چرا حزب توده در چنین روزی منحل شد؟

به گزارش گروه وبگردی خبرگزاری صدا و سیما،حزب توده ایران، نخستین حزب سیاسی ایران پس از شهریور ۱۳۲۰ بود و یکی از گسترده‌ترین و دیرپاترین احزاب ایران با مرام مارکسیستی ـ لنینیستی است.
این حزب به عنوان وارث سوسیال دموکراسی عهد مشروطه و حزب کمونیست ایران در ۱۰ مهر ۱۳۲۰در تهران بنیانگذاری شد و در تاریخ معاصر ایران سازمان اصلی چپ محسوب می‌شود.

پانزدهم اردیبهشت ۱۳۶۲  هم‌زمان با اعترافات صریح اعضای حزب توده و بر مبنای اسناد و مدارک به‌دست‌آمده از توطئه‌ها و خیانت‌های حزب توده، دادستانی کل انقلاب اسلامی در چنین روزی با صدور اطلاعیه‌ای رسمی، انحلال حزب توده را اعلام کرد.

بنیان‌گذاران حزب تودۀ ایران

بنیان‌گذاران حزب تودۀ ایران عده‌ای (۵۳ نفری) از روشنفکران و فعالان چپ‌گرا و ملی‌گرای ایران نظیر: سلیمان اسکندری، ایرج اسکندری، بزرگ علوی، انور خامه‌ای، عبدالصمد کامبخش، احسان طبری، آرداشس آوانسیان، خلیل ملکی، فریدون کشاورز، عبدالحسین نوشین و رضا رادمنش و عباس وصالی بودند که اغلب در دورهٔ رضاشاه تحت پیگرد یا در زندان بودند.
حزب تودهٔ ایران که در دههٔ ۱۳۲۰ به یکی از بازیگران اصلی عرصه سیاسی ایران تبدیل شده بود، در سال‌های نخستین، از بیشتر آزادی‌خواهان و مبارزان و فعالان سیاسی سرشناس تشکیل شده بود.

شکاف بین اعضای آن

پس از مدتی، به دلیل برخی سیاست‌های این حزب، از جمله شیوه رهبری آن و پیروی از سیاست‌های شوروی، شکاف بین اعضای حرب صورت گرفت؛ اولین مسئله پشتیبانی رهبری و نمایندگان حزب توده در مجلس چهاردهم از دادن امتیاز نفت شمال به شوروی بود؛ در دومین گام نیز سیاست‌های حزب توده بود که منجر به حمایت و پشتیبانی از خودمختاری آذربایجان در زمان اشغال ارتش شوروی شد.

این سیاست‌ها موجب شکل‌گیری جدایی و انشعاب‌های زیادی از حزب توده و همچنین شکل‌گیری مخالفت با حاکمیت شد. در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، حزب توده که می‌خواست امکان دادن امتیاز نفت شمال به شوروی را حفظ کند، از مخالفان ملی کردن نفت و جبهه ملی ایران بود.

در دی ماه ۱۳۳۱ نیز، تصمیمِ مصدق برای عدم تمدید امتیازِ به پایان رسیدهٔ شوروی برای ماهی‌گیری در دریای خزر، موجب نکوهش حزب توده شد. از کودتای ۲۸ مرداد و افشای سازمان افسری، حزب با سرکوب گسترده‌ای از سوی حکومت روبرو شد و ۲۷ نفر از افسران آن اعدام و برخی دیگر با زندان، شکنجه و تبعید روبرو شدند.

