پنجم دی ماه، سالروز زلزله بم به یاد جانباختگان این زلزله و با هدف یادآوری عمومی و افزایش آگاهی از مخاطرات وقوع پدیده‌های طبیعی" روز ملّی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی" نام گرفته است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: شهر و ارگ بم، بزرگترین بنای خشتی تاریخ جهان، ساعت ۵:۲۹ دقیقه بامداد جمعه ۵ دی‌ماه ۱۳۸۲ با زمین لرزه‌ای ویرانگر به قدرت شش وسه دهم ریشتر به یکباره در زیرخروار‌ها خاک مدفون و به سرعت، تیتر اول اخبار ایران و جهان شد. بیش از چهل هزار جان باخته و زخمی، جهان را برای کمک به خسارت بارترین زلزله قرن بسیج کرد. رسانه‌ها به نقل از بازماندگان شهر تاریخی بم نوشتند در شهر من دیگر سقفی نمانده است.
سالهاست پنجم دی ماه، سالروز زلزله بم به یاد جانباختگان این زلزله و با هدف یادآوری عمومی و افزایش آگاهی از مخاطرات وقوع پدیده‌های طبیعی" روز ملّی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی" نام گرفته است. بی تردید شناخت پدیده زلزله و سایر سوانح طبیعی و ارائه الگو‌های مناسب برای رفتار جمعی و فردی مردم در قبل، حین و بعد از این سوانح میتواند از اثر مخرب آن‌ها بکاهد.
رخدادی به نام زلزله
کره خاکی دوار زمین از سطحی بهم پیوسته و یکپارچه تشکیل نشده بلکه از چند صفحه درحالت حرکت تشکیل شده است که گاه از هم دور میشوند و گاه از کنارهم عبور می کنند، اما گهگاهی هم بهم برخورد
می‌کنند و یا در هم فرو می‌روند؛ اگر شدت نیرو هنگام برخورد یا درهم فرورفتگی به حدی باشد که سنگها نتوانند آن را تحمل کنند زمین لرزه اتفاق میافتد. ۹۰ درصد زلزله‌هایی که در سطح جهان رخ می‌دهند از حرکات زمین‌ساختی ناشی میشوند و ۱۰ درصد در نتیجه برخی اقدامات انسانی ازجمله حفاری معادن روی می‌دهند.
در صد سال اخیر از سال ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ بیش از ۳۰ زلزله شدید در ایران روی داده است که همگی منشا زمین ساختی داشتند. قدرتمندترین زلزله‌ای است که تا به حال در تاریخ ایران ثبت شده زمین‌لرزه طبس به شدت هفت و هشت دهم ریشتر است. این زمین‌لرزه در ساعت ۱۹:۳۶ روز ۲۵ شهریور سال ۱۳۵۷، شهر طبس و روستا‌های مجاور آن را ویران کرد. جانباختگان این زلزله را بین ۱۵۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ نفر اعلام کرده‌اند؛ و این در حالی است که به علت شدت تخریب ساختمانها و شدت بالای زلزله بسیاری از اجساد هرگز پیدا نشدند. و، اما زلزله بم پرتلفات‌ترین زمین لرزه قرن معاصر ایران است تعداد جانباختگان و مجروحان این زمین لرزه ۱۲ ثانیه‌ای را بین ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر اعلام کرده اند.
زلزله رودبار هم بعنوان طولانی‌ترین زمین لرزه ثبت شده است. پنجشنبه ۳۱ خردادماه ۱۳۶۹زمین در رودبار و منجیل لرزید و ارتعاشات حاصل از امواج لرزه‌ای در استان‌های زنجان و گیلان و در بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان شرقی، تهران، مرکزی، مازندران، سمنان، همدان، قزوین (الموت غربی) و کردستان به مدت حدود ۶۰ ثانیه احساس شد.
قرار گرفتن ایران در بخشی از کمربند کوه زائی آلپ - هیمالیا که از نظر زمین شناسی یکی از جوانترین نواحی کوه زائی جهان محسوب می شود باعث شده که فلات ایران از لحاظ زلزله خیزی بسیار فعال بوده و هر از چند گاهی هزاران نفر با رویداد زمین لرزه‌ای ویرانگر به کام نیستی بروند.
زمین لرزه‌های اخیری که در ایران رخ داده ما را وا می‌دارد که بیشتر از قبل خود را برای مقابله با حوادث آماده کنیم. از ۲۱ آبان ماه سال ۱۳۹۶ که زمین آخرین بار با شدتی برابر ۷.۳ ریشتر در زیرپای ساکنان غرب ایران در کرمانشاه لرزید تا کنون بیش از ۵۳ هزار بار دیگر نیز نقاط مختلف کشور تحت تاثیر زلزله قرار گرفته، اما تلفات و خسارت هیچ یک قابل مقایسه با آنچه که در سرپل‌ذهاب، ازگله، قصرشیرین و ... رخ داد، نیست. هرچند دو زلزله اخیر رخ داده در سی‌سخت و اندیکا نیز از نظر شدت و خسارت مورد توجه قرار گرفت و بسیاری از مسئولان ارشد کشور را به این مناطق کشاند، اما خوشبختانه آمار جانباختگان کم بود.
