو است و متولی اصلی این کار در هر استان گروه حفاظت وبهره برداری از منابع آب زیرزمینی سازمان آب وبرق است.
از نظر آن‌ها هر چاه یا منبع آبی که بدون پروانه بهره برداری از وزارت نیرو باشد غیر مجاز تلقی میشود.
برای پیگیری این موضوع سری به دفتر آن‌ها زدیم. براساس آمار‌های اعلامی از سوی این گروه، دست درازی به سفره آب‌های زیرزمینی درخوزستان هرساله بیشتر و بیشتر میشود تا جایی که در یک سال، یک و ۸ دهم میلیارد متر مکعب آب پاک ازاین منابع برای مصارف گوناگون برداشت میشود، که ٧٠٠ میلیون متر مکعب آن غیر مجاز و ١/١میلیارد متر مکعب دیگر مجاز است.
پیمان حیدری راد، مدیر حفاظت وبهره برداری از رودخانه‌ها وچاه‌های سازمان آب وبرق خوزستان میگوید: ۸۷ درصد کل چاه‌های موجود در خوزستان شامل چاه‌های مجاز و غیر مجاز به بخش کشاورزی، ۷ درصد صنعت و ۶ درصد شرب است که میزان برداشت آب از این چاه‌ها درمقایسه با آب ورودی جایگزین به سفره‌های زیرزمینی از طریق منابع تغذیه‌ای آبخوانی وبارندگی‌ها بسیار ناچیز است.
حیدری راد به تاثیر مستقیم صنایع مختلف از جمله کشاورزی بر مصرف آب اشاره می‌کند و میگوید: از آنجا که خوزستان قطب کشاورزی کشور محسوب میشود، ٩٨ درصدچاه‌های حفرشده غیرمجاز استان به این بخش اختصاص دارد و مابقی صرف تامین آب شرب برخی شهر‌های بزرگ استان میشود که این موضوع نیز، بر وخامت حال این منابع ارزشمند افزوده.
بیشتر بخوانید: مسدود کردن ۶ حلقه چاه غیرمجاز در باغملک و اندیمشک
انگشت اتهام بسوی کشاورزان انگشت اصلی اتهام در موضوع برداشت غیر مجاز ازآب‌های زیرزمینی، بیشتر بسمت کشاورزان کشیده است وآن‌ها یک پای ثابت این ماجرا هستند، شنیدن صحبت‌های آن‌ها برای رسیدن به یک نتیجه دقیق میتواند موثر باشد.
رزاق سیاحی پیر مرد ۶٧ ساله ساکن یکی از روستا‌های شهرستان شوش است که با همین چاه‌های غیر مجاز آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی خود را تامین می‌کند.
او میگوید دسترسی به آب مصرفی برای کشاورزی به علت دور بودن از کانال‌ها و رودخانه‌ها برایش امکان پذیر نیست و مجبور به حفر چاه غیر مجاز شده.
رزاق میگوید: این چاه‌ها تا سال ۹۴ غیر مجاز محسوب نمی‌شدند، اما پس از لغو صدور مجوز برداشت آب زیر زمینی در سال ٩۵ به دلیل پایین رفتن سطح این آب‌ها در خشکسالی‌های پی درپی سال‌های گذشته در ردیف چا‌های غیر مجاز قرار گرفتند.
به گفته او: نبود آب کافی و جیره بندی آب مصرفی کشاورزی، وجود نهر‌های سنتی و هدر رفت بالای آب در آن‌ها، خستگی مضاعفی بر ما وارد می‌ساخت که نهایتا مجبور به انجام این کار شدیم.
مسئولیت رسیدگی به تخلفات تخلفات در حوزه آب‌های زیر زمینی بیشتر شامل حفر چاه غیر مجاز، اضافه برداشت از منابع آب مجاز، آب فروشی و انتقال آب، و نگهداری دستگاه حفاری غیر مجاز چاه است.
به گفته علی غلامعلی نژاد مدیر حریم بانی سازمان آب وبرق خوزستان، رسیدگی به این تخلفات بر عهده گروه حفاظت و بهره برداری از منابع آب زیرزمینی سازمان آب وبرق است.
