گزارش مکتوب؛
فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای ایرانی اسلامی
امروز ۱۷ شوال مصادف با ۸ خرداد، روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای است. فرهنگ پهلوانی ایران باستان با ورود اسلام و تاثیرپذیری از سرشت جوانمردی امام علی(ع)، اکنون به عنوان میراث اصیل ایرانی اسلامی در جهان مطرح است.
به گزارش
خبرگزاری صدا و سیمای مرکز اردبیل؛۱۷ شوال (سال پنجم هجری) روز نبرد پهلوانی بزرگ جوانمرد عالم بشریت حضرت علی (ع) با عمروبن عبدود در جنگ خندق که نماد شجاعت و اخلاق است توسط شورای فرهنگ عمومی به نام “روز ملی فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای” تصویب و به تایید شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده و ابلاغ شده است.
علی علیه السلام؛ الگوی تسامح اخلاقی
علی علیه السلام همان گونه که الگوی شجاعت و مبارزه و جهاد است، الگوی تسامح و عفو و گذشت نیز هست و البته الگوی غیرت دینی، حق باوری، قاطعیت و ارزش مداری هم است.
علی هم عَمرو را عفو می‌کند و هم می‌کشد! آن جا که پای خودش در میان است، عمرو را می‌بخشد و آن جا که دستور خدایش فرا روی اوست، عمرو را سر می‌برد و بر آن افتخار می‌کند!
کشتن نفس اماره و تلاش برای رضای خدا در راه دین، سبب شد مولای متقیان امام علی (ع) نماد بزرگی و جوانمردی دنیا باشد و ۱۷ شوال هر سال به روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای نامگذاری شود.
بنابر برخی روایات، پیامبر (ص) ضربه علی بن ابیطالب (ع) بر عمرو بن عبدود را در این جنگ، برتر از عبادت همه جِنیان و انسان‌ها دانسته است.
جسارت عمرو و عفو حضرت علی علیه السلام
«عمرو بن عبدود که دلیری نامدار بود، به همراهی عِکْرمة پسر ابوجهل بر آن شدند که از خندق عبور کنند. عمرو از سپاه مدینه هم آورد خواست، امّا هیچ کس جرأت درافتادن با او را نداشت. علی علیه السلام به جنگ او رفت. چون با وی روبه رو شد، او را ضربتی نزد. کسانی که نزد پیغمبر بودند و از دور می‌نگریستند، خرده گرفتند و پنداشتند علی ترسیده است. حُذَیْفه به دفاع از این کسان برخاست. پیغمبر فرمود: «حذیفه! بس کن. علی خود سبب آن را خواهد گفت».
علی، عمرو را از پا درآورد و نزد رسول خدا آمد. پیغمبر صلی الله علیه و آله پرسید: «چرا هنگامی که با او روبه رو شدی، او را نکشتی؟» علی علیه السلام در پاسخ گفت: «او بر چهره ام، آب دهان انداخت. ترسیدم اگر او را بکشم برای خشم خودم باشد. او را وا گذاشتم تا خشم فرو نشست، سپس او را کشتم.»
مولانا جلال الدین بلخی، داستان آب دهان انداختن عمرو و صبر و بردباری و اخلاص علی علیه السلام را در مثنوی با تعبیر‌هایی لطیف که خاصِ اوست به نظم آورده و می گوید که هر عملی که به نام حضرت حق انجام می شود باید از انگیزه های نفسانی پاک باشد.