فعالیت مخفی

حزب که از سال ۱۳۲۷ غیرقانونی اعلام شده بود، به فعالیت مخفی خود ادامه داد و پس از کودتای ۲۸ مرداد، بخشی از رهبران و کادر‌ها هم کشور را ترک کرده و به شوروی و آلمان شرقی رفتند.
عملیات فروپاشی نهایی
در ۱۳۶۱.۱۱.۱۷، نخستین مرحله عملیات مقدماتی فروپاشی حزب توده با دستگیری نورالدین کیانوری دبیر اول کمیته مرکزی حزب و همسرش مریم فرمانفرماییان فیروز، عضو هیأت سیاسی کمیته مرکزی حزب آغاز شد.
شش تخلف حزب توده به روایت کیانوری

نورالدین کیانوری، دبیر اول کمیته مرکزی حزب توده در نخستین اعترافات تلویزیونی خود، تخلفات حزب توده را در شش محور بیان کرد. وی سخنان خود را این‌گونه آغاز کرد: «با سلام به حضور امام خمینی رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران من امروز می‌خواهم کوشش بکنم با پوزش و شرمندگی در مقابل ایشان، تخلفاتی را که حزب ما در عرض این چهار سال فعالیت در جمهوری اسلامی انجام داده آن‌طور که هست بیان بکنم و این تخلفات درسی باشد برای نسل جوان ما که راه درست خودشان را از راه گمراهی که ما رفتیم جدا بکنند و بتوانند در چارچوب کشور خودشان با قوانین موجود در کشور خودشان خدمت به مردم کشور بکنند و از این گمراهی که ما را به این روز و این فاجعه انداخته است دوری بجویند.
نورالدین کیانوری در بازداشت
این تخلفاتی که ما کردیم، من در شش محور عمده این‌ها را خلاصه کردم. البته این به این معنی نیست که ما به غیر از این شش محور عمده، تخلف دیگری نداشتیم. تخلفات دیگری هم داشتیم، ولی این شش محور به نظر من عمدهترین و تعیین کننده‌ترین محور‌های تخلفات ما بوده است:
اولین و شاید مهم‌ترین به نظر من - تخلف ما عبارت است از زیرپا گذاشتن شعار عمده و اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی که به‌وسیله امام اعلام شد و بعدا رسمیت کامل یافت.

این شعار نه شرقی نه غربی، مفهوم درستش این است که افرادی که در ایران هستند، مطابق قوانین ایران حق فعالیت آزاد سیاسی مطابق عقاید خودشان را دارند. این‌ها با اجتناب از هرگونه تماس با کشور‌های خارجی، با نیرو‌های خارجی اعم از شرق یا غرب، اعم از ابرقدرت امریکا یا قدرت بزرگ شوروی.
ما این شعار را در حرف پذیرفتیم، ولی در عمل به‌علت آن چسبندگی و وابستگی که طی چندین ده‌سال بین حزب ما و حزب کمونیست اتحاد شوروی برقرار شده بود، نتوانستیم خودمان را از این وابستگی خاص بکنیم و صرفا در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی ایران، فعالیت سیاسی خودمان را آن‌قدری که قانون اساسی اجازه می‌داد، انجام بدهیم.
دومین تخلف ما مسأله سلاح است. امروز مشخص است که در روز‌های بهمن [۱۳۵۷]مقدار زیادی از سلاح‌های ارتش به دست نیرو‌هایی که در جریان ۲۲ بهمن شرکت داشتند، ریخته شد و از آن جمله به دست گروه‌هایی که تحت‌عنوان حزب توده فعالیت می‌کردند، افتاد.

واقعیت این است که انقلاب بهمن را توده‌های وسیع مردم ایران به رهبری امام خمینی زیر شعار‌های اسلامی، زیر شعار واقعی استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی انجام دادند و به موفقیت رساندند و نقش گروه‌های کوچک سیاسی دیگر و از آن جمله ما، بسیار کوچک بوده است که اگر نبود هم انقلاب پیروز می‌شد. ولی بعدا ما به‌جای آن که این واقعیت را عمیقا درک بکنیم و بفهمیم که چه در کشور ما رخ داده است، نتوانستیم درک کنیم و در همان چارچوب وابستگی‌ها باقی ماندیم

