سیلی سنگین رنگ‌های شیمیایی بر رخ فرش دستباف

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز خراسان جنوبی ، در گذر از کوچه پس کوچه‌های بافت تاریخی بیرجند ، عبور از کوچه‌های تنگ و باریک با شکستگی و پیچ و خم‌های زیاد این منطقه، به محله‌ای رسیدم که روزگاری به محله رنگرز‌ها موسوم بود.
امروزی‌ها همانند من نمی‌شناسندش ، اما قدیمی‌های بیرجندی خوب به یاد دارند، محله‌ای به نام محله رنگرزها، محله‌ای که روزگاری، بوی خوش گیاهان و رنگ‌های طبیعی از کوچه پس کوچه هایش به مشام می‌رسید.

نام این محله را بر اساس شغل و حرفه مردم منطقه که رنگرزی بوده نام گذاری کرده بودند، در گذشته نه چندان دور صدای قل قل دیگ‌های رنگ و نخ‌های شناور در آن، گوش نواز گوش‌های هر رهگذری از این محله بود و اهالی در منازل خود نخ‌ها را در دیگ‌هایی بزرگ و با گیاهان طبیعی رنگ می‌کردند، حرفه‌ای که دیگر حیاتی از آن در این منطقه دیده نمی‌شود و امروزی‌ها وقتی از تند تند از این محله رد می‌شوند تا هر چه زودتر از پیچ و خم‌های آن بگذرند و به بازار شهر برسند چیزی از خاطرات رنگرز‌ها برایشان تداعی نمی‌شود.

رنگ‌هایی برآمده از دل طبیعت
یکی از علل مرغوبیت و معروفیت قالی ایرانی، زیبایی، ثبات و دوام رنگ‌های آن است. رنگرزی مواد مورد نیاز فرش بافی، کاریست که هم نیازمند ذوق و دید هنری است و هم دقت کار آموز صنعتی را می‌طلبد. اساتید رنگرزی در فرش با استفاده از مواد رنگی سنتی از قبیل پوست گردو، روناس، پوست انار و دیگر مواد مشابه کم قیمت و در دسترس در طبیعت رنگ‌های ثابت ترکیبی را بوجود می‌آورند که صد‌ها سال از گزند نور، هوا و دیگر عوامل طبیعی مصون مانده است و همچون گنجی گرانبها هر سال بر ارزش آن افزوده می‌شود.

اهمیت رنگ در زمینه‌های مختلف بخصوص صنایع نساجی آنقدر گسترده است که در علم امروز جایگاه پر اهمیتی را به خود اختصاص داده است.
برحسب کتب قدیمی و آثار موجود ، سابقه این هنر رنگرزی به بیش از ۶۰۰ سال همزمان با بافت فرش در خراسان جنوبی می‌رسد، فرش این منطقه همان فرش هراتی است ، هر چند این نقش با نام هراتی خوانده می‌شود، اما لزوماً مبدا آن شهر هرات نیست. نقش مذکور در شهر هرات، مرکز خراسان قدیم، رواج داشته است. این نقش درحوزه‌های بافندگی شرق ایران قهستان قدیم (بخش‌هایی از شهرستان‌های بیرجند، درمیان و قائنات کنونی) تکامل یافته و از آنجا به نقاط دیگر گسترش یافته است.
نقش و رنگ هراتی در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی به صورت نقشی رایج در هنر ایران بود و به کشور‌های دیگر همچون هند، قفقاز، ارمنستان، ترکیه، سوریه، مصر و. نیز منتقل شده است.

مخروبه‌های بجای مانده از صنعت رنگرزی
قدمت و اهمیت رنگ و فرش این منطقه باعث شد تا برای تهیه گزارشم به سراغ قدیمی‌های فرش فروش بیرجند بروم، آدرس کارگاه‌هایی را به من دادند و به سراغشان رفتم. در عین ناباوری با مخروبه‌هایی روبه رو شدم، مخروبه‌هایی که روزگاری رنگ و لعاب و برق نخ‌های تازه رنگ شده وآویزان روی دیوارها، زیر آسمان آفتابی در پرتو خورشید خودنمایی می‌کرد، حالا گرد فراموشی گرفته بود و آن استاد کار هم به علت سن زیاد قادر به سخن گفتن نبود.