در این میان، اما دستگاه‌های دولتی دیگری نیز بعنوان تامین کنندگان امنیت این منابع خدادادی مطرح هستند که بجز تعدادی محدود که در خط مقدم برخورد با این متجاوزان قراردارند، مابقی دستگاه‌ها دست روی دست گذاشته و تنها نظاره گر این تاراج هستند.
مدیر حریم بانی سازمان آب وبرق خوزستان میگوید: خوزستان به لحاظ تعداد منابع آب زیر زمینی وچاه‌ها رده بیست وچهارم کشوری را داراست که برای بازرسی وشناسایی چاه‌های غیر مجاز درسطح استان ۳۶ گروه شناسایی با بررسی تصاویر ماهواره‌ای کار حفاظت را انجام می‌دهند.
بیشتر بخوانید : تخریب ۱۹ حلقه چاه غیرمجاز در بستر رودخانه دز
جلوی ضرر را از هرکجا بگیری منفعت است از قدیم گفته اند آب رفته به جوی باز نمی‌گردد، اما همین قدیمی‌ها معتقد بودند جلوی ضرر را از هرکجا بگیری منفعت است.
بررسی هجوم بی رحمانه به سفره آب‌های زیرزمینی در یک بازه زمانی١٠ساله، موئید کسری یک و ۲ دهم میلیارد متر مکعبی این منابع حیاتی است که نسبت به پتانسیل معادل ۲۰ درصد کسری را نشان می‌دهد.
از این رو طرح احیا وتعادل بخشی به آب‌های زیر زمینی از سوی سازمان مدیریت منابع آب کشور و با هدف نجات سفره آب‌های زیر زمینی بعنوان یکی از طرح‌های فوری به کمک آمده، تا علاوه بر جلوگیری از برداشت چاه‌های غیر مجاز، کسری مخازن آب زیرزمینی را هم جبران کند. اما این طرح تا چه حد موفق بوده؟
به سراغ محرابی نژاد رئیس گروه حفاظت وبهره برداری از منابع آب زیرزمینی سازمان آب وبرق خوزستان رفتیم او میگوید: این طرح که از سال ٨٣ کلید خورده شامل ١۵ پروژه است که ١١مورد آن‌ها بر عهده وزارت نیرو است و پر کردن چاه‌های غیر مجاز در اولویت کاری آن است.
محرابی نژاد اضافه کرد درهمین راستا ازسال ۹۱ تا ۹۸ تعداد ۳۹۴ حلقه چاه غیر مجاز با حکم قضایی مسدود شده.
دیگر خطرات تهدید کننده منابع آب زیر زمینی
خطراتی که متوجه آب‌های زیرزمینی است تنها به برداشت غیرمجاز محدود نیست و باید به سایر موارد تهدید کننده نیز توجه شود.
عوامل مختلفی در تخریب منابع آب زیر زمینی نقش دارند که مهمترین و آشکارترین آن‌ها برداشت غیر مجاز است، اما در این میان عوامل دیگری هم وجود دارد که خسارت ناشی از برداشت غیرمجاز، در مقابل ضرر وزیان آن‌ها عددی محسوب نمی‌شود.
اگرچه کاهش حجم آب‌های زیر زمینی براثر برداشت بیش از حد واندازه از این منابع، با افزایش بارندگی‌ها جبران پذیر است، اما موضوع تاثیر منفی شیرآبه زباله‌ها وسموم کشاورزی بر منابع آبی که در مباحث تخریب این منابع مغفول مانده تخریب مستمر و آلودگی طولانی مدت شیمیایی بدنبال دارد که برگشت ناپذیر و همیشگی است.
علی محرابی نژاد رئیس گروه حفاظت وبهره برداری از منابع آب زیرزمینی سازمان آب وبرق خوزستان، نیتراته شدن چاه‌های کشاورزی سه شهرستان اندیمشک، ایذه و دزفول به علت قرار گیری این چاه‌ها در نزدیکی محل دفن زباله‌ها و نشت شیرآبه زباله در محل تغذیه آب زیر زمینی و نیز انتشار آلودگی از طریق مصرف بیش از اندازه سموم و کود‌های شیمیایی در ایذه را مهمترین عامل آلودگی منابع آب زیرزمینی در این شهرستان‌ها می‌داند.
