سیستان، دیار باد و ریگ است و همان شهر است که گویند باد آن جا آسیاها را می گرداند و آب را از چاه می کشد، باغ ها را سیراب می کند و در همه دنیا شهری نیست که بیشتر از آن جا از باد سود برد.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما، مرکز سیستان و بلوچستان ، بادهایی که مسعودی مورخ قرن چهارم کشورمان در کتاب مروج الذهب از آنها با این توصیف جالب یاد می کند، همین بادهایی است که امروزه به بادهای 120 روزه معروف شده است، اگرچه در سیستان بادهای دیگری هم از جمله باد لوار، باد قوس، باد پلپلاسی و باد قبله هم در فصول مختلف سال می وزد.
بادهای 120 روزه سیستان از مشهورترین و اثرگذارترین بادهای محلی ایران زمین است که این روزها فعالیت آن در وسیع ترین پهنه بادی کشور جریان دارد.
براساس یافته های کارشناسان از میان 10 پهنه بادی موجود در ایران، وسیع ترین پهنه مربوط به بادهای120 روزه است که محدوده وسیعی از استان های سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، یزد و اصفهان را شامل می شود.
علل شکل گیری این بادهای پرقدرت
مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان می گوید: بادهای 120 روزه در نتیجه تشکیل سیستم پرفشار در شمال شرق دریای خزر و شکل گیری یک سیستم کم فشار در بیابان های شرق ایران و غرب افغانستان ایجاد می شود.
محسن حیدری ویژگی های توپوگرافی نوار غرب افغانستان و شرق ایران را در شکل گیری این پهنه بادی بسیار موثر می داند بطوری که این شرایط سبب شده است تا هسته وزش بادهای شدید به صورت کانالی از شمال شرق به جنوب شرق جریان یابد.
ویژگی های بادهای 120 روزه
بادهای 120 روزه که از اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد آغاز می شود و تا اوایل مهرماه ادامه می یابد، ویژگی هایی دارد که آن را نه در کشور بلکه در جهان خاص می کند.
دکتر عباس میری عضو هیات علمی دانشگاه زابل، ویژگی های این بادها را این گونه بیان می کند:
1 – طول مدت وزش، بادها 120 روزه 4 ماه طول می کشد و انرژی مستمری را در یک دوره طولانی در منطقه منتشر می کند.
2 – سرعت بالا، سرعت بادهای 120 روزه به بالای 100 کیلومتر می رسد.
3 – زمان اوج و فرود روزانه، این بادها در ساعت 10 و سی دقیقه صبح به بالاترین سرعتش می رسد و در ساعت 18 و سی دقیقه عصر سرعت آن به کمترین حد می رسد که این ویژگی نقش بسیار مهمی در تعدیل دمای بسیار بالای دشت سیستان و منطقه در طول روز دارد.
4 – طول وزش با سرعت بالا، در هر دوره وزش، سرعت این بادها 3 یا 4 روز در بالاترین حد قرار دارد.
5 - دامنه زیاد تاثیرگذاری، اثرات وزش بادهای 120 روزه منطقه وسیعی را دربر می گیرد بطوری که علاوه بر شرق کشور تا مناطقی از افغانستان و حتی تا دریای عمان کشیده می شود.
این استاد دانشکده آب و خاک زابل و متخصص بیابان زدایی و فرسایش بادی می گوید: غیر از مواقعی که آب در منطقه نیست و دریاچه هامون خشک است و این باد، گرد وخاک ایجاد می کند، بادهای 120 روزه اثرات مثبتی بخصوص در تعدیل دمای هوا در فصل داغ تابستان دارد و علاوه بر آن منبعی بزرگ از انرژی های پاک در اختیار ما می گذرد که پیشینیان ما قدرش را بخوبی می دانستند.
آسبادها
برای آگاهی از سابقه استفاده از انرژی باد در منطقه سیستان به سراغ استاد دیگری با تخصص باستان شناسی رفتیم.
دکتر مهدی میر استاد باستان شناسی دانشگاه زابل که در زمینه آسبادها تحقیق می کند، معتقد است: آسبادهای تاریخی سیستان که سابقه ساخت آن به دوران پیش از اسلام هم بر می گردد، اوج خلاقیت استفاده از باد در سیستان بوده است بخصوص که آسبادهای این منطقه برخلاف آسبادهای دیگر نقاط دنیا از جمله هلند، از توربین های عمودی برخوردار بوده اند.
دکتر میری سطح اتکاء بیشتر، راحت ساخت بودن و قدرت بیشتر را از ویژگی های قدیمی ترین آسبادهای دنیا در سیستان می داند که در آثار مورخان قرون اولیه هجری – قمری هم به آن اشاره شده است.
این باستان شناس برای استفاده پیشینیان از باد در سیستان نمونه های دیگری هم ذکر می کند و می گوید: علاوه بر بهره گیری از انرژی باد در خارخانه ها و بادگیرهای منطقه برای خنک کردن خانه ها، مردم این منطقه از انرژی باد برای جابجایی تپه های خاک هم استفاده می کردند.
فرصتی که تهدید شد
برخی کارشناسان، بادهای 120 روزه را عامل محدود کننده زندگی در منطقه سیستان می دانند.
مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان معتقد است بیشتر اثرات این بادها منفی است اگرچه این کارشناس مسئول، قیدی هم به این دیدگاه خود می زند و می گوید در صورت تثبیت چشمه های تولید گرد و غبار شرق کشور بخصوص آبگیری دریاچه هامون، آثار منفی بادهای 120 روزه خنثی می شود.
حیدری همچنین می گوید: بررسی وضعیت پدیده های خاکدار کشور در سال گذشته نشان می دهد که سیستان و بلوچستان با بیش از 86 روز پدیده خاکدار کاهنده دید، پرگرد و غبار ترین استان کشور بوده است که بیشتراین روزها در نواحی شمالی استان و در فصل وزش بادهای 120 روزه روی می دهد.
و اما حبیب الله دهمرده نماینده حوزه انتخابیه زابل در مجلس شورای اسلامی تهدید یا فرصت تلقی کردن بادهای 120 روزه را بسته به عملکرد و نوع نگاه مسئولان می داند.
وی می گوید: در گذشته که دریاچه هامون پرآب بود، وزش بادهای 120 روزه همانند یک تهویه طبیعی و کولر، هوای سرد را از دریاچه به سایر نقاط منتقل می کرد و نعمت تلقی می شد ولی در مواقعی که این دریاچه خشک است به دلیل گرد و خاکی که با خود به همراه دارد در زمره تهدیدات تلقی می شود.
این نماینده مجلس که سابقه استانداری سیستان و بلوچستان را هم دارد، معتقد است با بکارگیری این انرژی عظیم، می توان علاوه بر ایجاد اشتغال، درآمدزایی، تامین انرژی منطقه و رفع ریزگردها، نسبت به صادرات برق حاصل از آن به کشورهای همسایه مانند افغانستان و پاکستان نیز اقدام کرد که درخواست هایی هم در این زمینه دارند.
در پایان باید گفت: آنچه گذشتگان ما در طول چند هزار سال با وجود محدودیت های زیاد، توانسته اند از آن استفاده های متنوعی ببرند، در حال حاضر در اختیار ماست، فقط باید تجربه گذشتگان را با علم و فناوری جدید تلفیق کرد تا نعمت های خدادادی سرزمین مان را به تهدید تبدیل نکنیم.
نویسنده: محمودرضانشاط