با جستجو‌های زیاد بالاخره کارگاهی کوچک و تنها کارگاه رنگ رزی در شرق کشور در شهر بیرجند را یافتم، که آن هم قدمت زیادی ندارد و در بافت شهری نیست و بلکه در شهرک صنعتی بیرجند است.

آقای ترشابی تنها شهروند بیرجندی است که ۲۰ سال است به همراه خانواده اش مشغول به حرفه رنگرزی است.
وی گفت: در کارگاهش برای رنگ کردن نخ‌ها از رنگ شیمیایی و رنگ طبیعی استفاده می‌کند.
از آقای ترشابی در خصوص علت اینکه چرا از رنگ سنتی کمتر استفاده می‌کند سوال کردم که این طور پاسخ داد: کارخانه‌های صنعتی رنگرزی با استفاده از مواد شیمیایی در ساعتی صد‌ها تن نخ با رنگ‌های مختلف تولید می‌کنند و ما نمی‌توانیم مدت طولانی درگیر رنگ کردن نخ‌ها به صورت طبیعی باشیم.
آقای ترشابی می‌گوید: از یک طرف نبود کارگر به علت افزایش هزینه‌ها و از طرف دیگر وقت گیر بودن و اینکه تمام مراحل با دست انجام می‌شود صرفه اقتصادی ندارد.

رنگ‌های مصنوعی به رنگ‌هایی گفته می‌شود که از مواد شیمیایی و مصنوعی تهیه شده، یکی از آن‌ها رنگ‌های جوهری است. این گروه از رنگ‌ها از آنیلین که ارزان و فرّار است بدست می‌آید و نامرغوب بوده و در مقابل شستشو و نور فرسوده شده و ثبات خود را از دست می‌دهند. به دلیل کم ثباتی خطری جدّی برای کیفیت فرش ایران است که آوازه خوش فرش ایرانی را خدشه دار می‌کند و مصرف آن‌ها باید ممنوع شود. ولی به دلایلی، چون ارزانی، جذابیت ابتدایی، سهل الوصول بودن، صرف زمان کم برای رنگرزی و عدم آگاهی از مزایای رنگ طبیعی مورد استقبال زیادی قرار گرفته اند.

دومین گروه در رنگ‌های مصنوعی رنگ‌های کرومی یا دندانه‌ای است که برای ثبات و شفافیت رنگ‌های حاصله از آن‌ها استفاده میشود، استفاده از این رنگ‌ها شبیه رنگ‌های طبیعی است و در مقابل شستشو و نور از ثبات خوبی برخوردار اند و در قالی نو، جلوه‌ی تند دارند، اما هرچه زمان می‌گذرد کدر و پژمرده می‌شود که این خود ضرر جدی به صنعت فرش ایرانی است.

اما رنگ‌های طبیعی منشاء گیاهی، جانوری و فلزی دارند و رنگرزی با آن‌ها به زمان، دقت و مهارت زیادی نیاز دارد. استفاده از این رنگ‌ها در فرش دستباف بعد از گذشت سال ها، رنگ‌ها بسیار درخشان‌تر و زیباتر شده و به پختگی خاصی می‌رسند.
این رنگ‌ها در برابر آفتاب، سایش و شستشو مقاوم هستند و با تداوم این عوامل این رنگ‌ها از بین نمی‌روند در صورتی که با کشف و استفاده از رنگ‌های شیمیایی و مصنوعی این رنگ‌های طبیعی دیگر استفاده نمی‌شوند.

رنگرزی نخ با رنگ‌های گیاهی از قدیم الایام مرسوم بوده و مهمترین آن‌ها زاج سفید و سیاه و سولفات مس برای دندانه پشم استفاده می‌شد و سایر رنگ‌ها از روناس، نیل، پوست گردو، انار، اسپرک، کاه، بَقم، نیل، وسمه، سماق، برگ مو و گردو، پوست انار و گل‌های زعفران و ... است.

استفاده از رنگ طبیعی زمان بر است
آقای ترشابی با بیان اینکه گرچه رنگ گیاهی هر چه زمان می‌گذرد در فرش بیشتر رنگ می‌گیرد افزود: مواد شیمیایی بر روی پشم، کرک و یا ابریشم هر چه زمان می‌گذرد کم رنگ می‌شود، اما چون مراحل آن راحتر است و نیاز به زمان ندارد افرادی که هم اکنون حرفه قالی بافی را ادامه می‌دهند با اینکه می‌دانند، اما باز هم از رنگ شیمیایی استقبال می‌کنند.

