گزارش مکتوب...دار بر دار

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز مهاباد، قالی بافان مناطق کردنشین با افول صنعت فرش و بویژه فرش کردی در زندگی خود دچار مشکل شده اند که تلاش کردیم ابعاد این مشکلات را بررسی و به دنبال راه چاره باشیم.

به سراغ یکی از کارشناسان فرش در مهاباد رفتیم. آقای باب سور سال هاست که در این زمینه فعالیت دارد و علاوه بر اینکه خود کارشناس فرش است چند کارگاه قالی بافی هم دایر کرده که تعدادی از قالی بافان، نان زندگی خود را از آن بر می دارند.

گذری بر تاریخچه یک هنر فرهنگی و اقتصادی

این کارشناس فرش با تاریخچه فرش کردی برایمان شروع کرد. قالی کردی به قالی‌های روستایی و شهری‌ای گفته می‌شود که در کردستان، عمدتاً در قرن هجدهم میلادی و اوایل قرن نوزدهم بافته شده است. تقریباً تمام فرش‌های کردی به قبل از قرن بیستم مربوط می‌شود. قالی‌های کردستان در ابتدا مطابق سنت عشایری بافته می‌شد، اما به تدریج کارگاه‌های متمرکزتری برای تولید فرش‌های نفیس صادراتی نیز برپا شد. فرش‌های کردستان در میان منسوجات و دست بافته‌های اعلاء کردی نمونه‌ی بی‌نظیری از رنگ و طرح کردی به شمار می‌آیند. مشخصه‌ی بارز فرش کردستان طرح‌های هندسی افشان بی‌نظیری است که غالباً بر مبنای نمادهای پیچیده‌ی زبان کردی ترسیم شده است. فرش کردی جایگاه شاخصی در میان فرش‌های دستبافت ایرانی دارد و بسیاری از قالیبافان و طراحان کرد معانی نمادین را در میان تار و پود قالی جاودانه می‌سازند. یکی از مشهورترین نقش‌های قالی کردی فرش باغی کردی است که تصویری از یک باغ سنتی ایرانی را از ارتفاع بالا نشان می‌دهد. منابع آب، توپوگرافی، تراکم و شاخ و برگ درختان هماهنگی چشم‌نواز و بی‌نظیری را در این طرح سراسری زیبایی ایجاد کرده است که از همان بدو پیدایش، یعنی از قرن هجدهم میلادی تا به حال طرفداران بسیاری در سراسر جهان داشته است.

آقای باب سور در ادامه گفت: فرش‌های کردی نیز مانند اکثر فرش‌های عشایری و روستایی ایرانی دوامی باورنکردنی دارد که آن را در برابر پوسیدگی و ساییدگی و استفاده روزمره‌ی مربوط به کوچ‌های طولانی مقاوم ساخته است. چله‌ی فرش دستباف کردستان معمولاً با پشم ضخیم کشیده می‌شود و فرش نیز با گره دوگانه بافته می‌شود. چنین ساختار محکمی باعث شده است که بسیاری از فرش‌های کردی در برابر گذر زمان تاب بیاورند و امروزه قابلیت عرضه به عنوان یک اثر هنری در وضعیت عالی را داشته باشند.

فرش کردستان برخلاف نقوش اسلیمی که دارای انحنا است، دارای نقش‌های هندسی و زاویه‌دار است. به طور کلی در بافته‌های کردی با یک نگاه بلافاصله تقسیمات اصلی هندسی به چشم می‌خورد، اما هزاران سطح و فرم متنوع که هر کدام نماد انتزاعی عنصر یا ماجرائی پیرامونی است، با تلفیق مربع و مثلث ایجاد شده و بهترین راه تمیز بافته‌های اصیل کردی از سایر بافته‌ها، کنار گذاشتن آنهایی است که در ساختارشان نقوش منحنی و مشتقات دایره موجود است. در ساختار نقوش فرش کردی اصیل هیچ الگوئی نبوده که به عنوان نقشه استفاده شود، به همین دلیل بافنده همچون نقاش، نقوش را ذهنی به‌وجود می‌آورد.

طرح و نفش فرش کردی

کارشناس فرش در مهاباد اظهار کرد: نقشه‌ها و طرح‌های کردی بیشتر ذهنی‌اند. گاهی به نام محل‌هائی که این فرش‌ها در آنجا بافته شده‌‌اند، نامیده می‌شوند و گاهی اوقات نام افراد صاحب نفوذ محلی را به خود می‌گیرند، البته به علت استفاده نکردن از نقشه بعضا اشتباهات تصویری در بافته‌های آنان دیده شده و بافته‌های آنان کاملا متقارن درنمی‌آید. نقشه های جدیدتر با رنگ بندی جدید از جمله نقشه شکارگاه، محرمات، یک چهارم خورشیدی ، یک چهارم افشار و قوچان طلایی طراحی و وارد بازار کردیم و این باعث شد در سال 99 تولید این فرش نسبت به سال های قبل به اوج برسد.