از علی آموز اخلاص عمل
شیر حق را دان مطهر از دَغَل
در غزا بر پهلوانی دست یافت
زود شمشیری برآورد و شتافت
او خدو انداخت بر روی علی
افتخار هر نبیّ و هر ولیّ
آن خدو زد بر رخی که روی ماه
سجده آرد پیش او در سجده گاه
در زمان، انداخت شمشیر آن علی
کرد او اندر غزایش کاهلی
گشت حیران آن مبارز زین عمل
وز نمودن عفو و رحمت بی محلّ
گفت: بر من تیغ تیز افراشتی
از چه افکندی مرا بگذاشتی
آن چه دیدی بهتر از پیکار من
تا شدستی سست در اِشکارِ من
آن چه دیدی که چنین خشمت نشست
تا چنان برقی نمود و باز جست
در شجاعت شیر ربّا نیستی
در مروّت خود که داند کیستی؟...
علی علیه السلام به مولوی پاسخ می‌دهد که چرا شمشیر را انداخته و بی درنگ پس از آب دهان انداختن عمرو، او را نکشته است:گفت: من تیغ از پی حق می‌زنم
بنده‌ی حقّم، نه مأمور تنم
شیر حقّم، نیستم شیر هوا
فعل من بر دین من باشد گوا...
و رازِ این همه حلم و عفو را، عشق به خدا معرفی می‌کند و می‌فرماید:
جز به بادِ او نجنبد میل من
نیست جز عشق احد، سر خیلِ من
خشم بر شاهان، شه و ما را، غلام
خشم را هم بسته ام زیر لِگام
تیغ حِلمم، گردن خشمم زده است
خشم حق بر من چو رحمت آمده است....
چون درآمد در میان غیر خدا
تیغ را اندر میان کردن سزا
فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای
ورزش زورخانه ای، ورزشی که پیشینه‌ای کهن در فرهنگ ایرانی دارد و نمایانگر پیوند جوانمردی و قدرت روحی و جسمی است.
ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی، ریشه در تفکر بزرگ شیعه و اسلام دارد و گود زورخانه و ورزش باستانی نماد فروتنی و تواضع ورزشکاران است که پهلوان در کنار پرورش جسم و تن، روحش را نیز از ناملایمت‌ها و صفات رذیله می‌زداید.
تربیت فرزندان و آشنا کردن آنان با فنون ورزش و انسانیت
افلاطون می‌نویسد: پارسی‌ها با توجه کامل، کودکان را با ورزش قوی بنیه می‌سازند. آموزگاران، جوانان و کودکان را با تعلیمات زرتشت به راستی و درستی اندرز می‌دهند و در تهذیب اخلاق آنان می‌کوشند و روح دلاوری، مردانگی، آزادی و جنگاوری را در ایشان می‌دمند. خانواده‌های ایرانی با مدنظر قرار دادن شعار:
ز نیرو بود مرد را راستی
ز سستی کژی زاید و کاستی
ضمن تربیت فرزندان و آشنا کردن آنان با فنون ورزش و انسانیت، توجه به مظلومان را مد نظر قرار می‌دادند. چه، معتقد بودند که توانایی تن و زورمندی جسم بدون پرورش نیرو‌های معنوی و روانی، انسان را به جانوری بدل می‌سازد که در عین قدرت و زورمندی مقهور طبیعت خود و اسیر دیگران است.
