بَنِه یاپسته کوهی بانام علمی:Pistacia atlantica، درختی از سرده پسته (سرده) و تیره بنه پسته ایان میباشد و گونه: P. atlantica که واریتههای مختلفی از آن وجود داشته است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز سیستان و بلوچستان، نام های دیگر بنه : به زبان بلوچی گون وبا گویش های محلی لارستانی و بستکی: بُّـه ،به زبان کردی: بە ن یا دارقە زوان یا دارەوەن یا گیابەند ،به زبان لری بن یا بنوشکه گفته و بنهچه یا به گویش محلی درمنطقه نی ریز نیز به بنه شک خوانده شده که میوه درخت بنـِه ریز و مُدَوَر «گِرد» و کروی مانند و به رنگ سبز تیره میباشد و به نام برکُو معروف بوده و نوع دیگر نیز هست که کمی ریزتر بوده و به نام «کِهُن» معروف می باشد و همچنین در هرمزگان و حوالیِ بندرعباس آن را«کسودنگ» Kasoudang و در بوشهر «کُلخُونگ» Kolkhong نام نهاده اند و در ایلام آنرا وه ناوشک و در کردستان قەزوان ودر بلوچستان انرا کسور kasoor نامیده اند.
در کشور ترکیه این میوه کوهستانی را «ملنجیک» Melengic نامیده و به صورت تجاری بسته بندی شده، به فروش رسانده و به کشورهای دیگر صادر میشود.
چاتلانقوس، چاتلانقوش کابلی، چاتلانقوش کردی، حبةالخضرا، سقز تلخ، سقز ارمنی، شاقلانقوش، بِنِشت، چاتانقو، داربَن، سقز، قَسقان، سقوز، وَنوشک، گُلخَنک کَله و گلخونگ کله از نام های دیگر با گویش های محلی است.
از درخت بنه سه واریته در ایران قابل رویش است:کسور یا بنه کابلی (cabulica): این واریته در جهان در کشورهای ایران، افغانستان، جنوب استرالیا و پاکستان قابل رویش است که این واریته در ایران در استانهای کهگیلویه و بویراحمد، کرمان (شاه کوه، کوه جبال بارز) و سیستان و بلوچستان میروید
بنه کردستانی، کُلخنک یا سقز (kurdica): این واریته در جهان در کشورهای ایران، سوریه، آناتولی، شمال عراق و ارمنستان رویش دارد که این واریته در ایران در استانهای ایلام، کردستان، کرمانشاه، خوزستان، کرمان، فارس، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان و بلوچستان قابل روییدن است
بنه، چاتلانقوش (mutica): این واریته در جهان در کشورهای ایران، ترکیه، آناتولی و قفقاز رویش میکند. که در ایران در استانهای ایلام ، گیلان، آذربایجان، همدان، کردستان، کرمانشاه، مرکزی، کرمان، کرمان، فارس، لرستان، تهران، خراسان و سیستان و بلوچستان روییده شده است
گیاه شناسی درخت بنه
ارتفاع درخت بنه تا ۷ یا ۹ متر نیز میرسد اما بیشتر ای درخت در قلههای پرارتفاع، پرتگاهها و مناطق دور دست کوهستانی میروید.
این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه چندان سرد میروید و امروزه در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد.
مغز آن شبیه به پسته ولی بسیار کوچکتر است.
در برخی از مناطق کوهستانی مثل کردستان ایران به میوه آن «قزوان» میگویند که برای خوشبو کردن دوغ و روغن حیوانی و همچنین در درست کردن ترشی از میوه ان استفاده میکنند.
درخت بنه منبع تولید شیره سقز بوده و سقز که در گویش کردی منطقه بانه به آن (بنِشت) و در زبان بلوچی به ان گونجک govanjak گفته شده که صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده بوده که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان و درمان ناراحتیهای گوارشی استفاده میگردد.
۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین میباشد که کاربردهای فراوانی در صنعت داشته که علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکنندهها، حشره کشها و در صنعت داروسازی در تهیه نرمکنندهها و ضد عفونی کنندهها استفاده میگردد و علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار گرفته شده است.
