بسیاری از کارشناسان سیاسی آذربایجان از جمله احزاب مخالف دولت، امضای معاهده مادرید توسط دولت علی اف را نوعی خیانت به تمامیت ارضی کشور و فراهم نمودن مقدمه جدایی قره باغ از آذربایجان میدانند
به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز اردبیل مناقشه قره باغ برای اولین بار در سال ۱۹۸۸ و در دوره شوروی بین ارمنستان و آذربایجان شروع گردید در این زمان قره باغ با جمعیت اکثرا ارمنی بعنوان منطقه خودمختار در داخل جغرافیای سیاسی آذربایجان قرار داشت ارمنستان طی رایزنی، امضای طومار ۹۰ هزار نفری و مکاتبات فراوان با سران حزب کمونیست شوروی و با امنان نظر به اینکه قره باغ یک منطقه ارمنی نشین است باید به ارمنستان الحاق شود که این درخواست مورد موافقت مسکو قرار نگرفت و گورباچف (رهبر شوروی) با تغییر مرز‌های سیاسی در داخل کشور موافقت ننمود.
دلیل وی از عدم قبول پیشنهاد هیات وزیران ارمنستان شوروی احتمال سرایت این بحران، به سایر مناطق در شوروی بود و تا حدود زیادی این دلیل منطقی و قابل قبول بود در آن زمان درگیری‌های بسیاری در قفقاز صورت گرفت و شوروی بصورت جدی مداخله ننمود حتی این درگیری قومیتی منجر به اخراج ۲۵۰ هزار نفر از آذری‌های ساکن در ارمنستان واقع در شهر ماسیس شد حتی آن زمان در ارمنستان یک روزنامه و رادیو به زبان ترکی فعالیت میکرد. اما به یکباره ورق برگشت و اقدام مقابل توسط آذربایجان و در سومقائیت صورت گرفت و چندین ارمنی کشته، زخمی و آواره شدند، هرگز عاملان این جنگ خانمانسوز شناسایی و محاکمه نشدند. به گفته ایاز مطلب اف (رئیس جمهور سابق آذربایجان) شخص جرج بوش پدر (رئیس جمهور آمریکا) طی تماس تلفنی با گورباچف مانع از عملیات خلع سلاح ارامنه جدایی طلب در قره باغ شده است در حالی که این عملیات با موفقیت در حال اجرا بود.
در نهایت در سال ۱۹۹۱ و با فروپاشی شوروی، ارمنستان و آذربایجان استقلال خود را اعلام کردند و منطقه خودمختار قره باغ نیز به همراه سایر جمهوری‌های شوروی، به رهبری روبرت کوچاریان اعلام استقلال کرد که بلافاصله ارتش آذربایجان وارد عمل شد به قره باغ حمله و جدایی طلبان را سرکوب کرد، بلافاصله جمهوری ارمنستان که از حمایت روسیه هم برخوردار بود وارد قره باغ شد و ارتش آذربایجان را از این منطقه بیرون کرد و این جنگ تا سال ۱۹۹۴ ادامه داشت. در نتیجه این جنگ حدود ۲۰ درصد از خاک آذربایجان به اشغال ارمنی‌ها در آمد و فجایع زیادی در این درگیری‌ها روی داد که ذکر آن از حوصله این یادداشت خارج است؛ و در نهایت توافق نامه آتش بس بین دو کشور با وساطت روسیه در بیشکک قرقیزستان به تاریخ ۸ می ۱۹۹۴ امضا شد و طرفین درگیر متعهد شدند در مواضع خود مستقر شوند، توافق آتش بس با وساطت روسیه در حالی امضا شد که ارتش آذربایجان در میادین نبرد در حال پیشروی بود.
در نهایت با هدف حل و فصل مسالمت آمیز مناقشه قره باغ گروه مینسک با عضویت روسیه، آمریکا و فرانسه توسط سازمان امنیت و همکاری اروپا تشکیل شد و از آن زمان اعضای گروه مینسک رایزنی‌های مختلفی را انجام دادند که تاثیری در حل و فصل مناقشه نداشت، این گروه خواستار برگزاری رفراندوم استقلال در قره باغ و پذیرش آن توسط باکو و در مقابل بازگردندان ۷ شهر اطراف به آذربایجان بودند که در این خصوص معاهده مادرید در سال ۲۰۰۷ با حضور وزرای خارجه دو کشور درگیر و نمایندگان گروه مینسک امضا شد.
