زندگی قرآنی امام رضا (ع) چگونه بود؟

 

 

عشق فراوان امام رضا علیه‌السلام به کتاب خدا، ایشان را بر آن داشت تا نخست در زندگی فردی خودشان از آن بهره ببرند. نه زمان برای ایشان مطرح بود و نه مکان، نه روز و شب. موارد زیر بهترین گواه این مدعا هستند.

 

 

ابو ذکوان، عشق زائدالوصف حضرت امام علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام به قرآن کریم را این‌چنین توصیف کرده است:

 

حضرت، هر سه روز یک بار قرآن را ختم می‌کردند و آن‌گاه می‌فرمودند: اگر می‌خواستم زودتر از سه روز آن را به پایان برسانم، می‌توانستم، اما نخواستم چنین کنم، زیرا در موقع تلاوت به هر آیه که می‌رسیدم، در آن فکر و اندیشه می‌کردم که درباره چه چیزی و در چه زمانی نازل شده است. به این جهت، در هر سه روز یک بار، قرآن را به پایان می‌رسانم. [۱]

 

 

 

 

 

عشق فراوان امام رضا علیه‌السلام به این کتاب آسمانی، ایشان را بر آن داشت تا علاوه بر روز، شب نیز قرآن بخوانند و حتی آیات بسیاری در آستانه خواب تلاوت می‌کردند.

 

رجاء بن أبی الضحاک که گزارشی از سفر امام رضا (ع) داده است، چنین می‌گوید: امام (ع) پیش از خواب، قرآن فراوان می‌خواندند و هر گاه به آیه‌ای می‌رسیدند که در آن یادی از بهشت یا جهنم آمده بود، گریه می‌کردند. از خداوند، بهشت را درخواست می‌کردند و از آتش جهنم، به او پناه می‌بردند. [۲]

 

 

شیخ طوسی در کتاب امالی به سند خود از علی بن علی فرزند برادر دعبل خزاعی نقل کرده است که سال ۱۹۸ ق. به همراه برادرم دعبل خدمت امام رضا علیه‌السلام رسیدیم و تا پایان سال ۲۰۰ ق. در محضر ایشان، اقامت داشتیم و سپس، به قم رفتیم.

 

پس از آن‌که امام رضا علیه‌السلام به برادرم دعبل، پیراهن پشمینه سبز رنگ به همراه انگشتری که نگین آن عقیق بود، هدیه کردند و به او درهم‌هایی که نام آن حضرت بر آن نقش بسته بود، مرحمت کردند، به او فرمودند:‌ ای دعبل، به قم برو که آن‌جا سود و بهره خواهی یافت.

 

ایشان به او یادآور شدند: از این پیراهن به خوبی محافظت کن که من در این پیراهن، هزار شب و هزار رکعت نماز خوانده‌ام و هزار مرتبه قرآن را در آن ختم کرده‌ام. [۳]

 

 

 

 

 

امام رضا علیه‌السلام در نماز‌های واجب و مستحب شب و روز، از سوره‌های متنوع و گوناگون استفاده می‌فرمودند و قرائت می‌کردند.

 

رجاء بن أبی الضحاک که در سفر امام رضا (ع) از مدینه تا مرو همراه آن حضرت بود، در گزارشی مفصل به این موضوع اشاره کرد:

 

امام رضا علیه‌السلام در اول ظهر، شش رکعت نماز مستحبی و پس از سوره حمد، سوره‌های یا ایها الکافرون و قل هو الله احد را می‌خواندند و در دو رکعتی که پس از نماز جعفر طیار می‌خواندند، از سوره‌های ملک و هل أتی استفاده می‌کردند.

 

همچنین، در رکعت وتر، سوره‌های قل أعوذ برب الفلق و قل أعوذ برب النّاس را تلاوت می‌کردند و در نماز‌های واجب خود، پس از سوره حمد، از سوره‌های انا انزلناه فی لیلة القدر و همچنین ظهر جمعه، سوره‌های جمعه و منافقین و در نماز عشاء شب جمعه، سوره سبّح و در نماز صبح روز دوشنبه و پنج‌شنبه در رکعت دوم، پس از حمد، سوره غاشیه را تلاوت می‌فرمودند. [۴]

 

 

محدثان و راویان حدیث، نقل کرده‌اند که امام رضا علیه‌السلام، پس از تلاوت برخی آیات قرآنی یا در پایان برخی از سوره‌های قرآن، به‌طور آهسته یا بلند، جملاتی بر زبان جاری می‌کردند که بخشی از آن‌ها را رجاء بن أبی الضحاک نقل کرده است. 