میوه درخت بنه
میوه بنه این درخت کوهستانی به رنگ نارنجی خوش رنگی بوده و به اندازه يك نخود با دم ميوه بلند مي باشد و بنه دو نوع ریز و درشت داشته که بنه ریز که رسیده آن سبز پررنگ میباشد و به راحتی زیر دندان ها نرم شده و طعم بسیارخوشمزه ای داشته و بنه درشت دارای پوسته ای سفت بوده و به راحتی زیر دندانها شکسته نشده و هم زمان با رسیدن خرما «هامین » میوهاش خواهد رسید و قابل مصرف است
نوع نارس این میوه به صورت خام و بدون نیاز به شکستن پوسته قبل از سخت شدن پوسته ان خورده میشود.
مغز میوه بنه به پسته شبیه ولی بسیار کوچکتر است و میوه اش ترش مزه و برنگ سبز تیره بوده و در مناطقی از ایران مغز میوه بنه رسیده را در بعد از آسیاب یا له کردن در آب جوش میریزند و غذایی به نام آببنه با آن درست کرده و در استان کرمان به این غذا «قاتق بنه» ودر بلوچستان با ان (گون اپ ) گفته شده .
بنه از حبوبات بسیار گرم محسوب شده و به خاطر روغنی بودن، این دانه چربی و البته انرژی بسیاری در خود داشته است.
روغن پسته ی وحشی به طور متوسط ۵۹%چربی داشته و غنی از اسيدهاي چرب غيراشباع بوده و اسيدهاي چرب غيراشباع ان شامل: ۶۹%اسید اولئیک،۱۷%اسیدلینولئیک، ۹/۶%اسیدپالمیتیک، ۳/۱%اسید استئاریک و۱/۳%اسید پالمیتولئیک است .
خواص دارویی و درمانی بنه یا خنجک
مردم منطقه سیستان وبلوچستان به خواص درماني اين درخت اعتقاد داشته و به همين دليل است كه از شيره درخت بنه براي درمان زخم هاي چركين و عفوني و نيز براي تسكين درد هاي مفصلي و روماتيسمي استفاده مي كنند.
روغن بنه سبب باز كردن گرفتگي صدا و ضد پلاك هاي عروقي مي شود و براي درمان كمر درد، يرقان، درد زانو و فلج موثر است.
برگ بنه خاصيت ضد سرطاني و آنتي اكسيداني قوي دارد.
بنه مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج بوده و ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم های سخت مفید است و از آن جایی که بنه دارای ویتامین های A و اقسام B و D است، مقوی اعصاب میباشد و ترک لب را معالجه کرده و از شبکوری جلوگیری می کند و نرمی استخوان را درمان و برای جلوگیری ازمفید است.
طبع تازه آن گرم و خشک بوده و خشک آن خیلی گرم و خشک است و خوردن میوه بنه جهت تقویت نیروی جنسی مفید بوده. ، بنه مدر و قاعده آور بوده و برای درمان اسهالهای ساده از دمکرده پوست و برگ این گیاه میتوان استفاده کرد.
جهت رفع کم خونی از بنه استفاده کنید معمولاً در غذاهای محلی مثل کشک به جای گردو از بنه استفاده شود و جهت کمردرد و دردهای مفصلی از روغن این گیاه میتوان به کمر بمالید و برای پاک کردن کبد و رفع سردرد از ترشی بنه میتوان استفاده کرد.
برای رویش مو از ضماد سوخته آن استفاده میشود این ضماد برای بیماری گری (طاسی ) هم خوب بود و خوردن زیاد آن برای گرم مزاجان مضر است.
میتوانید برای صاف شدن صدا از روغن بنه میتوان استفاده کرد.
جهت بیماری لقوه و فلج کمی از روغن بنه میل شود و با آن عضو را ماساژ بدهند و مصرف روغن بنه جهت یرقان مفید است ، افرادی که سختی ترشح ادرار دارند از روغن بنه استفاده کنند مقدار خوردن روغن بنه در حدود ۱۰ گرم است .