بیانات مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت ورزش زورخانه ای
باید محیط ورزش را محیط معنوی کنید. محیط معنوی، همان محیط پهلوانیِ دیرین ورزشکاران قدیمی خودِ ماست؛ آن‌هایی که وقتی وارد گود ورزشی می‌شدند، خاک گود را می‌بوسیدند؛ آن‌هایی که همیشه ورزش را با نام خدا شروع می‌کردند و با نام خدا تمام می‌کردند - با بسم‌اللَّه شروع می‌کردند و با دعا تمام می‌کردند - کشور ما این‌گونه کشوری است. محیط ورزش آن، محیط معنوی، جوانمردی، ایمان، تقوا، پاکدامنی و پارسایی و محیط معنویّت و درخشندگی روحی و نفسانی است. (۱۳۷۶/۰۶/۱۵)
در همه‌ى زمینه‌ها باید ابتکار کرد. من حالا نگاه می‌کردم به همین ورزش باستانى؛ به قول قدیمى‌ها، این نیم‌گودى که این‌ها اجرا کردند، پر از ابتکار بود. خب، ما گودهاى ورزش باستانى را در دوران جوانى دیدیم؛ مکرر، همه جا، همه جور؛ یک روش ثابت و مستقرى داشت، همیشه و همه جا هم همان تکرار می شد. البته بد هم نبود، خوب بود، اما این همه نوآورى در آن نبود. امروز من می‌بینم که این جوان‌ها همان پایه‌های ورزش قدیمی را گرفته اند، این را با انواع و اقسام ابتکار‌ها و زیبائی‌ها و ظرافت‌ها مذهبش کردند، خراطی کردند، نقاشی کردند، یک چیز زیبایی از آب در آوردند. این ابتکار است. حالا این در زمینه ورزش باستانی است، در همه زمینه‌ها این ابتکار ممکن است.(۲۲ مهرماه ۱۳۹۰)
ورزش زورخانه ای آمیخته با آداب ایرانی - اسلامی
پهلوان در نزد ایرانیان، مردی است تنومند که اخلاق نیکویی دارد، در حقیقت خلق نیکو بوده که یک پهلوان را حقیقتاً «پهلوان» می‌کرده است.
قدمت فرهنگ پهلوانی را می‌توان تا ایران باستان دنبال کرد، زمانی که پهلوانان نیرومند در برابر اهریمن‌ها مقاومت می‌کردند و به جنگ با آن‌ها می‌رفتند.
در شاهنامه فردوسی، قصه پهلوانان بسیاری را همچون زال و رستم شنیده‌ایم. پهلوانانی که از نظر اخلاق سرآمد بوده و با پشت سر گذاشتن تمرین‌های سخت، برای پیروزی جبهه خیر علیه شر، وارد میدان نبرد می‌شدند.
پس از ورود دین مبین اسلام، آداب اسلامی با این ورزش عجین شد و با تاثیرپذیری از سرشت جوانمردی امام علی علیه السلام و با توجه به فرهنگ ایرانی و اسلامی به مسیر خویش ادامه داد و اکنون به عنوان میراث اصیل ایرانی در جهان مطرح است.
شالوده زورخانه و ملزوماتش نه فقط جایگاه بالا بردن توانمندی جسم که کلاس درس اخلاق نیز است.
چرا که آیین و مکتب ورزش زورخانه ای، خودپرستی و غرور را از بدترین صفات می‌داند و به همین دلیل در تلاش است تا تواضع و فروتنی را علاوه بر تنومندی در ورزشکاران ایجاد کند. اگر ورزشکاری در این آیین به مقام قهرمانی برسد، از تکبر و غرور دور باشد و در مقابل همه مردم و استادان خود، فروتن بوده و رفتار و کردار نیکی داشته باشد، به مقام پهلوانی هم نایل می‌شود.
تاسیس زورخانه در ایرانورزش زورخانه‌ای که از آن با نام‌های ورزش پهلوانی و ورزش باستانی هم یاد می‌شود، در مکانی به نام زورخانه انجام می‌شوند.
با توجه به تاریخ کهن وجود آیین پهلوانی در ایران زمین می توان انتظار داشت که ساخت زورخانه تاریخی طولانی تر از اسناد موجود داشته باشد.
زورخانه‌ها از گذشته فضایی سرپوشیده بوده‌اند که ساختمان آن‌ها شبیه سرداب بوده است. با ظهور اسلام و اهمیت پیدا کردن تربیت نیروی جنگاور در میان مردان، ورزش کردن پررنگ‌تر شده و زورخانه‌ها در ایران از قرن هفتم به شکل امروزی تاسیس شدند. بسیاری از منابع، پهلوان محمود را که به "پوریای ولی" شهرت داشته است موسس اولین زورخانه ایران می‌دانند.
