زراعت چوب؛ طرحی نیمه تمام

برای خرید مبل با قیمت مناسب به یکی از تولیدی های مبل بجنورد رفتم. دو سه مورد را پسندیدم و وقتی صحبت از کیفیت چوبش به میان آمد، پرسیدم چوب با کیفیت این مبل ها محصول کجاست؟ تولید کننده گفت چوب گرجستان و مجارستان است.

با توجه به مطالعاتی که درباره بیشتر شدن مصرف چوب در کشور و از طرفی افزایش واردات آن داشتم، تصمیم گرفتم وضعیت تولید جنگل و چوب های غیرجنگلی کشور را بررسی کنم تا ببینم آیا امکان خودکفایی در این بخش را داریم یا نه و چه راه حل سنجیده ای  برای آن پیدا می شود.

سابقه اجرای طرح‌های توسعه چوب در کشور

در یک مطالعه تحقیقی در یافتم : بین سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۴، طرح طوبی برای ترویج کشت صنوبر و اکالیپتوس در کشور اجرایی شد اما مدتی نگذشته بود که طرح دیگری به نام توسعه زراعت چوب جان گرفت.

در طرح طوبی، مناطق مستعد اراضی ملی، دولتی و شخصی به توسعه باغ با گونه‌های خشکباری از جمله گردو، بادام، فندق، گیاهان دارویی ، زیتون و گسترش کشت گونه‌های مثمر باغی و غیرمثمر چوب ده و سریع الرشد اختصاص یافت.

از آنجا که افزایش و تنوع تولید فرآورده‌های چوبی، موجب افزایش مصرف چوب در کشور شده و با توجه به محدودیت‌های زیست محیطی و لزوم حفظ ذخایر جنگلی، باید نیاز کشور را از طریق دیگری تامین کرد که آن زمان زراعت چوب، نسخه پیشنهاد شده بود.

توسعه زراعت چوب

طرح ملی زراعت چوب، توسعه کشت درختان چوبده سریع الرشد و زودبازده مثل انواع صنوبر، پالونیا و  اکالیپتوس است. در حالی که متوسط سالانه یک هکتار از جنگل‌های در حال بهره برداری شمال کشور دو و نیم مترمکعب در سال است، در زراعت چوب می‌توان به تولید سالیانه ۱۵ تا ۲۰ مترمکعب در هکتار دست یافت.

استفاده بهینه از آب و خاک کشور و جلوگیری از تخریب و فرسایش این منابع، صرفه جویی ارزی با کاهش یا حذف واردات محصولات چوبی، کاستن از فشار بی رویه وارده به عرصه‌های جنگلی، توسعه فضای سبز کشور در حد استاندارد‌های جهانی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید به میزان ۱۷۵ میلیون نفر روز در هر سال تنها در بخش کاشت و برداشت صرفنظر از فعالیت‌های جنبی و صنایع مرتبط، از اهداف این طرح است.

براساس برنامه ششم توسعه، از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ باید این طرح در ۷۵ هزار هکتار از اراضی ملی انجام شود، ولی فقط در ۱۷ هزار هکتار یعنی بیست و چند درصد اجرا شده . این در حالی است که استقبال مردم از کالای چوبی با چوب ایرانی بیشتر شده. باید توجه کرد از ظرفیت اشتغال صنعت چوب هم فقط ۳۰ تا ۴۰ درصد استفاده شده است و این یعنی شکست طرح .

گفته می‌شود  ۶۰ تا ۷۰ درصد نیاز چوبی کشور، با زراعت چوب قابل تامین است و بقیه هم از درختان جنگلی باغ‌ها به دست می‌آید.

وضعیت زراعت چوب در خراسان شمالی

با مسئول زراعت چوب اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هم صحبت شدم. 

آقای عسکری می‌گوید: تعهد استان خراسان شمالی از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰، اجرای این طرح در ۹۱۴ هکتار است که ۴۸۳هکتار آن تحقق یافته است؛ یعنی چیزی کمتر از 60 درصد هدفگذاری.

شهرام عسکری می‌گوید: سنوات گذشته، سالانه بطور متوسط ۷۰ تا ۱۰۰ هزار اصله نهال صنوبر برای زراعت چوب بین کشاورزان و علاقه‌مندان استان توزیع شده است.

از جمله هفته گذشته 50هزار اصله نهال استاندارد ریشه ای صنوبر نیگرا، تولیدی ایستگاه تولید نهال شهرستان پارس آباد مغان اردبیل، پس از انتقال، بصورت رایگان بین متقاضیان اجرای طرح زراعت چوب توزیع شد.