مدیر تنها کارگاه رنگرزی بیرجند با بیان اینکه زحمت در روش سنتی رنگرزی زیاد است می‌گوید: برای اینکه هر کلاف نخ در دیگ رنگ بگیرد اگر طبیعی باشد باید ۳ ساعت جوش بخورد و رنگ بگیرد، اما اگر شیمیایی باشد یک ساعت زمان می‌برد.

بر اساس بررسی‌هایی که انجام دادم متاسفانه هیچ فرد و ارگانی تاکنون تلاشی برای احیای مجدد صنعت رنگرزی طبیعی در خراسان جنوبی انجام نداده و فرش بافان هم همچنان از نخ‌های رنگ شده که در کارخانه‌های رنگرزی تولید می‌شود و اغلب هم رنگ شیمیایی است برای باف فرش استفاده می‌کنند.
به سراغ معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی رفتم تا بدانم آیا میراث فرهنگی برنامه‌ای برای احیای این هنر ایرانی دارد؟
عباس زاده با اشاره به اینکه رنگرزی قالی زیر مجموعه این اداره کل نیست و مسول آن سازمان صمت است گفت: ما برای احیای رنگرزی نخ که ویژه استفاده در صنایع دستی است اقداماتی انجام دادیم و تا حدودی در برخی از روستا‌ها همچون خراشاد و حتی شهر بیرجند احیا کردیم، اما از آنجایی که رنگرزی فرش زیرمجموعه میراث فرهنگی نیست اقدامی در این خصوص صورت نگرفته است.

سود در رنگ‌های شیمیایی است
دو برند فرش خراسان جنوبی شامل؛ فرش مود و فرش قهستان ۵ سال پیش به همراه فرش ۲۷ منطقه دیگر بعنوان مهم‌ترین دستاورد هنر صنعت فرش ایران بر اساس معاهده لیسبون و در یک فرآیند کاملا فنی و کارشناسی و مطابق با قوانین بین المللی پس از سال‌ها انتظار ثبت جهانی شد. 

سالانه در خراسان جنوبی بیش از ۲۵۰ هزار متر مربع فرش تولید می‌شود و در همین ۳ ماه گذشته از سال هم چیزی حدود ۶۲ هزار متر مربع فرش تولید شده که ۹۰ میلیارد تومان عاید ۵۰ هزار بافنده این استان شده است.
ریزه ماهی، ایلیاتی، خشتی، نائین و لچک ترنج از نقوش فرش‌های تولیدی این استان است که تا پیش از کرونا در بازار‌های جهانی خودنمایی می‌کرد، اما هم اکنون صادرات آن کمرنگ شده است.

رئیس اتحادیه فرش دست باف استان با بیان اینکه هم اکنون هم فرش‌های دارای رنگ طبیعی در جهان طرفدارن زیادی دارد می‌گوید: هزینه کارگری زیاد، کمبود ماده رنگریزی و زمان طولانی از عواملی است که استادکاران رغبت زیادی به استفاده از این رنگ‌ها را نشان نمی‌دهند.

کامیابی مسک، ارزان بودن و فراهم بودن همه طیف رنگ‌ها را از عوامل رغبت استفاده از رنگ‌های شیمیایی دانست و افزود: در گذشته جمعیت کم بوده و تولید متناسب با تقاضا بوده است، اما هم اکنون جمعیت زیاد شده و افراد متقاضی استفاده از فرش هم زیاد هستند بنابراین از زمین‌های کشاورزی محدود که توسعه نیافته اند و همچنین محدود بودن برخی از مواد اولیه رنگ‌های گیاهی و طبیعی نمی‌توان توقع داشت که تولید کنندگان نخ از رنگ‌های گیاهی استفاده کنند.
رئیس اتحادیه فرش دست باف استان در حالی سخن از نبود گیاهان می‌کند که با یک رصد کوچک می‌توان دید سالانه هزاران تن از برگ، چوب و پوسته درخت‌هایی همچون زرشک، عناب، انار، گردو و گیاهانی همچون زعفران بدون هیچ استفاده‌ای در خراسان جنوبی دور ریخته می‌شود یا در تنور‌های پخت نان می‌سوزد در حالی که با کمترین قیمت می‌توان از کشاورز خرید و هم او را حمایت کرد و هم حامی هنر و صعنت فرش ایرانی بود.

