لحاف‌دوزی، کوک‌هایی آمیخته با هنر
لحاف یک نوع روانداز زمستانی است که از پشم گوسفند یا شتر، کرک یا حتی الیاف گیاهی مانند پنبه تهیه می‌شود.
به گزارش
خبرگزاری صدا و سیما به نقل از روابط عمومی وزارت میراث فرهنگی؛ الیاف گیاهی یا جانوری را در چندلایه پارچه ضخیم و پرتراکم مثل متقال می‌پیچند، بعد رویش ملافه طرح و نقش‌دار می‌کشند و هنگام خوابیدن از آن به‌عنوان روانداز استفاده می‌کنند. هر چه اقلیم یک منطقه سردتر باشد، قطر لحاف و جنس الیاف به‌کاررفته در آن نیز متفاوت‌تر خواهد شد.
حرفه لحاف‌دوزی بخش مهمی از فرهنگ استان خراسان شمالی است. به کسی که لحاف می‌دوزد لحاف‌دوز می‌گویند. استفاده از لحاف و آداب مربوط به دوختن آن ریشه در فرهنگ این منطقه دارد. رویه‌ی لحاف از به هم دوختن قطعات پارچه‌های پنبه‌ای رنگین یا پارچه‌های مخمل درست می‌شود و درون لحاف را پشم یا پنبه‌ای که حلاج آن را زده است می‌گذارند و پس از پرکردن و دوختن رویه‌ی آن، با چوب تشک صاف کن آن را صاف می‌کنند و سپس با سوزن لحاف‌دوزی که ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر است و نخ پنبه‌ای یا کتانی آن را می‌دوزند. یکی از مهم‌ترین جهیزیه‌ای که خانواده عروس برایش تهیه می‌کنند لحاف است.
لحاف به‌نوعی روانداز گویند که معمولاً در هنگام خواب بر روی خود می‌کشند. لحاف از روکش کردن پنبه یا پشم به وسیله پارچه متقال و روکش کردن آن با ملحفه یا پارچه مخمل درست می‌شود. لحاف از پتو گرم‌تر است و معمولاً فقط در زمستان به کار می‌رود.
حرفه لحاف‌دوزی که تا چند دهه پیش در تمام مناطق شهری و روستایی ایران رواج بسیاری داشت امروزه و به دلیل توسعه صنعت نساجی و تولید انواع پتو‌ها و لحاف‌های صنعتی متنوع و رنگارنگ رو به انقراض و فراموشی است هرچند هنوز می‌توان ردپایی از آن را در محلات قدیمی شهر‌ها و برخی روستا‌ها مشاهده کرد؛ ردپایی که اگر به سرنخی برای احیای این هنر تبدیل نشود، به‌زودی و برای همیشه در هیاهوی توسعه صنعت و فناوری کم‌رنگ و فراموش می‌شود.
استفاده از لحاف در خراسان شمالی جایگاه ویژه‌ای دارد و هنوز هم لحاف‌دوزان در این حرفه مشغول به کار هستند. لحاف‌دوزی شاید تنها حرفه باقی‌مانده از دیرباز تاکنون است که به واسطه تقاضای مردم هنوز هم استوار و پابرجا مانده است و یکی از کالا‌های اصلی جهیزیه دختران تا چند دهه پیش، لحاف و تشک بود. تهیه این کالا خود آدابی ویژه داشت. پس از خریدن پارچه‌های لازم برای این کار با یک لحاف‌دوز خبره هماهنگی به عمل می‌آمد و یک روز خاص را برای دعوت او به منزل مادر عروس خانم تعیین می‌کردند. در روز موعود که حتماً باید از روز‌های سعد و مبارک انتخاب می‌شد، همه خانم‌های فامیل در منزل مادر عروس خانم گرد هم می‌آمدند. در گوشه حیاط یا پشت‌بام، لحاف‌دوز مشغول کار دوختن لحاف برای جهیزیه عروس می‌شد. لحاف مخصوص عروس و داماد، لحاف مخصوص سیسمونی، خوشخواب، تشک دیواره دار، تشک ساده، بالشت، متکا، پشتی، کوسن و… از تقاضا‌های مردم برای لحاف‌دوزی است.