در این بخش، مشوق‌هایی ارائه می شود که بخش عمده آن، عرضه نهال رایگان یا شناسه دار و همچنین تسهیلات با سود ۱۳ درصد ( تنفس چهار ساله و دوره بازپرداخت هشت ساله) است که کافی به نظر نمی رسد.

عسکری، تسهیلات به ازای هر هکتار زراعت چوب را ۹ میلیون تومان اعلام می‌کند و اضافه می‌کند: شهرستان‌های فاروج، شیروان و مانه و سملقان در این بخش مستعدتر هستند.

طول دوران اجرای طرح زراعت چوب ۱۰ تا ۱۵ سال است که برداشت درختان به میزان حاصلخیزی خاک، کیفیت و میزان آبیاری و نحوه انجام عملیات‌های داشت در طول دوره بستگی دارد.

یکی از مصوبات شورای سیاستگذاری زراعت چوب استان، مشارکت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی  با معاونت بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی برای تامین بخشی از قلمه‌های گیاهان سریع الرشد صنوبر است.

مشکلات زراعتکاران چوب استان

 کشاورزان فعال در این حوزه  تامین آب مورد نیاز، اختصاص نیافتن تسهیلات وعده شده و سرقت چوب را از عمده مشکلات فعالیت در این بخش عنوان کردند.

به رغم وعده حمایت‌های تسهیلاتی از فعالان این حوزه،  امسال شورای سیاستگذاری زراعت چوب استان، تسهیلاتی برای علاقه‌مندان و متقاضیان این طرح اختصاص نداد؛ موضوعی که موجب نگرانی فعالان این بخش شده و البته مسئول زراعت چوب اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی از پیگیری برای لحاظ کردن بودجه برای این امر خبر می‌دهد.

آقای معتمدی که ده سال در زراعت و سه دهه در صنعت چوب شیروان فعالیت می‌کند بر این باور است که برای گذر از خام فروشی و دستیابی به ارزش افزوده نهایی، نیازمند سرمایه گذاری کلان و ایجاد صنایع بالادستی در این بخش هستیم.

او حمایت‌های فعلی را ناکافی و در عوض سختگیری‌ها و موانع اداری و مجوز‌های این بخش را فراوان و خسته کننده می‌داند و معتقد است حمایت و سرمایه گذاری بانک ها و یا دریافت سهم از صندوق های سرمایه گذاری دولتی از جمله صندوق کارآفرینی امید  یا صندوق توسعه ملی با نرخ سود مناسب) ضرورت دارد.

این فعال اقتصادی از قیمت بالای دستگاه های خط تولید می‌گوید و می افزاید: بیشترین محصول مورد استقبال بازار، پنل ها و صفحات چوبی است ولی در کنار ام. دی . اف و نئوپان، محصول پرکاربرد و کارتری به نام صفحات فینگر جوینت هم داریم که با خرید تجهیزات مربوط و تولید آن در کشور می توان به حداکثر ارزش افزوده در صنعت چوب دست یافت.

معتمدی می گوید: ما باید با تکمیل فرآیند فرآوری چوب با الگو گرفتن از کشور‌های پیشرو، مانع خام فروشی شویم؛ آن هم برای منابعی که با توجه به جواب دهی طولانی مدت و پایان پذیری آن، لازم است بهینه‌تر استفاده شود.

منافع کاشت درخت

آقای ذوقی هم که چهار سالی است با کاشت دو هزار اصله نهال، فعال شده، حمایت های این بخش را ناکافی می داند و می‌گوید: هدف اصلی من از کشت، استفاده از این درختان به عنوان بادشکن و مرز زمین‌های زراعی باغی بود.

برای برفگیری بهتر و حفظ رطوبت زمین درختان را در گودی کاشته ام و برای جلوگیری از تبخیر آب هم برگ‌ها را پای درختان برگردانده ام.

دهیار قلجق شیروان می‌گوید: زیبایی منطقه و جلوگیری از خسارات سیلاب، از مزیت‌های این درختان است که با همه گیر شدن سرقت در این زمینه لطمه می‌بینیم.

آقای امیدی می گوید: دو هفته پیش بود که با کمتر شدن تردد کشاورزان منطقه به علت نامساعد بودن هوا و سیلاب، شماری از درختان بید و سپیدار حاشیه رودخانه در نزدیکی سد بارزو به سرقت رفت.