برخی از نقوش موجود در بافته‌های کردی مستقیما از عوامل طبیعی الهام گرفته شده‌اند اما طوری تغییر یافته‌اند که به سختی قابل شناسائی‌اند. آن دسته از نقوش متن کادر که شبیه اچاری با دسته بلند است، شاید مارهایی باشند که نقوش نمادین مرکز را مورد هجوم قرار داده‌اند و به افسانه‌های قدیم درباره اژدها یا همان ضحاک مربوط شوند.

رنگ و رنگ‌بندی فرش کردی

رنگ‌های متنوع بافته‌های کردی از وقار و تنوع و هماهنگی رنگ طبیعت مایه گرفته است. اگر چه بافنده کرد برای تخلیه هیجانات درونی به شکلی ناخودآگاه رنگ‌های متضاد را در کنار هم قرار داده اما این امر به یکپارچگی فضای بافته لطمه نزده نظامی هماهنگ و سازگار نگاه داشت.

در این بافته‌ها اگرچه فرم‌ها تقریبا قرینه‌اند؛ اما پراکندگی رنگ از این اصل پیروی نکرده بیشتر گلیم و فرش‌های کردی به شکل مستطیل طویلی است.

طرح‌های بافته‌های کردی عبارتند از: محرمات،حوضی، موزائیکی، گل شفتالو، لوزی (سوزنی بافت). یکی از انواع بافته‌های کردی طرح سوزندوزی جل اسب با نقوش حیوانی یا هندسی است.

تار و پود و گره فرش کردی

دارهای قالی بافی کردها افقی است، بنابراین نمی‌توانند فرش‌هائی با اندازه‌های بزرگ بافت. در بین بافندگان کردی بیشتر گره ترکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تعداد گره در واحد سطح برحسب نوع فرش بسیار متغیر است، در فرش‌های ایلی تعداد آن کمتر است و بنابراین بیشتر بافته‌های کردی درشت بافت و ضخیم و خشن هستند . در این میان فرش افشان کردی با بافتی ساده، کم هزینه و خوش نقش و نگار حاصل دست ۲ هزار قالیباف مهابادی با تولید سالیانه ۶ هزار متر مربع در حالی که در بازار‌های جهانی خودنمایی می‌کرد، مغلوب کرونا شد. فرش  دستباف کردی مهاباد، فرشی درشت بافت و تک پود که از ۱۵۰ سال قبل در روستا‌های مهاباد بافته می‌شود. استفاده از رنگ‌های طبیعی، نقش‌هایی ساده با گره‌هایی به قدمت بیش از یک قرن بر پیکره این صنعت ایرانی، آوازه این فرش را به خارج از مرز‌ها کشانده است.

با این تعریف های که آقای باب سور از قالی و فرش کردی برایمان گفت کنجکاو شدیم که چرا این صنعت و هنر در سال های اخیر از رونق افتاده و حالا بعد از ۱۰ سال وقفه ضربان این فرش اصیل که  با حمایت‌ها واشتیاق قالی بافان به تپش افتاده بود و در جهت اشتغال پایدار و هموارتر شدن مسیر تولید پیش می‌رفت،متاسفانه در سایه شوم ویروس منحوس کرونا به شماره افتاده است.

ویروسی که تار و پود فرش کردی را از هم گسیخت

چیا قربانی اقدم رئیس اتحادیه بافندگان فرش دستبافت مهاباد گفت: سال گذشته در مجموع پنج هزار و ۵۰۰ مترمربع فرش دستباف در این شهرستان تولید شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن ۱۰ درصد کاهش نشان می‌دهد.

قربانی اقدم افزود: کاهش فروش فرش دستباف به علت شیوع بیماری کرونا و مشکلات ارسال این کالای تزئینی موجب شده بازار آن تا حدودی از رونق بیافتد. فروش فرش کردی در مهاباد حدود 70 درصد در بازارهای داخلی است که به نقاط مختلف کشور ارسال می شود و 30 درصد نیز به کشورهای حوزه خلیج فارس و قفقاز صادر می شود.

او ادامه داد: حدود ۲ هزار و ۵۰۰ نفر از قالیبافان مهاباد با آغاز فصل کار که اوج آن از اواخر تابستان تا اوایل فصل بهار است دار قالی را در گوشه‌ای از منازل خود آویزان می‌کنند تا هنر دستان خود را با نخ‌های رنگی به تصویر بکشند و منبعی برای در آمدشان باشد.

قالیبافان مهابادی با ۳ سبک فرش دستبافت، افشار (هه وشار کردی )، تابلو فرش و فرش درشت بافت افشان، هنر خود را به روی دار قالی نشان می‌دهند.

سایه مشکلات اقتصادی بر بازار هنر اصیل ایرانی

رئیس اتحادیه بافندگان فرش دستباف مهاباد با بیان اینکه مشکلات اقتصادی جامعه بر فروش فرش دستباف نیز تاثیر گذاشته، تصریح کرد: مشکلات معیشتی و کمبود نقدینگی توسط خریداران موجب شده فروش این کالا نسبت به سال قبل کاهش یابد.