*فنون و مهارت لحاف‌دوزی
لحاف‌دوز در ابتدا با کمان پنبه‌زنی الیاف پشمی یا پنبه‌ای را حلاجی می‌کند. (پنبه‌زنی: این کار را با وسیله‌ای کمان مانند چوبی که زه روده‌ای به آن بسته شده بود و با وسیله‌ای گوشت‌کوب مانند که بر زه می‌کوبیدند انجام می‌شد و با این کار پنبه‌ها با لرزش زه زده می‌شدند.) این کار چندین ساعت زمان می‌برد.
بعد آن‌ها را در ملحفه‌های محکم جا می‌دهد و با چوب تشک صاف کن روی آن می‌زنند تا خوب صاف شود و سعی می‌کند ضخامت الیاف را در همه سطح لحاف یکسان و برابر کند.
لحاف‌دوز این کار را با زدن کوک‌هایی بافاصله منظم روی ملحفه و الیاف درونش انجام می‌دهد. سپس شروع به دوختن اطراف لحاف کرده و در پایان طرح از پیش کشیده شده را می‌دوزند. سپس با سوزن لحاف‌دوزی که ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر است و نخ پنبه‌ای یا کتانی آن را می‌دوزند. سوزن بزرگی که لحاف‌دوز از آن برای کوک زدن استفاده می‌کرد جوال‌دوز نام داشت.
لحاف‌دوز نسخه اولیه و کامل‌نشده لحاف را وسط اتاق پهن می‌کند و مشغول انجام کار‌های نهایی روی آن می‌شود. بیرونی‌ترین قسمت لحاف حکم ویترین کار را داشت. این مرحله یکی از مراحل مهم است که کل زیبایی کار را نشان می‌دهد. برای رویه اصلی لحاف از پارچه‌های مخمل یا ساتن استفاده می‌شود. لحاف‌دوز روی این پارچه‌ها را طرح و نقش‌دار می‌کند. نقش‌هایی مثل طاق ترنج و قلب و جفت قو و… انگشتانه را در دست کرده تا انتهای سوزن روی آن قرار گیرد و پشت‌سرهم نقشهای را که (با یک‌تکه صابون یا گچ، نقشه را روی پارچه پیاده کرده‌اند) دارند را روی پارچه وسط که معمولاً از جنس ساتن است، پیاده می‌کنند؛ بنابراین لحاف‌دوز سعی می‌کند این قسمت را به زیباترین روش تزئین کند.
نقشهای معروف لحاف بسیار است که معمولی‌ترین آن دارای زمینه قلمکار و گل وسط و کناره یا حاشیه‌ی پهن است که از کتان ساده و رنگ‌های متضاد درست می‌شود. لحاف‌دوز بدون داشتن هیچ‌گونه نقشهای طرح‌های زیبا و قشنگی را روی لحاف می‌دوزد که جای بس تحسین و تمجید را دارد.
از مرسوم‌ترین نقش‌ها برای لحاف نقشهای قرینه یکدیگر، گل و بوت، پری دریایی، طرحی از طاووس، دو قلب، ستاره‌ای، ترنجی و منظره است. لحاف‌دوز گاه حتی برای زیباتر شدن رویه کار از هنر تکه‌دوزی نیز استفاده می‌کند. مثلاً گل‌ها را به‌صورت رنگارنگ روی زمینه تک‌رنگ لحاف می‌دوخت.
در زمان‌های قدیم بیشتر لحاف دوخته می‌شد، زیرا برای حفظ بدن از سرما بود طرح رویه آن زیاد مهم نبود و بیشترین مدلی که طرف‌داران زیادی داشت مدل مجمه‌ای است که با قراردادن مجمه (سینی بزرگ) در وسط لحاف دایره را تنظیم کرده و بر اساس آن بقیه را هم ادامه داده و در رویه کل لحاف توسط دایره‌های پشت‌سرهم دوخته می‌شد.
تاریخچه لحاف‌دوزی به زمان‌های دور برمی‌گردد. الان در برخی از جا‌ها حتی لحاف دوران ناصرالدین‌شاه نیز یافت می‌شود یعنی چیزی حدود دو قرن پیش.
فنون لحاف‌دوزی با شماره ۱۴۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.