به گزارش
سرویس وبگردی سازمان صدا وسیما، حتما برایتان پیش آمده است که مطلبی را در سایتی خبری یا یکی از شبکه‌های اجتماعی ببینید و بلافاصله آن را برای خانواده یا دوستانتان بفرستید. همه ما هر روز در فضای مجازی مطالب و اخباری را می‌خوانیم و برای دیگران می‌فرستیم، اما آیا تا به حال به منبع اخبارتان دقت کرده‌اید؟ روزانه بسیاری از مردم قربانی شایعات می‌شوند. خب چطور اخبار جعلی را شناسایی کنیم؟ در این مقاله، چند روش ساده برای شناسایی این نوع اخبار معرفی می‌کنیم.
اخبار جعلی چیست؟
شناسایی اخبار جعلی یکی از مهمترین مهارت‌های سواد رسانه‌ای به شمار می‌رود. به‌طور کلی به ۲ نوع از اطلاعات اخبار جعلی می‌گویند:
مطالب غیرواقعی برای ترویج باور اشتباه، خرید محصولی خاص یا بازدید از یک وب‌سایت.
مطالبی که تا حدی واقعی هستند، اما کاملا درست نیستند. مثلا روزنامه‌نگار در مطلبش فقط بخشی از گفته‌های یک سیاست‌مدار را نقل می‌کند و مخاطبان را به اشتباه می‌اندازد. این کار ممکن است عمدی و برای ترویج دیدگاهی خاص باشد یا اینکه اشتباهی انجام شده باشد. در هر صورت، سریع توجه مخاطب را جلب می‌کند و ممکن است به شایعه هم تبدیل شود.
البته باید به این نکته هم توجه داشته باشید که ممکن است افرادی ادعا کنند برخی از اطلاعات درست اخبار جعلی‌اند. دلیلش ساده است؛ با آن مسئله موافق نیستند یا از آن ناراحت‌اند.
اخبار جعلی از کجا می‌آیند؟
انتشار اخبار جعلی مسئله جدیدی نیست. بازار شایعات و اخبار‌های دروغ از قدیم گرم بوده است و حالا با رونق اینترنت، اخبار و اطلاعات درست و نادرست به‌راحتی در سراسر جهان منتشر می‌شوند.
امروزه شبکه‌های اجتماعی به فضایی برای مبادله عقاید و افکار مردم تبدیل شده‌اند. هرکسی می‌تواند افکارش را با دنیا به اشتراک بگذارد. این موضوع به خودی خود بسیار خوب است، اما مشکل اینجاست که بیشتر مردم قبل از ارسال مطالب در شبکه‌های اجتماعی به منبع آن دقت نمی‌کنند. همین مسئله باعث می‌شود که اخبار جعلی در کسری از ثانیه به همه‌جا مخابره شوند.
آمار انتشار اخبار جعلی در اینترنت بالاست، اما اطلاعات نادرست همیشه هم در فضای آنلاین مخابره نمی‌شوند. این اتفاق ممکن است در هر جایی بیفتد، مثلا ممکن است در اداره‌ای کارمندان شایعاتی را باور و آن‌ها را برای بقیه هم تعریف کنند. این مسئله در درازمدت فضای کاری حرفه‌ای را از بین می‌برد و کارمندان را به افرادی بدبین تبدیل می‌کند که نمی‌توانند به هیچ‌کس اعتماد کنند.
چطور اخبار جعلی را شناسایی کنیم؟
تشخیص اخبار جعلی ممکن است کاری طاقت‌فرسا به نظر برسد و شاید حقیقتی که کشف می‌کنید چیزی نباشد که می‌خواهید بشنوید، اما ارزشش را دارد که کمی درباره آن تحقیق کنید. چطور اخبار جعلی را شناسایی کنیم؟ با استفاده از ۶ راهکاری که در ادامه می‌گوییم.
۱. ذهنیت انتقادی را در خودتان پرورش بدهید
یکی از دلایل اصلی اهمیت اخبار جعلی این است که اغلب باورپذیرند؛ بنابراین مردم به سادگی گرفتارش می‌شوند. بسیاری از اخبار دروغین برای این منتشر می‌شوند که مردم را شگفت‌زده کنند. در نتیجه باید سعی کنید واکنش‌های هیجانی خود را در برابر چنین اخباری مهار کنید. در عوض به آنچه می‌بینید و می‌شنوید منطقی و نقادانه فکر کنید.