 

او می‌گوید: امام رضا علیه‌السلام در همه نماز‌های خود در شبانه روز، بسم الله الرحمن الرحیم را بلند می‌گفتند و هر گاه آیه قل هو الله أحد را تلاوت می‌کردند، پس از آن آهسته می‌گفتند: الله أحد و هر گاه سوره توحید را به پایان می‌رساندند، سه مرتبه می‌فرمودند: کذلک الله ربّنا و اگر سوره جحد را می‌خواندند، آهسته می‌فرمودند: یا ایها الکافرون و وقتی از تلاوت سوره فارغ می‌شدند، می‌فرمودند: ربی الله و دینی الاسلام و هر گاه سوره والتین و الزیتون را تلاوت می‌کردند، در پایان می‌فرمودند: بلی و أنا علی ذلک من الشاهدین.

 

هر گاه سوره لا اقسم بیوم القیامة را تلاوت می‌کردند، در پایان می‌فرمودند: سبحانک اللهم بلی و هنگام تلاوت سوره جمعه، می‌فرمودند: قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجارة للذین اتقوا والله خیر الرّازقین و هر گاه از سوره حمد فارغ می‌شدند، می‌فرمودند: الحمد لله ربّ العالمین و اگر به سوره سبّح اسم ربک الأعلی و نیز به آیه یا ایهاالذین آمنوا می‌رسیدند، آهسته می‌فرمودند: لبیک اللهم. [۵]

 

 

 

 

 

امام رضا علیه‌السلام در همه زمینه‌ها و مسائل دینی، علمی، عقیدتی و فقهی، از این کتاب آسمانی و منبع پر فیض الهی، به‌طور کامل بهره می‌بردند و در هر سخن به کلام‌الله مجید تکیه می‌کردند.

 

شیخ صدوق در امالی، از ابو ذکوان و او از ابراهیم بن ابی‌العباس، نقل کرده است که می‌گفت: چیزی را ندیدم از امام رضا علیه‌السلام بپرسند که ایشان، پاسخ آن را ندانند؛ بلکه جواب همه چیز را می‌دانستند و نیز داناتر از ایشان به زمان خویش را هرگز ندیدم.

 

مأمون، لعنه‌الله علیه، پیوسته با پرسش‌های گوناگون خود، امام رضا علیه‌السلام را می‌آزمود؛ اما ایشان به همه پرسش‌های او پاسخ می‌دادند. همه بیانات امام رضا علیه‌السلام و پاسخ‌های ایشان، برگرفته از قرآن کریم بود. [۶]

 

 

قرآن کریم در بین مسلمانان، آن‌قدر رفیع است که هیچ‌کس نمی‌تواند در برابر آن بی‌اهمیت باشد، چه رسد به مقام منیع امامت که خود حافظ دین و حامی کتاب خدا است.

 

امام رضا علیه‌السلام در ابعاد گوناگون، از جمله بعد اجتماعی، به رهنمود‌های قرآن عنایت داشته‌اند: حضرت، از آحاد امت اسلامی خواسته‌اند که اهمیت بیشتری به قرآن کریم داده شود و موارد زیر را در زندگی خود اعمال کنند. 

 

 

 

 

 

امام رضا علیه‌السلام با سفارش به یاران خود از جمله ریان، به او فرمودند: کلام الله لا تجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلّوا؛ قرآن سخن خدا است، از مرز او تجاوز نکنید و هدایت را جز در پرتو قرآن نجویید. در غیر این‌صورت، گمراه خواهید شد. [۷]

 

 

شیخ صدوق، در کتاب عیون اخبار الرضا به سند خود از حضرت امام رضا علیه‌السلام و ایشان از پدران خودشان و آنان از رسول خدا صل‌الله علیه و آله، نقل کرده‌اند که پیامبر (ص) فرمودند: شش چیز از مروت و جوانمردی است؛ سه کار در حضر و سه نوع رفتار در سفر. در وطن، اول، تلاوت کلام‌الله مجید؛ دوم، آباد کردن مساجد؛ سوم، اتحاد برادران در راه خدمت به جامعه.

