غدیر سرفصلی اعتقادی است که درون مایه همه طاعتها از آن نشأت میگیرد و رسالت همه پیامبران در آن مفهوم مییابد.
به گزارش خبرنگار معارف گروه علمی فرهنگی هنری خبرگزاری صدا و سیما؛ غدیر، یک رخ داد تاریخی صرف یا تنها یک گذرگاه جغرافیایی نیست، بلکه سرفصلی اعتقادی است که درون مایه همه طاعتها از آن نشأت میگیرد، رسالت همه پیامبران در آن مفهوم مییابد و همه رشدها و تعالیها از آن جا آغاز میشود.
از این رو، شناخت غدیر، از ضروریترین وبنیادیترین شناختهای اعتقادی است. امام رضا علیه السلام در کلامی اوجمند درباره شناخت غدیر فرموده اند: «به خدا سوگند، اگر مردم ارزش روز غدیر را شناخته بودند، روزی ده بار، فرشتگان با آنان مصافحه میکردند، و گر به درازا کشیدن سخن برای من ناگوار نبود، درباره ارج مندی این روز و فضیلتهایی که خداوند متعال به کسانی داده که آن را شناخته اند، چنان بسط سخن میدادم که به شمار نیاید».
دریایی به ژرفای غدیر
غدیر، آب گیری آرام بوده است که خستگیِ کاروانیان را در سفری سخت، به سایهای آرامش بخش و آبی زلال مهمان میکرده است؛ اما در پهنه تاریخ، به دریایی ژرف بدل شد که امواج پرخروش و پر غرورش، طنین حکمت، محبت و بزرگ منشی در گوش آدمیان نواخت. دستی که در غدیر بالا رفت، دُرَفشی شد که بر آن، کلام جاودانه مهربانی نقش بست، و هر آن کسی که در عمق جان، دل ربوده فضایل سترگ انسانی است، چشم از آن دُرَفش برنخواهد داشت. غدیر، عید بزرگ مودّت و الفت، بر دوست داران راستین ولایت شاد باد.
گل واژههای تبریک
فرمان حیّ قدیر در جام غدیر بلند بود و در آن هنگامه اوج مند، کفر پیشگان به یأس، نعمت به اتمام، دین به اکمال، علی به امامت و خداوند به رضایت میرسیدند. در آن روز، محمد صلی الله علیه و آله در آن گذرگاه جغرافیا، برفراز راه طولانی تاریخ، چراغ خورشید میآویخت تا راه را تا فرجام، همواره هموار طی کنیم. اینک در سال روز آن رخ داد، و در حریری از مهرِ به ولایت، همراه با سُرور آسمانیان، دلها را به شادیْ و لبها را به لبخند پیوند میزنیم و شادمانهترین گل واژههای تبریک را به دلهای همه مؤمنان حقیقت جو هدیه میکنیم.
شادباش
امر حیّ قدیر بود و روز غدیر، جبرئیلْ سفیر و علی امیر، و محمد صلی الله علیه و آله که قبیله آفتاب را با آوای بلند «من کنتُ مولاه فهذا علیّ مولاه» به پیشوایی علی علیه السلام میسپرد. در آن روز در برکه غدیر، دریای شادی میجوشید و علی علیه السلام بر سریری از نور مینشست که عرشِ شکوهمند امامت بود. سال گشت آن روز بی غروب و آن عید اوج مند، بر همه مؤمنان و ره روان ولایت مبارک باد.
غدیر، مبارک
خورشید، امروز از نور غدیر، غلغلهای در دل دارد و زمزمهای بر لب. خورشید تا به صبح، لحظه لحظهها را شمرده تا به خوش آمد غدیر، نوری دگر دهد. خورشید، امروز از مکّه آمده، از سرزمین ولایت، از سرزمین خلافت، از سرزمین وصیت. همگان در غدیر خم جمع شده اند و دستها سایبان چشم هاست، دیدهها مشتاق و دلها بی قرار، همه یک دیگر را نگاه میکنند، چه شده است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله ما را به چه میخواند؟ به ناگاه، دیدگان مشتاق، غرق نور و سرور میشوند. پیامبر صلی الله علیه و آله از بزرگترین پیام خداوند سخن میگوید؛ «پیام تکمیل دین»، و علی علیه السلام در میان دست ها، دیده ها، بوسهها و شادیها گم میشود. علی علیه السلام مولای همه شد و وارث پیامبر صلی الله علیه و آله. از آن روز در دل هر مشتاقی، چشمهای از عشق جوشید و هر چشمهای را ندایی است که هر صبح، در هر طلوع، هر ظهر و هر شام و هر غروب، به ولایت علی علیه السلام شهادت میدهد؛ «اشهد انّ علیا ولیُّ اللّه». اذان از بالای گل دسته ها، غدیر را سر میدهد. دستههای گل در میان خانه ها، غدیر را تبریک میگویند. شیرینی و گلاب نیز هر کدام در این جشن سهمی دارند و لحنی، که خود با غدیر میگویند: غدیر مبارک باد.