همیشه با شنیدن هر خبری این سؤالات را از خودتان بپرسید:
چرا این خبر نوشته شده است؟
آیا هدف از انتشار این خبر متقاعدکردن مخاطب به قبول دیدگاه خاصی است؟
می‌خواهند محصول خاصی را به من بفروشند؟
سعی دارند مرا وادار کنند از وب‌سایت خاصی بازدید کنم؟
با شنیدن این خبر تحریک می‌شوم کاری را انجام بدهم که نویسنده خواسته است؟
۲. منبع خبر را بررسی کنید
یکی از مهمترین مسائل در فضای مجازی این است که بدانیم چگونه اخبار جعلی در اینترنت را تشخیص دهیم. اگر به خبری برخوردید که تا به حال اسم منبعش را نشنیده‌اید، کمی درباره آن تحقیق کنید. خبرنگاران و منابع خبری حرفه‌ای اصول خبرنویسی را می‌دانند و رزومه مشخصی دارند؛ بنابراین به‌محض اینکه خبری را در فضای مجازی یا نشریات خواندید، اول به منبع و نویسنده آن دقت کنید.
۳. بقیه منابع خبری را بررسی کنید
به محض اینکه خبری را خواندید، ببینید آیا منابع دیگری هم آن خبر را منتشر کرده‌اند یا نه. دقت کنید که سایر منابع خبری درباره آن موضوع چه گفته‌اند. البته همیشه هم این‌طور نیست که تمام رسانه‌های منتشرکننده اخبار جعلی غیرمعتبر باشند. ممکن است بعضی از رسانه‌ها در دام شایعات افتاده باشند.
برای اینکه از صحت‌وسقم یک خبر مطمئن شوید، می‌توانید از آژانس‌های خبری معتبر شروع کنید. این پایگاه‌های خبری معمولا از خبرنگاران حرفه‌ای و آموزش‌دیده استفاده می‌کنند. با وجود این، فراموش نکنید که هیچ‌کس کاملا بی‌طرف نیست و هرکسی ممکن است اشتباه کند. پس همیشه دنبال کشف حقیقت در منابع خبری مطمئن باشید.
۴. شواهد را بررسی کنید
خبر معتبر خبری است که واقعیت‌ها را منعکس می‌کند. به خبری اعتماد کنید که در آن چنین حقایقی وجود دارد:
نقل‌قول از کارشناسان.
داده‌های نظرسنجی.
آمار رسمی از منابع معتبر.
گزارش‌های دقیق و تأییدشده از شاهدان عینی.
۵. حواستان به عکس‌های جعلی باشد
نرم‌افزار‌های مدرن ویرایش عکس این امکان را ایجاد کرده‌اند که تصاویر جعلی به‌ظاهر واقعی بسازیم. تحقیقات نشان می‌دهند که تنها نیمی از مردم قادر به تشخیص تصاویر جعلی‌اند. با وجود این، تصاویر جعلی نشانه‌هایی دارند مثل سایه‌های عجیب روی تصویر یا لبه‌های ناهموار یک شکل.
فراموش نکنید که ممکن است یک عکس کاملا واقعی باشد، اما در خبر اشتباهی استفاده شود. مثلا ممکن است در خبری درباره زباله‌های ساحل یکی از دریا‌ها از عکس ۱۰ سال پیش یا حتی عکس ساحل یک دریای دیگر استفاده شده باشد.
برای بررسی منبع عکس‌های خبری و تغییرات آن‌ها می‌توانید از ابزار‌هایی مثل Google Reverse Image Search استفاده کنید.
۶. اخبار به‌ظاهر درست را هم بررسی کنید
همیشه از عقل سلیم استفاده کنید! به خاطر داشته باشید که اخبار جعلی برای رشد تعصبات، آرزو‌ها یا ترس‌هایتان طراحی شده‌اند. مثلا بعید است که برند محبوبتان میلیون‌ها لباس رایگان به مشتریانش هدیه بدهد یا اگر همکارتان تصور می‌کند که ۲ همکار متأهلتان با هم رابطه دارند، به این معنی نیست که درست فکر می‌کند.
دقت کنید که بعضی از مطالبی که در رسانه‌ها می‌خوانید ممکن است دروغ به نظر برسند، اما لزوما اخبار جعلی نیستند. ممکن است چیزی که می‌خوانید فقط مطلبی طنزآمیز باشد.
چگونه اخبار جعلی در اینترنت را تشخیص دهیم؟
با توجه به گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، تشخیص اخبار دروغین در این فضا‌ها اهمیت بسیاری دارد. برای آنکه در دام اخبار جعلی اینترنتی نیفتید، باید به چند نکته دقت کنید.
۱. آدرس وب‌سایت را بررسی کنید
اگر در آدرس وب‌سایتی این موارد را مشاهده کردید، باید مشکوک شوید:
اشتباهات املایی در نام شرکت.
پسوند‌های عجیب و غریب مثل infonet.
استفاده از دامنه offer به‌جای دامنه com.