به گفته او: نبود سیستم بازیافت ودفع اصولی زباله در برخی شهرستان‌ها و استفاده غیر معمول و بیش از اندازه از سموم و کود‌های شیمیایی از سوی کشاورزان مهمترین دلایل آلودگی منابع آب زیر زمینی از این طریق است که خسارات جبران ناپذیری به منابع آبی وارد می‌سازد و ادارات جهاد کشاورزی و شهرداری‌ها بعنوان متولیان اصلی باید برای رفع این مشکل که حالا یکی از تهدیدات اصلی منابع آبی محسوب میشود تلاش کنند.
بیشتر بخوانید: انسداد ۵۵ حلقه چاه آب غیر مجاز در خوزستان
توجه به طرح‌های آبخیزداری ضامن بقاء سفره‌های آب زیرزمینی نقش موثر طرح‌های آبخیزداری در هدایت آب‌های سطحی ناشی از بارندگی به سفره‌های آب زیرزمینی برکسی پوشیده نیست.
همه ساله اعتبارات زیادی صرف اجرای طرح‌هایی همچون بند‌های خاکی، بند‌های بتنی، ترمیم بند‌های موجود و پروژه‌های بیولوژیک، در استان خوزستان میشود، که نتیجه آن هدایت آسان آب‌های سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی است.
براساس تقسیم بندی‌های انجام شده،
استان خوزستان در حوزه آبخیزداری خلیج فارس واقع شده که شامل ۷ حوزه، ۱۲ زیر حوزه و سه زیر حوزه فرعی است.
در این میان اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری استان خوزستان بعنوان متولی اصلی اجرای طرح‌های آبخیزداری در این حوزه اقدامات موثری در ۱۱ شهرستان استان انجام داده که مهمترین آن‌ها را معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، شامل اجرا و ترمیم بند‌های خاکی بهبهان به ظرفیت ۲۸۵ هزار مترمکعب، اجرای بند‌های بتنی، خاکی وسنگی اندیمشک به ظرفیت بیش از ۱۳۵ هزار متر مکعب، عملیات ترمیم بند خاکی رامهرمز به ظرفیت بیش از ۲۹ هزار متر مکعب عملیات احداث بند‌های گابیونی وخشکه چینی باغملک به ظرفیت بیش از ۱۲ هزار مترمکعب و عملیات احداث بند‌های گابیونی وخشکه چینی دزفول به ظرفیت بیش از ۱۱ هزار مترمکعب می‌داند.
مهراج خائیز معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری استان، خوزستان را با توجه به اقلیم وسایر خصوصیات آب وهوایی یکی از استان‌های مستعد بروز پدیده خشکسالی می‌داند و میگوید: خوزستان از سال ۸۵ تا ۹۵ درگیر خشکسالی بوده که این خشکسالی‌ها میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی برای مصارف مختلف خصوصا کشاورزی بسیار افزایش داده است.
او موثر‌ترین شیوه برای ترمیم منابع آبی از دست رفته زیرزمینی توجه به طرح‌های آبخیزداری می‌داند و میگوید: هرچقدر بتوانیم سفره‌های زیرزمینی را با اجرای طرح‌های آبخیزداری غنی‌تر کنیم گذر از خشکسالی‌ها آسان‌تر خواهد بود.
نقش طرح‌های آبخیزداری بر فرونشست زمین
اجرای کامل طرح‌های آبخیزداری در خوزستان نیازمند اختصاص اعتبار مناسب به این طرح‌ها است و وزارت جهاد کشاورزی باید با اختصاص اعتبار مورد نیاز شرایطی فراهم سازد.