خبر از رخ دادی عظیم
ولوله کاروانیان، صدای سمّ اسبان و زنگ شتران، هیاهوی گنگی را در فضا پراکنده بود. سیمای نورانی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در اندیشهای ژرف، آرام و بی صدا، حادثهای سترگ را انتظار میکشید. او هنوز هم سنگینی مسئولیتی عظیم را روی شانههای رسالتش احساس میکرد. ایمان داشت که باید دیگران را از رخ دادی بزرگ آگاه کند و اینک، پرتو زرین خوشید، روز هجدهم ذی الحجه را خبر میداد و این جا غدیر خم بود؛ محلی که اندکی دیگر، میبایست عراقیان و مصریان از هم دیگر جدا شوند. در این هنگام بود که حضور دل نشین جبرئیل، فضا را عطرآگین کرد. او این بار عشق را برزمین ارمغان آورده بود و اکنون وقت آن که، حجت بر مردمان تمام شود و همگان بشنوند آن چه را باید بشنوند و ببینند آن چه را باید ببینند: «ای پیامبر! ابلاغ کن آن چه را از پروردگارت بر تو فرود آمده و اگر نکنی، پیام او را نرسانده باشی».
این ندای آسمانی، تمام اضطرابها را از قلب پیامبر صلی الله علیه و آله زدود و او بود که مصمم، با دستان علی در دست، این سروش آسمانی را در تاریخ طنین انداز کرد که: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه».
غدیر کجاست؟
روی داد عظیمِ اعطای رسمی مقام ولایت و امامت بر حضرت علی علیه السلام در سرزمین «غدیر خم» رخ داد و از این رو، به این نام در تاریخ ماندگار شد. این سرزمین در نزدیکی «جُحفه»، یکی از میقاتهای اطراف حرم مکّه واقع شده است. جُحفه، دهکدهای بزرگ است که در راه مکّه و مدینه قرار گرفته و محل جدایی حاجیان مدینه، مصر، عراق و نَجد از دیگر حجاج است. «غدیر» به برکه و آب گیری میگویند که در ایام ریزش باران، از آب پرمی شود و سپس رفته رفته، آبش کاهش مییابد و در تابستان با شدّت یافتن حرارت هوا، به کلی از بین میرود. «خُم» نیز شاید، اسم شخص باشد یا این که اسم نی زار و درخت زاری است که در باتلاق یا مصبّ رود و ریزش آب پیدا میشود. برخی هم گفته اند که خم، نام محلی است که در آن چشمه فرو میریزد. سرزمین غدیر اکنون در ۲۲۰ کلیومتری مکّه و نزدیک جحفه قرار دارد.
اعلام رسمی پیامبر صلی الله علیه و آله در اجتماع غدیر
پیامبر گرامی اسلام، در سال دهم هجرت، پس از اتمام آخرین سفر خویش به مکّه ـ که به «حَجّةُ الوداع» معروف شد ـ به منادی خود «بلال» دستور دادند که به مردم اعلان کند که همگان باید آهنگ سفرکنند تا در غدیر خم گِرد هم آیند و هیچ کس جز معلولان باقی نماند. صبح گاهان، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با همراهی جمعیت انبوهی از مکّه به سوی غدیر خم حرکت کردند. آن حضرت در روز یکشنبه هیجدهم ذی الحجه به غدیر خم رسیدند. پنج ساعت از روز گذشته بود که جبرئیل، فرمان خداوند را به ولایت و امامت حضرت علی علیه السلام بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرود آورد. هنگامی که این سروش آسمانی نازل شد، بیشتر حاجیان به نزدیکی سرزمین جُحفه رسیده، و گروهی نیز هنوز به رسول اللّه نپیوسته بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر توقف کردند و دستور دادند که پیشینیان که به جحفه رسیده اند، باز گردند و منتظر مانند تا عقب ماندهها نیز به آنان ملحق شوند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله بر منبری از جهاز شتران بالا رفتند و فرمان خداوند را بر مردمان ابلاغ کردند.