آداب و سنت ورزش زورخانه ای
درب ورودی زورخانه‌ها کوتاه‌تر و کوچک‌تر از درب‌های معمولی سایر ساختمان‌ها است، که انسان ها هنگام ورود و خروج با حالت تعظیم گذر کنند و افتادگی و ادب رعایت شود و به حالت خضوع به زورخانه وارد شوند.
سقف آن‌ها هم بلند و گنبدی شکل است و به همین دلیل زورخانه‌ها شکلی شبیه مساجد یا معابد دارند.
در میان زورخانه، گودی قرار دارد که حرکات ورزش زروخانه‌ای در آن اجرا می‌شود. این گود امروزه هشت ضلعی بوده و ۷۰ سانتی‌متر پایین‌تر از سطح کف سالن است.
در گذشته گود را با چهار زاویه می ساختند که نماد چهار عنصر حیات، چهار گوشه قبر، چهار نفس انسانی (نفس اماره، لوامه، ملهمه و مطمئنه) بوده است.
در فضای اطراف گود، محل نشیمن برای تماشاچیان تعبیه می‌شود. همچنین جایگاه خاصی برای نگهداری ابزار ورزش زورخانه‌ای در بالای گود قرار دارد. این ابزار شامل سنگ، تخته شنا، میل و کباده هستند.
مرشد، هنرمندی با جایگاه اخلاقی والا که وقایع نیکو پهلوانان را در قالب شعر حماسی یا داستان به صورت آهنگین با همراهی «ضرب و زنگ زورخانه ای» در هنگام اجرای ورزش زورخانه‌ای می‌نوازد. ضرب زورخانه‌ای نوعی ساز کوبه‌ای است که ورزشکاران ریتم ورزش خود را با ریتم این ساز هماهنگ می‌کنند. در حقیقت ضرب زورخانه‌ای برای برانگیختن ورزشکاران اجرا می‌شود تا حرکات ورزشی خود را به صورت گروهی یا فردی اجرا کنند.
برای مرشد هم در زورخانه جایگاهی تعبیه شده است. جایگاه او معمولا در نزدیکی درب ورودی و در قسمت مرتفعی قرار دارد. به جایگاه مرشد، «سردم» می‌گویند که به عنوانی مکانی مقدس شناخته می‌شود. سردم را معمولا با پر‌های طاووس و قو تزیین می‌کنند. چرا که در گذشته به کلاه‌خود‌های جنگجویان و سرداران، از این پر‌ها نصب می‌کردند.
سنگ، تخته شنو، میل، کباده از ابزار و وسایل ورزشکاران است که پشت هر کدام حکایتی از بزرگی و اصالت نهفته است.
گلریزان از سنت های زیبای زورخانهاز سنت‌های زیبای فرهنگ زورخانه‌ای که نوع دوستی، اهمیت و همبستگی مردمی را نشان می‌دهد، گلریزان برای کمک به افرادیست که یا نیاز مالی دارند و یا برای تقدیر و تشکر و قدردانی از مرشد کمک‌هایی را اهدا می‌کنند.
از همین روست که رودکی پدر شعر فارسی، فضایل انسان واقعی و وارسته را این گونه بیان می‌کند.
گر بر سر نفس خود امیری مردی
گـر بر دگری خرده نگیری مردی
مـردی نبـود فتـاده را پــای زدن
گـر دسـت فتـاده گیـری مـردی
حضور نداشتن زنان در زورخانه
زنان در این آیین و مناسک مربوط به زورخانه حضور ندارند و فقط مردان و جوانان می توانند در زورخانه حضور داشته باشند.
ثبت جهانی ورزش زورخانه ای
به کوشش فدراسیون ورزش‌های پهلوانی و زورخانه ای در ایران و وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آیین پهلوانی و زورخانه ای در تاریخ ۲۵ آبان سال ۱۳۸۹ (۱۶ نوامبر ۲۰۱۰) در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به پیشنهاد ایران به ثبت جهانی رسید.