۲. به شهرت و تجربه حرفه‌ای منبع خبری توجه کنید
فرقی نمی‌کند اسم نویسنده یا ناشر خبر برایتان آشنا باشد یا نه؛ همیشه به شهرت و تجربه حرفه‌ای افراد توجه کنید. همیشه دقت کنید که نویسنده و ناشر مطلب متخصص آن موضوع هستند یا فقط بلوف می‌زنند.
۳. واقعی یا جعلی‌بودن وب‌سایت را بررسی کنید
همیشه افرادی پیدا می‌شوند که اخبار جعلی را به‌جای حقایق منتشر کنند. بعضی افراد ممکن است وب‌سایتی شبیه وب‌سایت‌های خبری و رسمی بسازند تا معتبر به نظر برسند؛ بنابراین اگر مثلا خبری خواندید که چیزی را از سازمان جهانی بهداشت نقل کرده بود، حتما وب‌سایت این سازمان را بررسی کنید تا از صحت خبر مطمئن شوید.
۴. اولین نتایج لزوما دقیق‌ترین نیستند
از موتور‌های جست‌وجو مثل گوگل حرفه‌ای استفاده کنید! اولین نتایج جست‌وجو همیشه دقیق‌ترین نیستند. اولین نتایج جست‌وجوی اینترنتی معمولا چیز‌هایی هستند که با کلیدواژه جست‌وجوشده ارتباط بیشتری دارند.
۵. همیشه منبع خبر را بررسی کنید
فراموش نکنید که منبع هر خبری را بررسی کنید، حتی اگر صمیمی‌ترین دوست‌تان آن را برایتان فرستاده باشد. هر کسی ممکن است قبل از ارسال مطالب به دیگران فراموش کند که صحت‌وسقم آن را بررسی کند.
علاوه بر این، همیشه این را به خاطر داشته باشید که وب‌سایت‌های حرفه‌ای خبری در انتهای مطالبشان لینک منبع را درج می‌کنند. اگر در یک وب‌سایت یا شبکه اجتماعی، خبری بدون لینک منبع مشاهده کردید، حتما به واقعی‌بودن آن شک کنید.
۶. اخبار با دیدگاه‌های شخصی فرق دارند
اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به افراد این فرصت را می‌دهند که دیدگاه‌هایشان را منتشر کنند؛ بنابراین اگر مطلبی را در فضای آنلاین خواندید، به این دقت کنید که آیا نویسنده نظر شخصی‌اش را نوشته یا خبری را نقل کرده است. اگر در مقاله‌ای اطلاعات جدیدی خواندید، حتما درباره آن تحقیق کنید تا بفهمید از منبع خبری معتبری نقل شده یا فقط دیدگاه شخصی نویسنده است.
مجازات نشر اخبار جعلی
انتشار اخبار دروغین نه‌تن‌ها غیراخلاقی است، بلکه در قوانین کشورمان برای آن مجازات‌هایی هم در نظر گرفته شده است. مهمترین مقررات مربوط به انتشار اخبار جعلی عبارت‌اند از:
ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی: طبق این ماده هر کسی به منظور ضرر رساندن به بقیه یا تشویش اذهان عمومی، مطلب دروغین منتشر کند یا مطلبی را به دروغ به دیگری نسبت بدهد، به حبس از ۲ ماه تا ۲ سال یا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
بند ۱۱ ماده ۶ قانون مطبوعات: در این ماده به مواردی اشاره شده که نشریات و خبرگزاری‌ها نباید منتشر کنند. در بند ۱۱ این ماده، پخش شایعات و مطالب خلاف واقع یا تحریف مطالب دیگران جرم تلقی شده و متخلف به مجازات ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود. در صورتی که این کار تکرار شود، مجازات متخلف تشدید شده و پروانه نشریه یا خبرگزاری لغو خواهد شد.
ماده ۱۸ قانون جرایم رایانه‌ای: مطابق با این ماده هر کسی در فضای مجازی مطلب دروغین منتشر کند یا چیزی را برخلاف حقیقت از مقام‌های رسمی یا افراد عادی نقل کند، هم باید ضرر واردشده را جبران کند و هم اینکه به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا پرداخت جزای نقدی از ۵ تا ۴۰میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
سخن پایانی
در عصر ارتباطات، ممکن است روزانه با هزاران خبر جعلی مواجه شویم؛ بنابراین همیشه پیش از ارسال مطالب برای دیگران، صحت‌وسقم آن را بررسی کنید. سعی کنید اخباری را منتشر نکنید که منبع درستی ندارند و دیگران را هم به انجام این کار تشویق نکنید. انتشار اخبار دروغین هم به شایعات دامن می‌زند و هم ممکن است به اعتبار حرفه‌ای شما آسیب بزند. پس به‌محض خواندن یا شنیدن هر خبری، دقت کنید که واقعی است یا نه.
خبرهای مرتبط