نگهداری سلاح

و از آن‌جمله در مورد سلاح وقتی امام دستور دادند که سلاح‌ها همه تحویل داده شود به مقامات جمهوری اسلامی و به کمیته‌ها، به‌جای آن‌که این دستور را اجرا کنیم، ظاهرا [به اعضا و هواداران]دستور دادیم [که سلاح‌ها را تحویل دهند]، ولی بالواقع مقداری را نگه داشتیم، مقداری را جاسازی و مقداری را مخفی کردیم و با این کار تخلف بزرگی را انجام دادیم. من که در بازجویی هم گفتم که اگر تا قبل از تجاوز عراق، نگهداری این سلاح‌ها فقط یک تخلف بزرگ و خیلی شدیدی می‌توانست باشد، از آن تاریخ قطعا خیانت است؛ چون این سلاح‌ها برای جبهه ضرورت داشت. از این جهت من خودم را مسئول میدانم.
سومین و یکی از عمده‌ترین مواد تخلف ما، تخلف از اعلامیه ده ماده‌ای دادستانی کل انقلاب بود.

به‌نظر ما این اعلامیه عبارت بود از یک رحمت بزرگی که از طرف امام نسبت به گروه‌ها و گروهک‌ها انجام می‌گرفت. این رحمت و بخشش بزرگی بود. ایشان دستور دادند که هرکس هر کاری کرده به‌جای خودش، از این تاریخ دسته‌ها بیایند سازمان‌های مخفی خود را منحل کنند، سلاح‌هایی که دارند تحویل دهند و  کار سیاسی کنند.

اعلامیه فوق‌العاده پر ارج و پر ارزش بود و ما قدر آن را درک نکردیم و این به واسطه همان خواص حزب ما بود و به‌جای این‌که سازمان مخفی خود را که تا آن‌وقت هنوز وسعتی نداشت منحل کنیم، آن را تقویت کردیم.

عده‌ای از افراد را به آن‌جا اضافه کردیم و این سازمان را تبدیل کردیم به یک سازمان مخفی که کارش عبارت بود از جمع‌آوری اطلاعات، تا حد اطلاعات جاسوسی؛ به این ترتیب ما یک اشتباه و خطای بزرگی را انجام دادیم که قابل مجازات است.
چهارمین محور در خطای ما مساله افسران است. امام اعلام کردند که نیرو‌های مسلح باید از برخورد‌های احزاب سیاسی برکنار باشند و واقعا در جهت حاکمیت جمهوری اسلامی عمل بکنند، نه این‌که براساس میل سیاسی حزب خودشان عمل کنند؛ و این دستور درستی بود و ما با کمال تأسف باز هم به همان علت‌های گذشته این دستور را زیرپا گذاشتیم.

پرورش جاسوس

آن‌وقت عده‌ای از افسران به‌وسیله دوستان خود با حزب تماس می‌گرفتند و به‌طور متشکل کاری انجام نمی‌دادیم، ولی از آن پس ما این افسران را از آن شکل پراکنده‌ای که در داخل شبکه عادی حزبی بودند، جدا کردیم و وصلشان کردیم به شبکه مخفی و برایشان در شبکه مخفی یک جریان مشخصی به وجود آوردیم که منظم‌تر از سابق شد و وسیله‌ای شد برای گرفتن خبر و در مواردی هم انتقال این خبر به مقامات شوروی؛ یعنی همان کاری که سابقا گفتم. به‌نظر ما این خود یک خیانت به جمهوری اسلامی بوده است، مثل موارد مشخص قبلی که من گفتم.
محور پنجمی که من به‌طور مهم تشخیص می‌دهم، برخورد ما هست با قانون پاکسازی تصویب شده از طرف مجلس شورای اسلامی. حق هر حاکمیتی است که افرادی که سیاست آن حاکمیت را نمی‌پذیرند، در مقامات مسئول مملکتی و بالطبع مقامات انتظامی باقی نگذارند. در عین‌حال که اسم حزب توده ایران صریحا برده نشده است، ولی به‌طور تلویحی گفته شده که افراد وابسته به حزب توده ایران یا به احزاب وابسته به خارج - که مقصود همان حزب توده بوده - این‌ها می‌بایست در دستگاه دولتی فرهنگ، دانشگاه و بعضی مقامات و به‌ویژه از مقامات انتظامی تصفیه شوند.