گستردگی ورزش زورخانه ای
در حال حاضر در کشور بیش از ۹۰۰ زورخانه وجود دارد. زورخانه پهلوان‌پور یکی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های تهران است که در سال ۱۳۰۴ توسط حمزه علی پهلوان‌پور در محله حسن آباد تاسیس شده است.
این نوع ورزش از قرن هشتم هجری قمری علاوه بر ایران در پاکستان، عراق، هندوستان و بسیاری از کشور‌های دیگر در آسیای میانه گشترش یافته است.
امروزه این ورزش در قالب مسابقات چندگانه و بین المللی، آسیایی، اروپایی و آفریقایی در سطح جهان برگزار می شود.
بهره برداری از زورخانه علی بن ابی طالب علیه السلام اردبیل
همزمان با هفته ترویج فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای، زورخانه حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام پس از بازسازی و بهسازی با حضور استاندار اردبیل و مسئولان ورزش استان به بهره برداری رسید و در اختیار ورزشکاران این رشته قرار گرفت.
استاندار اردبیل گفت: ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای جسم و روح را باهم تقویت می‌کند و برای ارتقای روحیه جوانمردی نقش بسزایی دارد.
بهنام جو اظهار کرد: پهلوانان واقعی در اخلاق، معرفت و جوانمردی زبان زد همه مردم هستند و نمونه بارز آن جهان پهلوان تختی که نام، مرام و منش این پهلوان هیچ گاه از حافظه تاریخ پاک نمی‌شود.
استاندار اردبیل با بیان اینکه پهلوانان واقعی درس مقاومت را به دنیا صادر کردند افزود: جوانانی که علیرغم برتری و قوی بودن ورزشکاران اسراییل را به رسمیت نشناختند و در مقابل آن‌ها حاضر نشدند و همچنین سردار سلیمانی که درس مقاومت و ایثار را به جهان صادر کرد.
استاندار اردبیل تصریح کرد: پهلوان واقعی در بحث ایثار و فداکاری همچون میادین ورزشی جسم و روح خود را ارتقا می‌دهد در حقیقت لازمه یک جامعه سالم جسم و روح سالم و پر نشاط است.
وی گفت؛ اگر ما بتوانیم جسم و روح خود را توام در جامعه و ورزش ارتقا دهیم جامعه سالم تری خواهیم داشت و آسیب‌های اجتماعی کمتر به سراغ خانواده‌ها و جوانان خواهد آمد.
بهنام جو ضمن تقدیر از بانیان این ورزش باستانی گفت: ورزش‌های سنتی و باستانی که بخشی از تاریخ این مرز و بوم است، روز به روز ترویج پیدا می‌کند و بهره برداری از این سالن و بهسازی سایر اماکن ورزشی می‌تواند به نشاط اجتماعی وسلامت جامعه تاثیر بسزایی داشته باشد.
بهسازی زورخانه علی ابن ابیطالب بعد از ۲۰ سال
مدیرکل ورزش و جوانان استان نیز گفت: زورخانه علی بن ابیطالب با صرف بیش از ۸۰۰ میلیون تومان بهسازی شد و بعد از ۲۰ سال انجام ورزش‌های زورخانه‌ای در این محل مجددا در اختیار علاقمندان و هیات ورزش‌های زوخانه‌ای قرار گرفت.
سجاد انوشیروانی همچنین از راه اندازی سالن زورخانه‌ای در شهر خلخال خبر داد و افزود: کار‌های عمرانی و اساسی این سالن در شهر خلخال به اتمام رسیده و امسال به بهره برداری کامل می‌رسد.
در در پایان مراسم بهره برداری از زورخانه علی ابن ابیطالب علیه السلام اردبیل از ورزشکارانی که در میادین مبارزه، ورزشکاران اسراییل را به رسمیت نشناخته اند، تجلیل شد و نشان ملی زورخانه‌ای پهلوانی به استاندار اردبیل تقدیم شد و همچنین از تعدادی از ورزشکاران و پیشکسوتان این رشته ورزشی با ارایه لوح سپاس تجلیل شد.
