چله نشینی نایینی‌ها

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز اصفهان؛ 140کیلومتر دورتر از شهر اصفهان در شرق استان و در مرز اصفهان و یزد، به شهرستانی می رویم که از تاریخی ترین شهرهای ایران است.

30کیلومتر مانده به شهر نایین سنگ نگاره های می بینیم که به گفته محمود مدنیان رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان نایین، این سنگ نگاره ها در روستای قلعه دار قرار دارند که سال84 شناسایی شدند.

سنگ نگاره های که که ثابت می کنند نایین در دوران پارت ها شکل گرفته است. رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان نایین می گوید: تا کنون 1200بنای تاریخی در این شهرستان شناسایی شده که نشان رونق نایین در دوره های مختلف تاریخی است.
بازار محلی نایین اولین نقطه ای بود که در این سفر به آن رسیدیم محوطه ای بزرگ که دست فروشان تولیدات خود یا شهرهای همجوار را برای فروش می آوردند.
آجیل نایینی ها از سنجد، کشمش، گردو، بادام، گندم برشته و ذرت بوداده است. آجیل های خوشمزه و سالم‌ که دارای فیبر بالای است و به گفته کارشناس تغذیه؛«در درمان یبوست، چاقی، سرطان معده و روده بسیار مؤثر است.» خانم محمدی می گوید: «آجیل دارای انواع ویتامین‌های گروه E و B، روی، کلسیم، فسفر و پتاسیم، منیزیم، ویتامین A و پروتئین است که وجود این مواد در بدن افزایش تراکم استخوان و جلوگیری از ریزش مو و چین و چروک پوست، درمان افسردگی داردو افزایش قدرت بینایی و رفع خستگی و گرفتگی عضلات را به دنبال دارد».
در بازار گشتی زدیم و با خریداران به گپ و گفتگو نشستیم؛ بانوی که داشت با وسواس آجیل شب یلدا می خرید به ما گفت: «یادش بخیر از چند روز مانده به شب یلدا در خانه مادر بزرگ جمع می شدیم و همه آجیل مورد نیاز شب یلدا را خودمان درست می کردیم »وی ادامه داد:«گندم را خیس میکردم و برروی تاوه های مخصوصی برشته می کردیم، بادام را پوست گرفته و با مقداری نمک و آب لیمو بو می دادیم،کشمش ها از روی پشت بام پایین می آوردیم و می شستیم و پاک میکردم .بعد همه در ظرف های مادر بزرگ می ریختیم »
جلوتر دیدم انار می فروشند، انار های قرمز شهرضا بود که فروشنده می گفت:«انار قرمز را فقط مخصوص شب یلدا می آوریم»، بگذاریم که قیمت بالای آن سبب شده بود بجای خرید بسته ای مردم کیلویی خرید کنند.
دکتر اسماعیلی مردم شناس می گوید:«انار در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش است» و به گفته کارشناس تغذیه«انار سرشار از آنتی‌اکسیدان، ویتامینC و پتاسیم است و سبب تقویت سیستم ایمنی بدن می شود و در کاهش کلسترول خون و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی نیز مؤثر است».
و هندوانه های  سبز رنگی  که فروشنده ها می گفتند« از جنوب کشور آمده است» میوه ای تابستانی که در شبی یلدا طرفداران زیادی دارد.
حاج حیدر که یک هندوانه خریده بود گفت:«یادش بخیر مادرم همیشه ما را مجبور به خوردن هندوانه شب یلدا می کرد و معتقد بود اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد» و این باوررا کارشناس تغذیه مربوط به ویتامین های A و B و C می دانند.

اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد» و این باوررا کارشناس تغذیه مربوط به ویتامین های A و B و C می دانند

خانم محمدی می گویند:«هندوانه بهترین منبع بتاکاروتن و لیکوپن است که از آنتی‌ اکسیدان‌های طبیعی هستند و از بروز سرطان‌ جلوگیری می‌کنند».
در مسیر برای رفتن به بازار تاریخی نایین بودیم که کشاوزان رادیدم مشغول جمع آوری شلغم و چغندر بودند. از ماشین پیاده شدیم و از شب یلدا پرسیدیم پیرمرد همانطور که بیلچه اش را بر زمین می زد گفت:« اتفاقا لبو و شلغم دو رکن سفره های شب یلداست که نایینی ها به آن علاقه زیادی دارند.»
به سمت بازار حرکت کردیم این بازار تاریخی مركز تجاري شهر نایین است که متعلق به دوران ایلخانیان می باشد و به گفته محمود مدنیان رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان نایین «دارای 110 مغازه است که بیشتر آنها تعطیل هستند».صدا تولید کار اندک بود کسبه می گفتند" 40سالی می شود این بازار دیگر رونق گذشته را ندارد "عده ای از هنرمندان نایینی به بازار آمده بودند و ساز و آواز محلی می تواختند.
"نگارین بت سرو بالای من
کند جلوه در خواب و رویای من"
گشاید چو مهتاب آغوش مهر
دود همچو می در سراپای من"
موسیقی که گویا خبر یلدا می داد که نایینی ها آن را چله می گویند چله در نایین مثل دیگر نقاط استان اصفهان به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می شود.به گفته دکتر اسماعیلی مردم شناس:«چله بزرگ را به زبان محلی «َمس»می گویند که از اول دی تا ده بهمن است و چله کوچک را «َکس»می گویند که یازدهم بهمن تا اول اسفند می باشد».صدای اره و تیشه نجاری ما را به کارگاه عباس آقا کشاند واستاد نجار که حسابی سفارش گرفته بود درحال ساخت کرسی بود .از حال روز کسب و کار در زمستان پرسیدیم،گفت:« از چند روز مانده به شب یلدا حسابی سرم شلوغ می شود و بیشتر نایینی ها کرسی سفارش می دهند.»
جای نشستن افراد در اطراف کرسی به نقش آنها در نظام خانواده بستگی دارد و معمولاً بزرگترین فرد خانواده در بالا و به ترتیب افراد کوچک در پایین می نشینند. که نشانی از احترام به بزرگترها است.کرسی‌ را معمولا' در اتاقی برپا می‌ کنند که در و پنجره کمتری داشت باشد و در زمستان بهتر بتوان فضای آن را گرم کنند.

«چله بزرگ را به زبان محلی «َمس»می گویند که از اول دی تا ده بهمن است و چله کوچک را «َکس»می گویند که یازدهم بهمن تا اول اسفند می باشد.»

استاد نجار توضیح داد:«کرسی از مکعبی تو خالی از جنس چوب به اندازه یک متر در یک متر با حدود پنجاه سانتیمتر ارتفاع درست می شود.»

چند مغازه پایین تر آقا رضا هم داشت لحاف کرسی می دوخت، آقا رضا هم که معتقد بود زمستان ها کسب کارش بهتر است گفت:«لحاف کرسی سه متر و نیم در سه متر نیم است و 120سانتی متر هم از کنار کرسی رها می شود تا افراد بتوانند بهتر از آن استفاده کنند».