وی در خصوص برنامه‌ها برای احیای این هنر گذشتگان می‌گوید: برنامه‌ای برای آن نداریم چرا که کسی از آن استقبال نمی‌کند.
حال سوال اینجاست چگونه میراث فرهنگی می‌تواند رنگرزی را احیا کند و آن گونه بنا به گفته مسولان مورد استقبال بافندگانی همچون پارچه‌های سنتی قرار گرفته، اما سازمان صمت این توانایی را ندارد و به همین بسنده می‌کنند که اسقبال نمی‌شود و زمان بر است و هزینه‌ها را هم زیاد می‌کند؟
مسولان باید بدانند فرشی که ۵۰۰ سال است در موزه‌ای نگه داری می‌شود، گران بهاست و میلیون‌ها دلار تخمین زده می‌شود دلیلش در کنار نقش به خاطر مواد طبیعی بکار رفته‌ای است که ماندگاری آن را زیاد کرده است نه مواد شیمیایی.

دور ریز‌های طلایی
در مورد، اما و اگر‌های استفاده از رنگ‌های طبیعی در صنعت فرش به سراغ یکی از کارشناسان فرش خراسان جنوبی رفتم.
دکتر بارانی با اشاره به اینکه در یکی دو دهه اخیر توجه خاصی به استفاده از رنگ‌هایی طبیعی در بافت فرش شده است و برخی از محققان و تولید کنندگان به استفاده از آن روی آورده اند گفت: مواد رنگزای غیر طبیعی غالبا بر پایه نفت هستند و می‌توانند باعث ضرر و زیان شوند و مشکلات پوستی ایجاد کنند.
این استاد دانشگاه افزود: اگر چه ما نمی‌توانیم سطح زیر کشت را به سمت تولید مواد رنگزا ببریم، اما می‌توانیم از دور ریز‌هایی همچون پوست انار و پیاز استفاده کنیم.

دکتر بارانی با بیان اینکه در همین خراسان جنوبی می‌توانیم از گلبرگ زعفران و چوب زرشک شید‌های زرد، سبز و آبی (هر نسخه‌ی تیره‌تر از یک رنگ را شید آن می‌نامیم) ساخت افزود: وقتی از رنگ‌های طبیعی در فرش استفاده می‌شود ارزش آن چندین برابر فرشی است که در آن مواد شیمیایی بکار رفته است وحتی استفاده از رنگ‌هایی همچون چوب‌های زرشک ضد میکروبی است.

وی با اشاره به اینکه هم اکنون در بازار‌های جهانی فرش‌هایی مورد اقبال است که رنگ طبیعی برای آن‌ها بکار رفته و سازگار با محیط زیست است یاد آور شد: اگر می‌خواهیم صنعت فرش را در جهان حفظ کنیم و جوابگوی نیاز آن‌ها باشیم و به دنبال بازار جهانی هستیم باید رنگ‌های طبیعی استفاده کنیم در همین زمینه کشور ژاپن در شیراز با یکی از تولید کنندگان صنعت فرش قرار داد بسته و مورد تاکید آن استفاده از رنگزا‌های طبیعی، سنتی و دوستدار محیط زیست بودن است.

این استاد فرش دانشگاه بیرجند افزود: شاید در شرایط کنونی نتوانیم استقلال خود را در حوزه رنگ‌های طبیعی اعلام کنیم، چون سطح زیر کشت زیادی از گیاهان را نداریم، اما می‌توانیم از ظرفیت‌های هر منطقه در دورریز‌ها همچون چوب‌های زرشک، گل‌های زعفران، پوست گرد، پوست انار و .. که در خیلی از مناطق کشور یافت می‌شود بهره ببریم.