اما رئیس اداره صنعت، معدن و تجارت مهاباد اظهار کرد: حمایت های بسیار خوبی از این هنرمندان شده که حدود هزار و صدنفر برای بیمه تکمیلی قالی بافان در شهرستان ثبت نام کرده اند.

آقای جهین گفت: ۷۲ هزار بافنده فرش دستباف در آذربایجان غربی وجود دارد که حدود دویست و نود هزار متر مربع فرش تولید می‌کنند و سالانه بیست میلیون دلار برای کشور ارز آوری دارد، ولی فعلا به خاطر اینکه سراسر دنیا با معضلی، چون کرونا دسته و پنجه نرم می‌کند صادرات این محصول متوقف شده است.

او افزود: سعیداشتیم با آموزش بیشتر و فراهم نمودن زمینه کار و فعالیت، تعداد قالیبافان مهابادی را از ۲ هزار به ۳ هزار نفر افزایش دهیم، ولی اکنون تمام فعالیت‌ها را برای پیشگیری و مقابله با این بیماری خطرناک متوقف کرده ایم.

صادرات فرش افشان کردی در گیر و دار کرونا

محمد جهین رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت شهرستان با اشاره به اینکه در بین سبک‌های بومی مهاباد در زمینه بافت فرش و تابلو فرش، افشان در آن سوی مرز‌ها خودنمایی چشمگیری دارد ادامه داد: فرش افشان به دلیل ظرافت خاص، سادگی و اصالت بیشتر مورد پسند کشور‌های اروپایی است که در مهاباد ۲ هزار نفر بافنده این فرش هستند و سالانه ۲ هزار متر مربع فرش تولید می‌کنند که تا قبل از شیوع بیماری کرونا بسته به شرایط اقتصادی و وضعیت بازار صادرات، به خارج از کشور فرستاده می‌شد، ولی اکنون صادارت این فرش به صفر رسیده است.

هنر فرشبافی قدیمی‌ترین و اصلی‌ترین تجلی‌گاه هنر خلاقانه‌ی عشایر و روشی باارزش برای آموزش زبان نمادین طرح و نقش به نسل جوان است. هنر فرشبافی بخش مهمی از میراث فرهنگی مردمان کرد شمال غربی ایران است. در بسیاری از فرش‌های کرد این خطه می‌توان تلاش نسل جوان‌ برای تبدیل شدن به بافندگانی ماهر را مشاهده کرد. خطوط لرزان چند ردیف گل در میانه یک فرش نشان از انگشتانی ناکارآزموده دارد که هنوز در ابتدای راه است، پس از آن طرح دوباره واضح می‌شود و دستان چابک و کاربلد مادر بافت را ادامه می‌دهد. فرش‌های نفیس کرد و کیف‌ها و خورجین‌های مختلفی که در بافت آنها گلیم و گلیم سوماک به کار برده شده است و نشان از هنر کردهای شمالغربی ایران، شرق ترکیه و جنوب قزاقستان دارد، تجلی‌گاه هنر قوم کرد در ناب‌ترین و دلپسندترین شکل ممکن است.

این نشانه‌های خیالبافانه‌ای که از خلاقیت بداهه‌ی هنرمندان کرد حکایت دارد، در کنار پشمی با درخشندگی و استحکام بی‌نظیر و رنگ‌های طبیعی ظرافت و عمقی باورنکردنی به فرش دستبافت عشایری کردستان می‌دهد که بیننده را میخکوب می‌کند. هرچند فرشبافی دیگر گروه‌های عشایری مهم خاور نزدیک در خلال دو دهه گذشته مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است، اما فرش دستبافت کردستان توجهی را که شایسته آن است، دریافت نکرده و فقط پژوهش‌های محدودی بر روی فرش‌های آنتیک مهم کردستان انجام شده است. فرش کردستان فرشی با نقوشی خلاقانه و پرز بلند با زیبایی مسحورکننده است که باید آن را گنجینه‌ی کشف نشده‌ی هنر مشرق زمین به شمار آورد.

فرش دستباف کالایی است که می‌تواند نقش مهمی در اقتصاد خانوار‌های کوچک بومی محلی داشته باشد، و به نظر می‌رسد نزدیکی مناطق کردنشین به مرز‌های غربی زمینه مناسب برای این امر باشد. همین گره های برآمده از دل که به تار و پود قالی می نشیند می تواند با رونق اقتصاد بنگاه های کوچک به رونق اقتصاد کلان بینجامد. اقتصادی که می خواهد هر سال از وابستگی به نفت بکاهد باید بر روی صنایع کوچک غیرنفتی سرمایه گذاری کند و حمایت های اندک از بنگاه های کوچک اقتصادی می توان همان درآمد سرشار را وعده داده شده بود به خانواده ها رساند.

به نظر می رسد بهتر است دولت برای تحقق شعار جهش تولید و همچنین در راستای حمایت از قالیبافان و اشتغال پایدار با ارائه تسهیلات و وام بانکی در این روز‌های کرونایی بیش از پیش هوای زحمت کشان و هنرمندان این عرصه هنر را داشته باشد.

نویسنده: مرتضی قربانی