این کار، علاوه بر جلوگیری از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، راه بر دیگر خطرات احتمالی از جمله پدیده مهم فرونشست زمین که یکی از اصلی‌ترین تبعات کاهش سطح آب در سفره‌های زیرزمینی است و علاوه بر برگشت ناپذیر بودن وغیر قابل احیا بودن، خطرات فراوانی برای ساکنین مناطق در معرض بدنبال دارد بسته شود.
پیمان حیدری راد، مدیر حفاظت وبهره برداری از رودخانه‌ها وچاه‌های سازمان آب وبرق خوزستان گفت: بررسی موضوعات مرتبط با مباحث فرونشست زمین جزو وظایف سازمان زمین شناسی استان است که بجز یک پایان نامه دانشجویی دانشگاه شهید چمران اهواز با موضوع فرونشست زمین درشهرستان ایذه، متاسفانه هیچگونه اطلاعاتی در خصوص دیگر مناطق استان که هر لحظه سطح آب‌های زیرزمینی در آن‌ها رو به کاهش است در دست نیست و مطالعاتی هم از سوی متولیان امر در این زمینه انجام نشده است.
حیدری راد افزود با این حال ما موضوع را رها نکردیم و برای بررسی وسنجش میزان ارتفاع آب زیرزمینی خودمان وارد عمل شدیم و شبکه‌های سنجش در برخی دشت‌های استان طراحی ونصب شد که هم اکنون رفتار ۷۱۲ حلقه چاه از طریق کنتور‌های نصب شده متصل به این شبکه بصورت روزانه چک میشود.
لزوم هماهنگی همه دستگاه‌ها برای نجات منابع آب زیر زمینی مهار دست درازی برخی افراد سودجو به منابع آب زیر زمینی جز با هماهنگی دستگاه‌های مختلف امکان پذیر نیست و برای تمرکز بیشتر و اولویت بندی نقاط بحرانی و در خطر باید کارگروهی متشکل از سازمان آب وبرق، جهادکشاورزی، منابع طبیعی، سازمان حفاظت محیط زیست، شهرداری‌ها، سازمان زمین شناسی و نقشه برداری کشوری تشکیل و اطلاعات بروز شده هرکدام برای تصمیم گیری درست و به موقع در دسترس باشد تا بتوان اوضاع نابسامان سفره‌های آب زیرزمینی در استان را که با آینده زندگی خود وفرزندانمان گره خورده سامان بخشیم.
بیشتر بخوانید : انسداد ۱۱ حلقه چاه غیرمجاز در خوزستان+عکس
اقدامات لازم جهت پیشگیری به هر حال آنچه که اکنون اهمیت دارد، روند رو به رشد تخریب منابع آب زیر زمینی در استان خوزستان است که با کاهش دبی رودخانه کارون بر اثر برداشت وانتقال آب از سرچشمه‌های این رودخانه مهم شکل گرفته.
رودخانه ای که نقش تعیین کننده‌ای در کشاورزی منطقه دارد؛ بنابراین باید برای جلوگیری از تخریب زودهنگام وکوتاه کردن دست سودجویان وکسانی که بر اثر دانش واطلاعات ناکافی در مسیر نابودی این منابع قدم برمی‌دارند، پیش از آنکه نسلهای آینده، بدلیل خیانت در امانت، پیشینیان خود را مورد نکوهش قرار دهند.
آنچه اکنون ضروری به نظر می‌رسد، اقداماتی همچون، تشکیل یگان حفاظت از این منابع، صدور مجوز خودرو‌های مخصوص حفاری و نصب دستگاه‌های مختصات یاب ماهواره‌ای بر آن‌ها، مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز با مشارکت دستگاه قضایی، تکمیل طرح‌های آبیاری و زهکشی مزارع کشاورزی در سراسر استان، تغذیه آبخوان‌ها از طریق آب‌های سطحی پاک و شیرین اختصاص اعتبار مناسب به طرح‌های آبخیزداری و فرهنگ سازی در زمینه چگونگی استفاده از آب‌های زیرزمینی برای مردم خصوصا کشاورزان، انجام و قدم‌های اساسی برای حفاظت و حراست از این منابع بی تکرار خدادادی برداشته شود.
نویسنده : کبری هاشمی
خبرهای مرتبط