خارجی‌ها خواهان فرش سبزند

معاون امور تحقیق و ترویج مرکز ملی فرش ایران با بیان اینکه هم اکنون خیلی از استان‌های کشور زمینه رشد گیاهان رنگزا را دارند و اگر بخواهیم از رنگ طبیعی استفاده کنیم آنقدر است که نگران تامین مواد اولیه نباشیم گفت: فارس، یزد، چهار محال و بختیاری، کرمان، کردستان، همدان، مرکزی، آذربایجان‌های شرقی و غربی، اردبیل، اصفهان و خراسان‌های رضوی، جنوبی و شمالی از جمله این استان‌ها هستند که از گذشته هم رنگرزی در آن رونق داشته است و دوستدار محیط زیست هستند.
ویسیان با اشاره به اینکه کشور‌های خارجی همچون اروپایی و آمریکایی خواهان کالای سبز هستند افزود: علاوه بر اینکه این رنگ‌ها آرامش بخش و فرش تولیدی آن یونیک و منحصر به فرد است، وقتی رنگی از مناطق مختلف استفاده می‌کنیم یک اثر هنری خاص با فرهنگ‌های مختلف خلق می‌شود.

وی در پاسخ به این سوال که آیا امکان دارد ازرنگ‌های طبیعی در کارخانه‌های فرش صنعتی هم استفاده کرد گفت: رنگ‌های شیمیایی در داخل آب حل می‌شود، اما رنگ‌های طبیعی غیر قابل حل شدن کامل اند و یکی از مشکلاتی که داریم همین موضوع است که دانه‌ها و ریز مواد‌ها داخل دستگاه‌ها می‌ماند و نمی‌شود در کارگاه‌های صنعتی استفاده کنیم.
معاون امور تحقیق و ترویج مرکز ملی فرش ایران با تاکید بر اینکه هم اکنون پژوهشگرانی در این زمینه در حال انجام طرح‌هایی هستند افزود: نتایج این طرح‌ها در مرحله آزمایشگاهی جواب داده، ولی اینکه بتوانیم در صنعت از آن بهره ببریم فعلا امکان پذیر نیست.

حمایت از طرح‌های پژوهشی و استارتاپ‌ها
ویسیان با بیان اینکه راه اندازی کارگاه‌های آموزش رنگرزی با حضور اساتید مجرب در این حوزه و حمایت از پایان نامه‌های رنگرزی و برگزاری المپیاد فرش از برنامه‌های شرکت ملی فرش ایران برای رنگرزی‌های طبیعی است گفت: تاکنون علاقمندان زیادی برای استفاده رنگ‌های طبیعی در این کارگاه‌ها شرکت کردند.
وی افزود: در همین رابطه و برای حمایت از افرادی که علاقمند به استفاده ار رنگ‌های طبیعی هستند طرح‌هایی با عنوان خامه قالی انجام شده که از جمله آن‌ها خراسان جنوبی و کرمان است که ظرفیت بسیار بالایی در حوزه رنگ و رنگرزی دارند.

اگر چه فرایند رنگرزی به روش سنتی روشی وقت گیر و زمان بر است و فرصت و انرژی زیادی در این راه تلف می‌شود، اما باید بدانیم که این صنعت و هنر نه تنها به نقوش بلکه به رنگ‌ها و نخ‌های مرغوب است که قرن هاست شهرت جهانی دارد.
در جهان پیشرفته و صنعتی امروز با استفاده از روش‌های نوین و جدید و معرفی رنگزا‌های جدید که از مواد طبیعی گرفته شده هم می‌توان به هنر رو به زوال رفته رنگرزی کمک می‌کرد و هم هزینه‌ها را کاهش داد و شهرت ومحبوبیت فرش ایرانی را چندین برابر کرد.

در پایان یاد جمله‌ای از دکتر هرالد بومر یکی از فرش شناسان آمریکایی افتادم که در مقاله‌ای در خبرنامه فرش فروشان آمریکا گفته بود:
چگونه شد که ظهور رنگ‌های مصنوعی مجموعه رنگ‌های طبیعی را در صد سال گذشته برهم زد یا حتی از بین برد؟ آیا ما باید به دوران قبل از علمی شدن باز گردیم و قدرت اسرار آمیز رنگ‌های به دست آمده از گیاهان و حشرات را آن گونه که امروزه در بسیاری از جزوات منتشره درباره رنگ‌های گیاهی توصیه می‌شود احیا کنیم؟ یا ما باید در جستجوی «روح طبیعت» برآییم تا پاسخی بر این پرسش‌ها بیابیم؟

نویسنده: زهرا فلاحی نسب