روی کرسی را با لحاف ضخیم و بزرگی می‌پوشاندند و داخل آن را منقلی قرار می‌ داند که در آن، هیزم دام یا زُغال سرخ شده قرار می گیرد.
و روی آن را با روی کرسی نیز یک سینی مسی قرار می دهند و داخل آن را ظروف غذا می چیدند و اطراف کرسی را هم تشک، پشتی و رختخواب می گذارندشتند تا بر آنها تکیه دهند.
بوی عطر شیرینی برنجی ما را به یک کارگاه شیرینی پزی رساند جای که 10تا15 بانو داشتند شیرینی محلی نایینی برای شب یلدا آمده می کردند.مسوول کارگاه گفت:«کپچو بدون افزودنی و مواد نگهدارنده و همچنین با کمترین میزان شیرینی و قند تهیه می شود برای همین متقاضیان زیادی دارد.»
وی افزود« آرد گندم، آرد برنج، روغن جامد، شکر ساییده شده، هل، زرده تخم مرغ، گلاب و آب از مواد تشکیل دهنده این شیرینی سنتی خوشمزه است.بانوان با قالب های چوبی روروی شیرینی نقش های از گل و بوته میزدند و روی آن را با پودر پسته و زنجبیل تزئین می شود».
از بازار بیرون آمدیم شنیده بودیم چند روز مانده به شب یلدا نایینی ها بساط کرسی گذاشتن را فراهم می کنند بو دود هیزم خبر می داد که در این خانه کرسی در حال آماده کردن کرسی است.در زدیم خواستیم تا وارد شویم زهرا خانم با روی گشاده ما را راهنمایی کرد او داشت منقلی از آتش را زیر کرسی می گذاشت و گفت:«برای گذاشتن کرسی، ابتدا تَه و درزهای منقل را با گچ خیس می‌پوشاتیم سپس داخل آن را خاکستر میریزیم و وسط خاکستر را هم گود کرده و با کود دامی، آتش درست می کنیم و هرچند ساعت یکبار نیز یک لایه از خاکستر روی آن را پس می‌زنیم تا شدت گرمای کرسی تُند شود»
به گفته کارشناسان،« کُرسی، گرمای بدن را بگونه‌ای تنظیم می‌کند که جسم انسان، حرارت را از طریق پا دریافت و از طریق سر از دست می‌دهد و این جریان باعث به کار افتادن عروق و تقویت سیستم دفاعی بدن می‌شود و در نتیجه فرد احساس سرما نمی کند.»
به ما گفتند در برخی از خانواده‌ها هم در جایی که می خواستند کرسی را برپا کنند چاله می‌کندند تا علاوه بر پخت نان از آتش آن هم برای گرمای کرسی استفاده ‌کنند بعد با همراهی مردم محل به خانه عصمت خانم رفتیم، بوی خوش نان محلی می آمد ما را به مطبح برد و گفت:«برای شب مهمان دارم»، و با خنده ادامه داد:«مادر من 8 تا دختر دو تا پسر دارم، 30سال شب یلدا به خانه من می آیند من هم دارم نان تازه می پزم» و بعد اشاره ای به دیزی سفالی کرد و گفت :«برای شام هم آش جو بار گذاشته ام که با جو پوست کنده ،شلغم و گوشت پخته می شود.»

در نایین غذاهای بومی چون آش جو، آش گندم و نیز تولیدات محلی چون نان محلی و ماست چکیده (ماستینه)و … طرفداران زیادی وجود دارد. در این خطه مردم به طریقی خاص نان را در تنور خشک می‌کنند.
با تعارف عصمت خانم برای شب ماندیم ...دم دم های غروب بود که بچه ها آمدند ابتدا کمک مادر بساط سفره یلدا را چیدند ،و بعد سماور زغالی را آوردند و چای دم گذاشتند شاید بیشتر از 50نفر شدند و مادر به عنوان بزرگ فامیل بالای کرسی نشست و دو فرزند اش در دو طرف مادر نشستند.
در ابتدا بازی محلی را شروع کردند نام این بازی بازی های محلی "اینچیله بادام"است.
دو تیم هشت نفره 120بادان یک شکل را انتخاب می کنندو افراد تیم بشکل دایره کنار هم می نشینند.
یکی از افراد یک مشت بادام را بر می دارد د از دو تتیم می خواهد زوج یا فرد بودن را حدث بزند اگر فرد باشد و حدث درست باشد آنها را برای خود بر می دارد.
بعد نوبت به پذیرایی می رسد و جشن و شادی، گرفتن تا پاسی از شب این دوره همی ادامه دارد.

دورهمی که در آن همه چیز هست جز تجمل و چشم هم چشمی .آخر شب به اصفهان برگشتیم و گفتیم ای کاش این ساده زیستی ها جایگزین تجملات شب یلدا، عید نوروز و همه جشن ها و دورهمی های ملی شود.
نویسنده:لیلا اعظمی کتایونچه
عکاس :جواد استکی