دروغ حزب توده به دولت جمهوری اسلامی ایران
این قانون کاملا به حق است، هیچ‌گونه ایرادی به آن نمی‌شود گرفت. حق جمهوری اسلامی است که چنین قانونی بگذارد و عملی کند. ما به‌جای این‌که این را بپذیریم و افراد را آزاد کنیم از عضویت حزب توده ایران و یا به آن‌ها بگوییم که خودشان را معرفی کنند و بگویند که عضو حزب توده ایران هستند، اگر مقامات مجاز می‌دانند که بمانند و به کارشان ادامه بدهند.

اما این‌ها با توسل به دروغ و ریا و با هدایت ما درصدد برآمدند تا عضویتشان را به حزب توده ایران تکذیب کنند تا همان مقامات خودشان محفوظ بماند. ما سعی کردیم که با افراد مختلفی در دستگاه تماس بگیریم. خلاصه افراد نفوذی خود را به جا‌های حساس‌تری بنشانیم و یا این‌که افراد تازه‌ای را برای تماس با حزب جلب بکنیم که این عبارت است از همان کار نفوذی که محکوم شده است از طرف جمهوری اسلامی ایران.

تلاش برای فرار
ششمین محوری که من بازهم به‌عنوان یکی از خطا‌های بزرگ قائل هستم، عبارت است از این کاری که ما اخیرا شروع کرده‌ایم و آن عبارت است از کوشش برای پیدا کردن راهی برای عبور از مرز؛ عبور غیرقانونی از مرز در درجه اول. البته این برای بیرون بردن عده‌ای از کادر رهبری حزب بود، برای این‌که ما احساس می‌کردیم که حزب زیر ضربه قرار خواهد گرفت. به‌علت همین تخلفاتی که انجام داده و در یک مورد هم که من می‌خواستم استفاده بکنم برای یک مشورتی به خارج بروم و این هم یکی از آن گناهان بزرگ و کبیره بود...»
شش تخلف حزب توده از زبان کیانوری
سیاست گزینشی در مورد شعار (نه شرقی نه غربی) به نفع شوروی
جمع‌آوری سلاح و تشکیل سازمان‌های مخفی
تخلف از اعلامیه ۱۰ ماده‌ای دادستانی کل انقلاب مبنی بر تحویل سلاح و انحلال سازمان‌های مخفی
نفوذ در افسران و سازماندهی آن‌ها
برخورد با قانون پاکسازی تصویب‌شده توسط مجلس
کوشش برای پیدا کردن راهی برای خروج از مرز‌ها

انحلال حزب توده

با دستگیری رهبران حزب توده و انحلال آن، به عمر حزبی که طی ۴۱ سال موجودیت خود به‌عنوان ستون پنجم و کارگزار ابرقدرت شرق از خیانت به منافع مردم و میهن اسلامی و به انحراف کشانیدن جوانان فروگذار نکرده بود، پایان داده شد. با فروپاشی این حزب، استوانه اصلی مارکسیسم در ایران درهم شکست و به حق می‌توان مرگ سیاسی حزب توده را مرگ مارکسیسم در ایران دانست.
چرا انحلال حزب توده مهم است؟
فروپاشی حزب توده به حیات ستون‌پنجم شوروی در ایران پایان داد و کانال اصلی سیاست مداخله‌جویانه و کودتاگرایانه روس‌ها را مسدود کرد.

تلاش برای کودتا
اگر فعالیت حزب توده ادامه می‌یافت، با گسترش شبکه نظامی - اطلاعاتی و نفوذی که در نهاد‌ها و ارگان‌های جمهوری اسلامی ایران برای خود فراهم می‌کرد، در شرایط داخلی و بین‌المللی مساعد، زمانی که عوامل و زمینه‌های براندازی طبق تحلیل‌های حزب توده و شوروی فراهم می‌شد، به عملیات براندازی کودتاگرایانه علیه نظام جمهوری اسلامی دست می‌زد.