شاهدان علی در غدیر
امام صادق علیه السلام در گفتاری حکیمانه که فریاد بلند حقانیت حضرت علی علیه السلام را در ورای خود پنهان دارد، برگ دیگری ازمظلومیتهای بی کران امیرمؤمنان علیه السلام را این گونه ورق زدند: «شگفتا از آن چه علی بن ابی طالب کشید! [در روز غدیر]آن حضرت این همه شاهد داشت، ولی نتوانست حق خود را بگیرد؛ در حالی که مردمان با دو شاهد، حق خود را میگیرند». تاریخ نگارانِ حقیقت جو، درباره تعداد شرکت کنندگان انبوهی که در واقعه غدیر خم، شاهدانِ اعطای مقام امامت بر حضرت علی علیه السلام بوده اند، گفتههای متفاوتی دارند؛ اگرچه بیشتر مورخان شیعه، شمار این جمعیت رابیش از ۱۲۰ هزارنفر گفته اند، ولی نقلهای دیگری هم چون: چهل، هفتاد، نود و ۱۱۴ هزارنفر نیز گفته شده است.
پاسخ یک ابهام
یکی از ابهامات بسیارمهم تاریخ اسلام، این سوال است که: در هنگام رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، از واقعه غدیر خم، تنها هفتاد روز سپری شده بود؛ با این حال چرا علی علیه السلام تنها و بی یاور ماند؟ یکی از بهترین پاسخهای این پرسش را میتوان ترکیب جمعیتی جامعه اسلامی در هنگامه واقعه غدیر دانست. تاریخ نگاران، جامعه آن زمان را به سه دسته تقسیم کرده اند: اولین گروه، اعراب تازه مسلمانی بودند که هنوز به درستی آداب جاهلیت را از خود نزدوده بودند و معنای صحیح امامت را نمیفهمیدند؛ و ولایت را نوعی زعامت و حکومت ظاهری میپنداشتند. گروه دوم، منافقانی بودند که در لباس اسلام، کینه کشته شدگان جنگهای بدر، احد، حنین و خیبر را به دل داشتند و به آسانی تن به پذیرش ولایت حضرت علی علیه السلام نمیسپردند. آخرین گروه، تعداد اندکی از مسلمانانِ با اخلاص بودند که با ایمانی استوار، به ولایت و همراهی علی علیه السلام دل سپردند. سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد، میثم تمار و تنی چند از اصحاب با وفای پیامبر صلی الله علیه و آله، در این گروه بودند.
راویان حدیث غدیر
راویان بسیار از اهل سنت و تشیع، حدیث گران قدر غدیر را در کتابهای خود آورده اند. گردآوری اسامی راویان حدیث غدیر ـ که نتیجه زحمات فرزانگانی، چون میرحامد حسین و علامه امینی است ـ اثبات میکند که هیچ حدیث نبوی به اندازه حدیث غدیر، روایت کننده ندارد.
کتابهای بسیاری نیز درباره بحثهای رجالی و تاریخی مربوط به سند حدیث غدیر نوشته شده که از بهترین آن ها، میتوان به کتابهای عَبقاتُ الانوار و الغدیر اشاره کرد. هم چنین تاریخچه مفصلی از اسناد و راویان حدیث غدیر تدوین شده و جنبههای اعجاب انگیز آن، در زمینههای اسناد و رجال تبیین گردیده است. برای مثال «ابوالمعالی جُوینی» میگوید: «در شهر بغداد، در دست صحّافی، یک جلد کتاب دیدم که بر آن چنین نوشته بود: جلد ۲۸ از اسناد حدیث: من کنت مولاه فعلی مولاه، و بعد از این جلد، مجلد بیست و نهم خواهد بود».
غدیر، عید مشترک همه مسلمانان
عید دانستن روز غدیر و انجام آداب و سنتهای ویژه در شب و روز آن، ازشعایر عمومیِ جهان اسلام است و به شیعیان اختصاص ندارد. منابع و مدارک انکارناپذیر تاریخی حکایت میکند که از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله، این روز، عید بزرگ مسلمانان شمرده شد و این سنت به وسیله اهل بیت بزرگ آن حضرت و همه باورمندان به اسلام محمدی پاس داری گشت. نگاهی گذرا به منابع نخستینِ اهل تسنن، بر آن چه گفتیم گواه است. ابوریحان بیرونی مینویسد: «روز عید غدیر، از جمله عیدهای مورد توجه اسلام است»؛ و «ابن طلحه شافعی» که از بزرگان اهل سنت است، در این باره میگوید: «این روز، عید گشته برای این که رسول خدا صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام را به مقام والای ولایت برگزید و او را بر همه آفریدهها برتری داد».