بسیاری از کارشناسان سیاسی آذربایجان از جمله احزاب مخالف دولت، امضای معاهده مادرید توسط دولت علی اف را نوعی خیانت به تمامیت ارضی کشور و فراهم نمودن مقدمه جدایی قره باغ از آذربایجان میدانند و همواره علی اف آماج حملات تند و بی امان از سوی مخالفان و اپوزیسیون خارج از کشور میباشد. اکثر صاحب نظران آذربایجانی پذیرش معاهده مادرید را به معنای قبول کاپیتولاسیون یاد می‌کنند.
از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۰ کلیه مذاکرات صورت گرفته با وساطت گروه مینسک حول اصول مادرید بوده است یعنی پذیرش استقلال قره باغ از آذربایجان هدف اصلی بوده است که باکو تا به امروز از پذیرش اجرای معاهده فوق خودداری نموده است. اما بهتر است اشاره‌ای داشته باشیم به بند‌های این معاهده و اینکه شامل چه مواردی است.
این معاهده در شش بند تهیه و تنظیم و به امضای نمایندگان دو کشور رسید به شرح ذیل میباشد:
اصل اول: تاکید دارد که رژیم حقوقی قره باغ براساس همه پرسی آزاد و عادلانه با حضور کلیه ساکنان منطقه تعیین خواهدشد. در این اصل تاکید شده است که منظور از ساکنان قره باغ بافت جمعیتی این منطقه تا پیش از آغاز جنگ در سال ۱۹۸۸ است که دربرگیرنده کلیه قومیت‌های ساکن در منطقه است.
اصل دوم: شیوه اداره منطقه تا تعیین رژیم حقوقی را مشخص میکند. براساس اسن اصل ساکنان این منطقه دارای اختیارات وسیع بوده و حق دارند برای اداره این منطقه مقاماتی را برای انجام امور اجرایی، قانونگذاری و قضایی انتخاب کنند و این مقامات میتوانند در مجامع بین المللی که نیاز به شناسایی رسمی استقلال این منطقه نیست حضور داشته باشند. همچنین مقامات منطقه بعنوان ناظر در مذاکراتی که در چارچوب سازمان امنیت و همکاری اروپا در رابطه با قره باغ انجام میگیرد حضور داشته و قادر به دریافت کمک‌های بین المللی خواهند بود.
اصل سوم: در برگیرنده موضوع خروج نیرو‌های ارمنی از مناظق پیرامون قره باغ است. در بند‌های سه گانه این اصل عنوان شده که نیرو‌های ارمنی از منطقه کلبجر خارج شده و تنها نیرو‌های محدودی در منطقه‌ای که توسط کمیسیون انتقالی بین المللی تعیین خواهدشد تا امضای توافقنامه نهایی صلح استقرار خواهند یافت. کنترل منطقه کلبجر توسط کمیسیون انتقالی بین المللی و با حضور نمایندگان ارمنستان و آذربایجان انجام میگیرد. ساکنان آذری کلبجر تنها پس از امضای توافقنامه نهایی صلح به خانه‌های خود باز خواهند گشت.
اصل چهارم: از اصول بنیادین حل مناقشه قره باغ مربوط به دالان ارتیاطی میان ارمنستان و قره باغ است. این اصل تاکید دارد که تا امضای توافقنامه نهایی دالان موجود وضعیت کنونی خود را حفظ خواهدکرد. وضعیت نهایی دالان نیز پس از امضای توافقنامه و با توجه به رژیم حقوقی قره باغ تعیین خواهد شد.
اصل پنجم: تاکید دارد که کلیه آوارگان و ساکنان سابق منطقه پس از تایید امنیت منطقه از سوی کمیسر امور آوارگان سازمان ملل دارای حق بازگشت داوطلبانه خواهند بود. کلیه اوارگانی که به موطن اصلی خود باز می‌گردند بدون هیچ تبعیضی دارای حقوق و آزادی‌های بنیادین بوده و طرفین با هدف کاهش تنش‌های موجود موظف به همکاری برای رفع مشکلات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ساکنان ارمنی و آذری منطقه هستند.