 

آن سه نوع رفتار که در سفر است: اول، زاد و توشه را بی‌دریغ در اختیار همسفران گذاشتن؛ دوم، حسن خلق؛ سوم، مزاح و شوخی بدون از بین بردن هیبت. [۸]

 

 

قرآن، زیبا است و هر چه به زیبایی آن کمک کند، بسیار پسندیده است. از جمله این‌که قرآن را باید با صدای رسا و صوت حسن (نیکو) قرائت کرد.

 

امام رضا علیه‌السلام از پدر و اجداد خودشان و آنان از رسول خدا صل‌الله علیه و آله، نقل می‌کنند: حسّنوا القرآن بأصواتکم، فانّ الصوت الحسن یزید القرآن حسناً؛ قرآن را با صوت نیکو زینت دهید، زیرا که صدای نیکو بر زیبایی قرآن می‌افزاید. [۹]

 

 

 

 

 

محدث نوری از کتاب فقه الرضا علیه‌السلام در باب روزه آورده است که ایشان فرمودند: و أکثر فی هذا الشهر المبارک من قراءة القرآن والصلاة علی رسول الله؛ در این ماه شریف، قرآن زیاد بخوان و فراوان بر رسول خدا صلوات و درود بفرست. [۱۰]

 

همچنین، ایشان از پدر و اجداد خود و آنان از امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و ایشان از رسول خدا صل‌الله علیه و آله نقل می‌کنند که فرمودند: من تلافیه (شهر رمضان) آیة من القرآن، کان له مثل أجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ کسی که یک آیه از قرآن در ماه رمضان بخواند، مانند یک ختم قرآن در ماه‌های دیگر است. [۱۱]

 

 

علامه محدّث نوری در کتاب مستدرک آورده، در برخی نسخه‌های فقه رضوی از امام رضا علیه‌السلام آمده است که ایشان فرمودند: فإن قدرت أن لاتخرج من مکه حتی تختم القرآن فافعل فإنه یستحبّ؛ اگر می‌توانی از مکه خارج نشوی تا قرآن را آن‌جا ختم کنی، این کار را انجام بده؛ زیرا این کار بسیار شایسته و یکی از مستحبات است. [۱۲]

 

 

امام رضا علیه‌السلام با الهام از کتاب خدا، درس‌های اخلاقی خودشان به جامعه اسلام، به‌ویژه به منتسبان به اهل بیت علیهم‌السلام را بیان می‌فرمودند.

 

ایشان با بیان آیات مربوطه به دیگران، گوشزد می‌کردند که هرگز انتساب به پیامبر (ص) یا امام (ع) بدون توجه به عمل و پیروی از خدا موجب نجات انسان نخواهد بود. فریب برخی گفتار‌ها را نخورند و راه صلاح را پیش گیرند. 

 

 

 

 

 

شیخ صدوق، در عیون، به سند خود از یاسر خادم نقل کرده است: زمانی‌که امام رضا علیه‌السلام در خراسان بودند، برادر ایشان، زید بن موسی، در مدینه شورش کرد و دست به آتش‌سوزی، ویرانی و کشتار زد. به این جهت، او را زید النار می‌گفتند.

 

مأمون عباسی، لعنه‌الله علیه، دستور جلب زید را صادر کرد. به این جهت، او را اسیر کردند و به سوی مأمون بردند. مأمون، گفت: زید را به نزد امام رضا علیه‌السلام ببرند.

 

یاسر، می‌گوید: وقتی زید را به نزد امام (ع) بردند، حضرت به او فرمودند:‌ ای زید! آیا گفتار فرومایگان اهل کوفه، تو را فریب داده است که خداوند، آتش را بر ذریه فاطمه‌الزهرا، سلام‌الله علیها، حرام کرد؟ خیر، چنین نیست. این گفتار، تنها درباره امام حسن و امام حسین علیهماالسلام است.

 

ایشان در ادامه به زید فرمودند: اگر در خود می‌بینی که گناه کنی و به سوی بهشت وارد شوی و (پدرت) موسی بن جعفر علیه‌السلام خدا را اطاعت کند و داخل بهشت شود، پس تو نزد خداوند عزیزتر هستی، بدان که هیچ‌کس به آن‌چه نزد خداوند است، نمی‌رسد، مگر به اطاعت و پیروی از ذات حق. اگر چنین گمان کرده‌ای که با گناه می‌توانی به آن‌ها برسی، زهی خیال باطل و سخت در اشتباه هستی.