برای تقویت اعصاب بنه را بکوبید و با شکر مخلوط و میل کنید و روغن و میوه بنه پاک کننده اخلاط سینه و ریه است.
ازآنجایی که برخی از گیاهان مثل بنه خاصیت ضد میکروبی از خود بروز داده می توانند جایگزین بی ضرری برای آنتی بیوتیک ها باشند و اثرات ضد میکروبی اسانس بنه روی چند باکتری بیماری زا آزمایش شده است و با جدیدترین آنتی بیوتیک ها که علیه این باکتری ها توصیه می شوند، مقایسه میشوند و در طب سنتی یونان و منطقه ی مدیترانه ۲۵۰۰ سال پیش از سقز برای رفع اختلالات دستگاه گوارش وسوءهاضمه و زخم معده و اثنی عشر استفاده می شود.
بنه و نقش ان در اقتصاد خانواده های عشایری
اصطلاح «قطار خنجك» نام منطقه اي در مسير خاش به زاهدان است كه از همين گياه گرفته شده زيرا در سالهاي دور فردي دامدار با شناخت از ظرفيتهاي اين محصول و كمك به حفظ گونه منحصربفرد بنه با استفاده از دامهاي خود توانسته در نقاط مختلف منطقه بذرهاي آن را انتشار دهد كه در ايام تر سالي اين گياه بصورت خودرو منطقه رشد مي كند.
عمر درختان بنه در لادیز 1500 سال به بالاست که در مناطق مختلف کوه یافت می شود و از مقاومت بالایی در کم ابی برخوردار است.
بهره برداري از درختان بنه با هدف توليد شيره 'گونجك' و استفاده از آن در امور دارويي و صنعتي موضوعي است كه اقتصاد بخشي از ساكنان منطقه را شكل مي دهد.
رويش درخت بنه در كوهستان ها همه ساله شمار زيادي از مردم از جمله جوانان و نوجوانان را به دامنه كوه ها كشانده تا به جمع آوري محصول آن بپردازند.
مردم زحمت كش و تلاشگر روستايي و عشايري در سیستان وبلوچستان در هنگام رويش بنه به كوهستان هاي اطراف رفته و پس از جمع آوري محصول از درختان كوهي، آنها را در بسته بندي هاي كوچك و بزرگ و يا فله اي به فروش مي رسانند.
خانواده هاي روستايي و عشايري از بزرگ و كوچك و زن و مرد به صورت دسته جمعي در فصل برداشت بنه یا خنجک و یا گون براي جمع كردن بنه به مناطق مختلف كوهستاني مي روند و ضمن گشت و گذار طبيعي به كار اقتصادي نيز مي پردازند.
پس از جمع كردن محصول بنه آنها را در بسته هاي كوچك و بزرگ تعبيه و در كنار جاده هاي اصلي و فرعي با پهن كردن بساط به فروش محصول بنه اقدام مي كنند.
بنه به صورت متفرقه از سوي روستاييان و عشاير جمع آوري مي شود در صورتي كه اگر نهادهاي دولتي با همكاري بخش خصوصي اقدام به كشت درخت بنه و همچنين جمع آوري و فرآوري آن كنند مي تواند زمينه اشتغال و در آمد براي شمار زيادي از مردم شود.
شماري از مردم منطقه معتقدند در صورت ساماندهي و بسته بندي اين محصول و همچنين كارگاههاي روغن كشي و غيره مي توان از اين گياه خوراكي و دارويي به صورت بهينه استفاده كرد.
شناخت دقيق رويشگاه هاي طبيعي گياهان خوراكي و دارويي ضمن ترويج توانمنديها و ظرفيت هاي منطقه، امكان توسعه و بهره برداري صحيح را به خوبي فراهم مي سازد.
اين در حالي است كه قابليت ها و محدوديت هاي هر منطقه براي توسعه و بهره برداري اقتصادي نيازمند بررسي بيشتر و دقيق تر است.
نصر الله نارویی