بسیاری از مقدسات دینی و مناسبت‌ها مانند اربعین حسینی با عدد چهل همراه است و در مباحث عرفانی نیز عدد چهل و چله‌نشینی ارزشمند است.
از دیرباز، اعداد در بین اقوام و ملل مختلف و در علوم گوناگون، جایگاهی خاص داشته است. به طور مثال عدد سیزده در بسیاری از فرهنگ‌ها، بار معنایی منفی و منحوس دارد و یا نسبت به عدد هفت یا چهل، رویکرد‌های مثبتی وجود دارد.
فارغ از اینکه برخی از تصورات افراد نسبت به اعداد، برخواسته از خرافات و توهمات است، اما به نظر می‌رسد در بعضی از اعداد به واقع رازی نهفته باشد.
یکی از اعدادی که شاید بتوان به گونه‌ای اسرارآمیز بودنش را ثابت کرد، عدد چهل و یا همان اربعین در زبان عربی است.
عدد چهل در تاریخ، ادبیات و در عرفان جایگاه ویژه‌ای دارد و می‌توان با توجه به آیات و روایات، رویکرد دین اسلام به این عدد را مثبت ارزیابی کرد.
عدد چهل در اعراب کاربرد‌هایی داشته؛ از جمله اینکه نشان از بلوغ، رشد و کمال هر فرد محسوب می‌شده و یا حداقل سن ورود به دارالندوه، جایی که قریش در آن جمع می‌شدند و تصمیم‌گیری می‌کردند بوده است.
علاوه بر انعکاس تاریخی، اهمیت عدد چهل در اشعار نیز بازتاب داشته؛ لفظ چهل در این شعر مولانا را می‌توان در معنای کمال و بلوغ اخذ کرد:
آدمی را اندک اندک آن همام/ تا چهل سالش کند مرد تمام.
قرآن چهل را نشانه کمال و بلوغ می‌داند در قرآن چهار بار لفظ اربعین ذکر شده است؛ به طور مثال خداوند در آیه ۵۱ سوره بقره می‌فرماید: «و [یاد کنید] زمانی که [برای نازل کردن تورات] چهل شب با موسی وعده گذاشتیم» و یا در آیه ۱۵ سوره مبارکه احقاف می‌فرماید: «سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری او بود تا وقتی که طفل به حد رشد رسید و آدمی چهل ساله گشت. (و عقل و کمال یافت).
با توجه به اینکه زمان نزول تورات چهل شب ذکر شده و همچنین در تفاسیر آمده است که آیه ۱۵ احقاف، چهل سالگی را شروع رشد و بلوغ فکری می‌داند، می‌توان نتیجه گرفت که از نگاه قرآن جایگاه عدد چهل، جایگاهی خاص است.
همچنین وجود روایاتی همچون آثار حفظ چهل حدیث، دعا برای چهل مؤمن، بعثت غالب انبیاء در چهل سالگی و اینکه پیامبر به ابوذر فرمود: هنگامی که مؤمنی از دنیا می‌رود زمین تا چهل روز برای فقدان او گریان و عزادار است و بسیاری از روایات و قرائن دیگر، دلالت بر اهمیت اربعین یا همان عدد چهل دارد. [۱]
اسرار اربعین در عرفان اسلامی درباره تأثیر اعداد از علامه سید مهدی بحرالعلوم نقل شده است که گفت؛ «خود به عیان دیده‌ام و به بیان دانسته‌ام که این مرحله شریفه، از مراحل عدد را خاصیتی خاص و تاثیری مخصوص است، در ظهور استعداد (ها) و تتمیم ملکات، در طی منازل و قطع مراحل.» [۲]
همچنین در عرفان اسلامی چله گرفتن برای رسیدن به یک مقصود معنوی امری متداول است. آیت‌الله محسن غرویان در مصاحبه‌ای گفته است: «سیر و سلوک افراد سالک تحت عنوان چله‌نشینی معروف است. مثلاً اگر یک سالک اهل سیر و سلوک چهل روز روزه بگیرد یا عبادت کند به مقام عرفانی خاصی می‌رسد. اما نهایتاً اینکه واقعاً چه اسراری در عدد چهل وجود دارد بر ما و حکما مشخص نیست، اما می‌گویند قطعاً اسراری در این عدد و برخی اعداد دیگر وجود دارد.»
عدد چهل و رابطه آن با اربعین حسینی
درباره اهمیت عدد چهل در متون دینی همین بس که در جای جای این متون با توجه به آیات و روایات به آن اشاره شده است.
خداوند در آیه ۱۴۲ سوره اعراف درباره حضرت موسی کلیم الله می‌فرماید: «وَ وَاعَدْنَا مُوسَی ثَلَاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ» بنابر این آیه خداوند مسیر خودسازی را چهل روزه برای حضرت موسی مقرر فرموده است.
در حادثه عاشورا هم در مدت زمان چهل روز غلبه خون بر شمشیر و حق بر باطل بعد از گذشت چهل روز از شهادت حضرت سید الشهدا و با اسارت اهل بیت محقق شد؛ و در تفسیر همین آیه شریفه از تفسیر برهان امام صادق علیه السلام می‌فرماید: خداوند تبارک تعالی جنس خلقت انسان را طوری قرار داده که در هر چهل روز امکان تحول صد در صدی برای انسان ممکن است؛ و این از اسرار اربعین است؛ لذا حدود حریم همسایه را چهل خانه ذکر می‌کنند؛ نقبای بنی اسرائیل را گفته‌اند چهل نفرند؛ فاصله زمانی که حضرت آدم بعد از آن خطایی که از او سر زده گریه می‌کرده چهل روز است و چهل شب.
در حدیث است که «من اخلص لله اربعین صباحا جرت ینابیع الحکمه من قلبه و علی لسانه»؛ خداوند سری در درون انسان قرار داده که اگر چهل روز خالصا وجودش را در راه بندگی خدا قرار دهد دریچه‌های حکمت از قلبش به زبانش جاری می‌شود.. ممکن است سؤال شود چرا اربعین فقط در خصوص امام حسین علیه‌السلام مطرح می‌شود و درباره انبیای دیگر وجود ندارد؛ در جواب باید گفت: حادثه عاشورا حادثه‌ای نفاق‌زدا و تنش‌زدا بود که به وسیله امام حسین علیه السلام و اصحابش شروع شد و بعد از شهادت این ذوات مقدس پیام حرکت ایشان توسط اسرا در فاصله زمانی چهل روز به ثمر نشست و آنچه را که دشمن داشت تعقیب می‌کرد همه به ضرر خودش تمام شد؛ یعنی مردمی که با رقص و پایکوبی به استقبال اهل بیت آمده بودند، حین ورود به شام همین مردم وقت خروج اسرا از شام همه گریه می‌کردند و پشیمان بودند.
پی‌نوشت:
[۱]مکارم الاخلاق ص. ۴۶۵
[۲]آشتیانی، محسن، اسرار عدد چهل در قرآن و روایات.
[۳]سوره اعراف، آیه ۱۴۲
یادداشت از فهیمه علیمردانی