راهکارهای حل مشکلات زارعان چوب

وقتی با مسئول زراعت چوب اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هم کلام شدم گفت : نیاز آبی درخت صنوبر (از اصلی‌ترین گونه‌های مورد استفاده در این طرح)، زیاد و مستمر است بنابراین به سمت استفاده از پساب‌ها رفته ایم.

به گفته عسکری، در همین زمینه حدود ۹۰۰ هکتار زمین ملی برای اجرای طرح شناسایی شده که امسال در ۵۶۷ هکتار آن، زراعت چوب با استفاده از پساب، امکان پذیر است. ضمن اینکه سه طرح دیگر هم در شهرستان‌های اسفراین و مانه و سملقان، در مرحله تهیه طرح قرار دارد.

آب و فاضلاب منافع فروش پساب را طلب می کند

در حالی که به گفته مسئولان شرکت آب و فاضلاب خراسان شمالی، ظرفیت پساب استان در سال، هشت میلیون مترمکعب است، این شرکت با توجه به تعهدات و تکالیف قانونی، باید درباره"بازگشت سرمایه" معادل هزینه ای که در این بخش می کند، مطمئن شود.
 بنابراین، تصور اینکه مشارکت در طرح هایی همچون زراعت چوب به زودی نتیجه دهد، قدری دشوار است.

راهکار جلوگیری از سرقت چوب چیست؟

حیاتی رئیس یگان حفاظت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری می گوید این یگان برای جلوگیری از حمل غیرمجاز یا قاچاق چوب، در ورودی‌های استان، تور‌های ایست و بازرسی برپا می‌کنند. همچنین ماهانه یا براساس گزارش‌های دریافتی، از کارگاه‌ها هم بازدید می‌شود.

مسئول زراعت چوب اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هم در این زمینه گفت: این اداره کل برای حفاظت از درختان باغ‌ها مسئولیتی ندارد چرا که تنها درخواست حمل و  انتقال درختان طرح زراعت چوب در سامانه‌ای ثبت می‌شود. براساس این تمهیدات، تقاضا‌های حمل، به ادارات منابع طبیعی شهرستان‌ها ارائه و نظر کارشناسان جهاد کشاورزی دریافت می‌شود.

آقای عسکری می‌گوید: در عین حال، ستاد خبری یگان حفاظت (شماره تلفن ۱۵۰۴) به صورت شبانه روزی و رایگان خدمت رسانی می‌کند.

کشورهای موفق در طرح زراعت چوب

در کشوری همچون کانادا رویکردهایی با عنوان " آگرا فارستی = کشاورزی جنگلی" وجود دارد که در افق نگاهش، کشاورزی به منزله گسترش دادن جنگل است.

با این نوع نگاه و سرمایه شمردن جنگل است که می بینیم به محض قطع کردن هر درخت جنگلی، بر روی همان تنه بریده شده، شکافی ایجاد می کنند و قلمه درختی نو را می کارند.

در برخی کشور‌ها از جمله چین، توسعه زراعت چوب و تلفیق آن با تولید قارچ بدون مصرف انرژی، تولید قارچ با مصرف انرژی، توسعه جنگل و غنی‌سازی جنگل‌های طبیعی به طور گسترده کار شده و سرمایه‌گذاری قابل توجهی اختصاص یافته است. اگر تفکرات بزرگ را به صورت محلی و استانی اجرایی کنیم، قطعا به ایده آل‌ها نزدیک‌تر می‌شویم.

اینکه ما در این بخش نتیجه مطلوب نگرفته ایم، زاییده نگاه سلیقه ای و بدون راهبرد ما در سالیان متمادی بوده است. نتیجه بخش نبودن طرح کاشت و زراعت چوب یکی از طرح هایی است که به هدف پیش بینی شده نرسید.

لازمه حفظ جنگل‌های کشور، افزایش سطح جنگلی و جهش تولید در صنعت پرطرفدار چوب، حمایت دامنه دار و حقیقی از زراعت و البته سرمایه گذاری در صنعت پیشرفته و روزآمد چوب است.

این‌ها در شرایطی است که ۲۵۰ هزار شغل دائمی به صنعت چوب، کاغذ و صنایع پایین دستی مثل مبلمان مربوط می‌شود و البته سهم هفت درصدی آن در تولید ناخالص داخلی، بیانگر ادا نشدن حق مطلب در این حوزه است.

 فعالان این حوزه نباید چوب ضعف‌ها و بی تدبیری‌ها را بخورند.

نویسنده: علی احسانی فر