اصل ششم: عملیات صلح بانی در منطقه را مد نظر داشته و تاکید دارد تا پیش از امضای توافقنامه نهایی صلح و در جهت حفظ امنیت در منطقه نیرو‌های حافظ صلح بین المللی در منطقه استقرار خواهند یافت. مشارکت در عملیات صلح بانی و تامین نیرو‌های آن جنبه داوطلبانه داشته و هر کدام از طرفین در خصوص پیشنهادات طرف مقابل برای ترکیب این نیرو‌ها دارای حق وتو است. در واقع اصول بنیادین یا اصول مادرید سعی در بازگردان وضعیت به شرایط سال ۱۹۸۸ میلادی دارند که بیشتر به نفع جمهوری آذربایجان است که علیرغم پذیرفتن شکست در جنگ قره باغ که حاصلی جز از دست دادن حاکمیت بر منطقه قره باغ و ۲۰ درصد از اراضی برای این کشور نداشته است.
در حال حاضر بعد از جنگ ۴۴ روزه، قره باغ بصورت مستقل و تحت نظر روسیه توسط دولت خودخوانده ارمنی به ریاست آرائیک آرطونیان اداره میشود و شهر‌های اطراف منهای لاچین در اختیار آذربایجان قرار دارد و این در حالی است که نیکول پاشینیان (نخست وزیر ارمنستان) بار‌ها اعلام کرده است که ایروان حاکمیت آذربایجان بر ۷ شهر اطراف قره باغ را در همه دوره‌ها به رسمیت شناخته است و حتی سرژ سرکیسیان (رئیس جمهور سابق ارمنستان) با علی اف در خصوص بازگرداندن شهر‌های اطراف و اجرای اصول مادرید توافق کرده بود و دولت فعلی وارث تعهدی که سرکیسیان برعهده گرفته است میباشد و امروز او باید پاسخگو باشد نه من.
فلذا به گمان نگارنده آذربایجان در حالی ۶ شهر را با ۳ هزار کشته و چندین هزار زخمی در اختیار گرفته است که سرکیسیانی که زمانی فرمانده جنگ قره باغ بود و آن شهر‌ها را اشغال کرد حاکمیت آذربایجان بر آن شهر‌ها را به رسمیت میشناخت و مشکل منطقه قره باغ و محدوده جغرافیایی مشخصی که داراست میباشد حتی در بازه زمانی، الهام علی اف به طرف ارمنستانی از طریق الکساندر لوکاشنکو پیام فرستاده است که حاضر است در قبال بازگردندان شهر‌های اطراف مبلغ ۵ میلیارد دلار به ایروان پرداخت کند. رییس جمهور بلاروس بعد از جنگ ۴۴ روزه و در سفر به باکو این موضوع را فاش نمود که ناراحتی همکار آذربایجانی وی را در پی داشت.
در حالی که علی اف مدعی است مناقشه قره باغ حل شده است امروز دیوید بابائیان (وزیر امور خارجه جمهوری خودخوانده قره باغ) اعلام کرده است که آرتساخ هرگز جزئی از آذربایجان نخواهد شد و اگر طرف مقابل اسرار داشته باشد که این منطقه به محدوده سرزمینی آذربایجان ملحق شود جنگی خانمانسوز و ویرانگر روی خواهد داد، ارمنی‌های قره باغ به هیچ عنوان الحاق به آذربایجان را نمیپذیرند و اگر قرار باشد روزی به طریقی این کار را عملی کنند ارمنی‌ها رفتن از آرتساخ را به ماندن در داخل حاکمیت آذربایجان ترجیح میدهند.
این سخنان را وزیر خارجه حکومت خودخوانده قره باغ به زبان آورده است و مشخص است که از نگاه ارمنی‌های قره باغ الحاق به آذربایجان تحت هر شرایط منتفی است و آن‌ها خود را برای جنگی مجدد از هم اکنون آماده ساخته اند و ادعای رییس جمهور آدربایجان مبنی بر حل مناقشه مغایر با حقایق موجود است و چنین برداشت میشود که این مناقشه وارد مرحله خطرناکی شده است و درازمدت خواهد بود و نیرو‌های روسیه بعد از ۲۷ سال به تعداد ده هزار نفر برخلاف معاهده ده نوامبر ۲۰۲۰ وارد قره باغ شده اند فعلا و تا به امروز گرهی از بحران تجزیه آذربایجان که مقصر اصلی ایجاد این بحران مرحوم حیدر علی اف بوده است باز نشده است.
نویسنده: یاور ندرتی گیگلو