سازماندهی ۳۵۰ ورزشکار در رشته ورزش زورخانه ای
۳۵۰ ورزشکار سازمان یافته در اردبیل در رشته ورزش زورخانه‌ای فعالیت می‌کنند.
محمد شهباز علیزاده رئیس هیات ورزش زورخانه‌ای و کشتی پهلوانی استان اردبیل با بیان این خبر گفت: در سال ۹۹ توانستند باستانی کاران اردبیل در مسابقات کشوری به مقام دوم تیمی دست یابند.
وی تصریح کرد: در انفرادی نیز ورزشکاران استان اردبیل توانستند به ۸ مدال دست پیدا کنند.
شهبازعلیزاده با اشاره به اینکه این رشته ورزشی در استان به خصوص در شهرستان‌های خلخال، مشگین شهر، پارس آباد و دیگر شهرستان‌ها در حال ترویج است خاطر نشان کرد نیاز هست که توجه ویژه‌ای به این رشته ورزشی در حوزه احداث زیرساخت‌های مناسب انجام گیرد.
رئیس هیات ورزش زورخانه‌ای و کشتی پهلوانی استان اردبیل عنوان کرد در مرکز استان ۳ زورخانه وجود دارد که در شهرستان خلخال زیرساخت مناسبی برای این رشته ورزشی در حال احداث است که اقدامات اولیه در شهرستان مشگین شهر هم در حال انجام می‌باشد.
رییس هیات ورزش زورخانه ای استان افزود: با شروع ویروس کرونا در بخش برنامه‌های فرهنگی هیات استان اردبیل و شهرستان‌های تابعه توانستیم بیش از ۳ هزار بسته معیشتی با همکاری خیرین، ورزشکاران و سازمان بسیج ورزشکاران بین افراد آسیب دیده و نیازمند توزیع کنیم.
حرف آخر...
درج و تصویب “روز ملی فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای” در متن تقویم رسمی کشور، با هدف پاسداری و ترویج فرهنگ ارزشمند پهلوانی و جوانمردی و همچنین در راستای اهداف یونسکو در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس انجام شده است.
امیدواریم این مناسبت فرهنگی بتواند بهانه خوبی برای ترویج اخلاق مداری و فرهنگ جوانمردی در کشور و هدیه‌ای معنوی به مردم جهان باشد.
اصولا برای ترویج هر پدیده‌ای ابتدا بایستی به ماهیت و ریشه اصلی آن توجه نماییم. فرهنگ پهلوانی و ورزش‌های زور خانه‌ای ابتدا باید در داخل کشور ریشه هایش پایدار و محکم شود و سپس در راه جهانی شدن آن گام برداریم.
امروزه تهاجم وسیع عناصر فرهنگی بیگانه، خصلت‌های پهلوانی را تهدید می‌کند. فتوت اسلامی و آیین پهلوانی سرمایه‌ای معنوی است.
مرام پهلوانی را باید در همه عرصه‌ها و اقشار نهادینه کرد؛ باید سعی کنیم آیین‌های پهلوانی برای همیشه از دستبرد بیگانگان و مصادره آنان مصون باشد.
نباید فرهنگ غنی پهلوانی محدود به زورخانه‌ها باشد. باید آن‌ها را در تمام رشته‌ها و میادین ورزشی تسری داد.
مفهوم پهلوان در ایران باستان بسی پر محتواتر از آن بوده که پهلوان بودن در قدرت بدنی خلاصه شود؛ بلکه سجایای اخلاقی و صفات نیک انسانی نیز لازمه کار است.
ورزش پهلوانی در یک کلام “اعتلای معنویت” همراه با پرورش جسم می‌باشد.