غدیر، بایسته عید گرفتن
پژوهش در پیشینه تاریخی مسلمانان، به ما میآموزد که در سدههای نخستین اسلام، مسلمانان جهان در شرق و غرب، در کشورهای حجاز، عراق، مصر، ایران و کشورهای افریقایی، عید غدیر را مبارک دانسته و در آن مراسم عید برپا میکرده اند. از کاوش درباره حقیقت این روز، روشن میشود که این عید، برای همه امت اسلامی است و پیشینه آن، به زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و پیش از آن، به زمان اوصیای پیامبران گذشته میرسد. تأمل خردمندانه در موقعیت این روز نیز نشان میدهد که بایسته عید گرفتن است. «طارق بن شهاب» که یکی از غیر مسلمانان اهل کتاب بود، روزی به نزد خلیفه دوم میرود و میگوید: اگر آیه «الیوم اَکْمَلتُ لَکُمْ دینَکم...» در کیش ما نازل شده بود، روز نزول آن را عید میگرفتیم. آن گاه هیچ کس سخن او را انکار نکرد.
اوصاف غدیر در قرآن
در قرآن و روایات، برای روز غدیر ویژگیها و اوصافی آمده که پژوهش درآن ها، شکوه بی کران آن روز را نشان میدهد. در قرآن کریم، چهار وصف عظیم برای غدیر، بدین سان ذکر شده است: امروز، کافران از دست اندازی به دین شما نومید گردیده اند؛ امروز دین شما را کامل کردم؛ [امروز]نعمتم را بر شما تمام گردانیدم؛ و خرسند شدم که اسلام کیش شما باشد. این ویژگی ها، اهمیت ولایت و عظمت غدیر را مینمایاند.
اوصاف غدیر در خطبه حضرت علی علیه السلام
حضرت علی علیه السلام در یکی از خطبههای شورآفرین و راه آموز خود که در روز جمعهای هم زمان با روز غدیر ایراد کرده اند، برخی از اوصاف این روز را این چنین برشمرده اند: روز آشکار شدن آن چه در سینهها پنهان بود و آن کارهایی که از دیدهها نهان؛ روز افشای رازی که در نهان نگه داشته میشد؛ روزی که خداوند به وسیله آن، دین را کامل ساخت؛ روز دلیل استوار؛ روز بیان بنیادهای پایدار ایمان؛ روز روشن گری پیمانها از دوروییها و انکارهای آگاهانه؛ روز ارائه دلیل درباره راهنمایان؛ روزی که نردبان تکامل برافراشته شد؛ روز جدایی حق و باطل (روز داوری)؛ روز آزمایش بندگان؛ روز فرشتگان والا؛ روزی که حجتها آشکار گشت.
اوصاف غدیر در روایات
در فرهنگ شکوهمند شیعه، از عید غدیر، با عظمت و مجد ویژهای سخن به میان آمده و از آن با القاب و اوصافی ممتاز نام برده شده است. برخی از این توصیفها عبارتند: روز آسایش مؤمنان؛ روز بسیار درود فرستادن بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله؛ روز اجتماع گواه گرفته شده؛ روز افطاری دادن به روزه داران؛ روزی که خداند به وسیله آن، اسلام را استوار ساخت و نشان درخشان دین را آشکار کرد؛ روز بخشش و ارمغان؛ روز روزه داشتن و نماز خواندن و پیوند با برادران دینی؛ روز عید اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله؛ روز شادمانی وسرور؛ بزرگترین عید خداوند؛ روزی که در میان عیدها بسان ماه در بین ستاره هاست؛ روز زدودن اندوهها و غصه ها؛ و روزی که دعا در آن مستجاب میگردد.
آشنای همه پیامبران
غدیر، اگرچه در تقویم تاریخ، در روز هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری ورق خورد، ولی با پژوهش درروایات امامان معصوم علیهم السلام، به دست میآید که این عید بزرگ، آشنای همه پیامبران پیشین و روزی گران قدر در مکتب انبیا و اوصیای الهی بوده است؛ چرا که تلاشها و مرارتهای همه پیامبران، در روز غدیر به فرجام رسید. در آن روز، نخل بلند رسالت میوه داد و میراث همه انبیا از گزند مرگ و تباهی حفظ گشت. از این روست که همه پیامبران، آن را شناختند، حرمتش را ارج نهادند و آن را عید گرفتند. در روایت آمده است که: «خداوند متعال هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این که این روز را عید گرفت ومقام و عظمت آن را به او شناساند».