این توطئه چه‌بسا در یک مقطع حساس و بحرانی سیاسی - اجتماعی می‌توانست به‌شکل تصرف یک نقطه بی‌اهمیت و دورافتاده کشور، تشکیل یک دولت‌مستقل مارکسیستی در آن و سپس دعوت «ارتش سرخ اتحاد شوروی» اجرا شود و بدین‌سان عملیات کودتا و براندازی با اشغال نظامی تکمیل شود.
حزب توده نقش زائده «کا. گ. ب» ارگان جاسوسی شوروی را در ایران ایفا می‌کرد

این حزب  از طریق شبکه وسیع حزبی، شاخه‌های «کا. گ. ب» را به ادارات، محلات، مدارس و حتی خانه‌ها و خانواده‌ها گسترانیده بود. عملیات فروپاشی حزب توده به فعالیت جاسوسی عوامل «کا. گ. ب» در ایران پایان داد و بساط حزب توده را برچید و ضربه اطلاعاتی سهمگینی را بر ابرقدرت شرق وارد ساخت.

حزب توده بهانه ای برای غرب
وجود حزب توده همچنین بهانه مناسبی برای غرب، عوامل داخلی آن و جریانات، نهضت‌ها و انجمن‌های غرب‌گرا و لیبرال بود تا با دمیدن در بوق خطر «حزب توده» و «خطر شوروی»، در راه اقدامات بنیادی دولت جمهوری اسلامی و اجرای طرح‌های آن سنگ‌اندازی کنند و بکوشند تا با برجسته کردن حزب توده، بر عملکرد‌های خود سرپوش بگذارند و با برچسب توده‌ای و شرق‌گرا، علیه افراد و نهاد‌ها سمپاشی کنند.

فروپاشی حزب توده، حقانیت شعار نه شرقی و نه غربی را نشان داد و این سلاح تبلیغاتی را از چنگ غرب و عوامل آن در داخل کشور درآورد.
حزب توده در طول چهار سال فعالیت خود در جمهوری اسلامی ایران، عامل ایجاد نارضایتی‌های اجتماعی و اقتصادی بود و می‌کوشید با دامن زدن به مشکلات اجتماعی و اقتصادی، از نارسایی‌ها و کاستی‌ها به نفع خود سوءاستفاده کند، انواع ترفند‌ها را برای ایجاد نفاق و تعارض در میان مسئولین طراحی و به اجرا گذارد و اتهامات و شایعات را علیه نهادها، مسئولین و شخصیت‌ها بپراکند. با فروپاشی حزب توده به حیات این عامل منفی و غده سرطانی نیز پایان داده شد.

فعالیت حزب توده در دوران کنونی

در حال حاضر حزب تودۀ با شعار «طرد رژیم ولایت فقیه» و «با هم به‌سوی تشکیل جبهۀ واحد ضد دیکتاتوری، برای آزادی، صلح، استقلال، عدالت اجتماعی، و برپایی جمهوری ملی و دموکراتیک» فعالیت می‌کند.
اهداف و برنامه‌ها
در اساسنامهٔ این حزب که در مهرماه ۱۳۸۲ به تصویب کنگرهٔ مرکزی رسیده این‌گونه نوشته شده که «هدف نهایی حزب تودهٔ ایران، استقرار سوسیالیسم در ایران است و نخستین گام در راه تحقق این هدف را، برقراری حکومت دموکراتیک می‌داند، که زمینهٔ استقرار آزادی، استقلال، صلح و عدالت اجتماعی را در جامعه فراهم آورد.

بیشتر بخوانید:کودتایی بر پایه فریب و وابستگی

این در حالی است که این حزب برای زمانی طولانی، شوروی را کشوری سوسیالیستی می‌پنداشت و روابط نزدیکی با حزب کمونیست شوروی داشت»

تلاش حزب توده برای عملیات براندازی
در نیمه دوم سال ۱۳۶۱، اطلاعاتی مبنی بر توطئه گسترده حزب توده برای براندازی نظام جمهوری اسلامی در اختیار مسئولان نظام قرار گرفت.

منابع: ویکی پدیا، تسنیم