 

زید، گفت: من، برادر تو و فرزند پدرت هستم؟!

 

امام رضا علیه‌السلام، فرمودند: تا زمانی برادر من هستی که از خداوند، اطاعت کنی و فرمان ببری. بدان که نوح پیامبر (ص) فرمود: رب إن ابنی من أهلی و إنّ وعدک الحق و أنت أحکم الحاکمین، فقال الله عزّ و جلّ: یا نوح إنه لیس من اهلک إنه عمل غیر صالح.

 

پروردگارا! پسرم از خاندان من است و وعده تو (درباره نجات خاندانم) حق است و تو از همه حکم‌کنندگان، برتر هستی. خداوند فرمود:‌ ای نوح! او از اهل تو نیست. او عمل غیر صالحی است. [۱۳]

 

بنابر این، خداوند، فرزند نوح را به دلیل گناه، از خاندان او بیرون شمرد. [۱۴]

 

 

 

 

 

محمد بن یحیی بن أبی عباد از عموی خود نقل کرده است که از حضرت امام رضا علیه‌السلام، چند بیت شعر شنیدم؛ سروده‌ها بسیار کم بود. آن حضرت فرمودند:

 

کلّنا تأمل مدِّاً فی الأجل

 

والمنایا هنّ آفات الأجل

 

لا تغرَّنکَ أباطیل المنی

 

والزم القصد و دع عنک العلل

 

إنّما الدنیا کظلٍّ زائلٍ

 

حلّ فیها راکب ثمّ رجل 

 

همه ما مردم، آرزوی طول عمر داریم، در حالی‌که مرگ، آفت‌ آرزو‌ها است. پس، آرزو‌های باطل، تو را فریب ندهند. مواظب پیمودن راه باش و بهانه‌جویی‌ها را کنار بگذار؛ بدان که دنیا همانند سایه، از بین رفتنی است. همانند سواری است که لحظاتی توقف کند و سپس، آن‌جا را ترک گوید.

 

راوی، می‌گوید: عرض کردم، خداوند شما را عزیز بدارد. این اشعار از کیست؟ امام رضا علیه‌السلام فرمودند: سروده یکی از شما عراقیان است. عرض کردم: این اشعار را از زبان ابوالعتاهیه شنیدم. [۱۵]

 

حضرت فرمودند: نام او را بگو و این لقب را بر زبان جاری نکن. خداوند می‌فرماید: و لا تنابزوا بالالقاب؛ با القاب زشت و ناپسند، یکدیگر را یاد نکنید. [۱۶] شاید این مرد را از این لقب، خوش نیاید.

 

معروف این است که ابوالعتاهیه به مرد کم‌عقل، گمراه و احمق می‌گویند و مقصود امام رضا علیه‌السلام این بود که اکتفا به نام شاعر و سراینده کن و هرگز از لقبی که کسی کراهت دارد، استفاده نکن؛ زیرا مصداق فرمایش خدا که می‌فرماید با القاب زشت، یکدیگر را یاد نکنید، خواهی بود. [۱۷]

 

 

۱. امالی صدوق، ص ۶۶۰؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص۹۰.

 

۲. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۲؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۴.

 

۳. امالی شیخ طوسی، ص ۳۵۹؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۲۳۸.

 

۴. بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۴.

 

۵. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۰؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۴.

 

۶. امالی صدوق، ص ۶۶۰؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۰.

 

۷. همان، ص ۳۲۶.

 

۸. قرآن در احادیث اسلامی، ص ۵۹.

 

۹. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۹.

 

۱۰. مستدرک الوسائل، ج ۴، ص ۲۶۷.

 

۱۱. فضائل الاشهر الثلاثه، ص ۷.

 

۱۲. مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۲۹۴.

 

۱۳. سوره هود، آیه ۴۴.

 

۱۴. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۳۴.

 

۱۵. نام این سراینده و شاعر، اسماعیل بن قاسم، شاعر معروف است.

 

۱۶. سوره حجرات، آیه ۱۱.

 

۱۷. منتهی الآمال، ج ۲، ص ۲۸۰؛ بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۰۷.