آیا کاهش خسارت‌های زلزله امکان پذیر است؟
در میزان خسارت جانی و مالی یک زلزله عوامل موثری از جمله زمان و مکان وقوع زمین لرزه دخیل است. گرچه اکنون نمی‌توان ادعا کرد که با انجام اقدام هایی می‌توان جلوی خسارت های زمین لرزه را گرفت، اما رویکرد ما باید تلاش برای پیشگیری یا کاهش خسارت زلزله باشد. شاید بتوان گفت از دو دهه قبل و از زمان زلزله بم به بعد تلاش کارشناسان و مسئولان هم در حوزه کسب آگاهی‌های تخصصی و هم آگاهی بخشی های عمومی افزایش یافته است. به گفته کارشناسان و متخصصان زمین شناسی تا قبل از زلزله بم چندان به پیش لرزه‌ها توجهی نمی‌شد، اما با بررسی زلزله بم این مهم بیشتر از قبل مورد توجه قرار گرفت و نتیجه آن این شد که پس از اعلام و رخداد هر زلزله بالای چهار ریشتری در کشور، تمامی دستگاههای امدادی به مدت ۲۴ ساعت به حالت آماده باش درمی آیند.
در مقررات ساخت و ساز‌ها نیز تغییراتی صورت گرفته است، به عنوان مثال بنیاد مسکن اعلام کرده که سالانه حدود ۲۵۰ هزار واحد مسکونی را نوسازی یا مقاوم سازی کرده، طبیعی است که هرچه این مقاوم سازیها بیشتر شود، خسارت زلزله نیز کاهش می‌یابد.
ایمنی و مدیریت بحران
مقاوم سازی و تقویت سازه‌های ساختمانی و بهره گیری از دانش شهرسازی و به کارگیری متخصصان فن در احداث بنا‌ها و همچنین استفاده از تحقیقات زمین شناسی و اقلیمی و مشاوره با استادان این رشته‌ها از جمله مولفه‌های بسیار مهمی هستند که در کاهش خسارت و تلفات زمین لرزه ها می تواند نقش مهمی داشته باشد.
قرارگیری ایران بر روی خط زلزله واقعیتی است که استفاده از تجربه‌های دیگر کشور‌های زلزله خیز و موفق جهان در ساماندهی و مقاوم سازی ساختمان ها و تاسیسات شهری و صنعتی را اجتناب ناپذیر می کند؛ چرا که تنها راه جبران خسارت‌های مادی و معنوی حوادث طبیعی نظیر زلزله و سیل و کاهش هزینه‌های گزاف امداد رسانی و بازسازی‌های بعد از این حوادث با ایجاد تغییرات بنیادی در حوزه ساخت و ساز‌ها ممکن می شود.
پیش بینی زمین لرزه ها بسیار دشوار است و کسی نمی تواند زمان وقوع زمین لرزه ها را مشخص نماید. اما داشتن اطلاعات لازم از زمین لرزه هابی که تا کنون رخ داده بر آمادگی ما در رویاروئی با این حادثه خواهد افزود. در کشوری مانند ایران که دهمین کشور از نظر مخاطرات طبیعی است باید همواره آموزش‌های لازم ارائه شود تا مردم بدانند که در مقابل حوادث مختلف چه اقداماتی باید انجام دهند.
اطلاعات عمومی لازم درباره زلزله
هر فردی باید این آگاهی و آمادگی را کسب کند که هنگام وقوع زلزله با توجه به زمان و مکان سنجی شرایطی که در آن قرار دارد چه اقدامی انجام بدهد یا ندهد.
هنگام وقوع زلزله در محیط بسته و مسقف:
به منظور حفاظت از خودتان در مواقع اضطراری باید از قبل بیاموزید که در موقعیت های مختلف چه عکس العملی از خود نشان دهید، این عکس العمل بسته به نوع محل قرار گرفتن شما متفاوت می باشد.
نقاط امن خانه، محل کار یا تحصیل خود را از همین حالا شناسایی و به خاطر بسپارید. به یاد داشته باشید هنگامی که لرزش ها ضعیف هستند سعی کنید با قرار گرفتن کنار میز و نیمکت های مقاوم، از خود محافظت کنید یا در زوایای دیوار‌ها (گوشه ها) به ویژه گوشه های مشرف به بیرون ساختمان بایستید. از ایستادن زیرچهارچوب در و پنجره و یا روی پله‌ها خودداری کنید. چنانچه در راه پله‌ها هستید در بین طبقات و در زوایای دیوار توقف کنید. اگر در آسانسور هستید در اولین طبقه آسانسور را متوقف کرده و از آن خارج شوید. از داد زدن و دویدن به هر طرف بشدت پرهیز کنید. مراقب خرده شیشه‌های پنجره‌ها و ظروف باشید.
در صورت توقف لرزش اول بلافاصله اجاق گاز و هرگونه آتش حتی آتش کبریت و شمع و روشنایی برقی را خاموش کنید کپسول های آتش نشانی را مهیا و در دسترس قرار دهید و درصورت دسترسی داشتن از چراغ قوه استفاده کنید و در صورتی که تشخیص دادید باقی ماندن در منزل خطرناک است، هرچه سریعترخود را به مکانی امن در خارج از منزل برسانید. هنگام خروج از ساختمان سر خود را با دست یا جسمی مانند تخته محافظت کنید.
هنگام وقوع زلزله در محیط‌های عمومی و خیابان:
چنانچه هنگام زمین لرزه در خیابان بودید از ساختمانها، درخت ها، کابل‌های برق و کوچه‌های تنگ و باریک فاصله بگیرید و به محیط‌های باز بروید. برای جلوگیری از ضربات ناشی از خرده شیشه های پنجره ها و تابلو‌های شکسته در صورت همراه داشتن کیف و یا هر وسیله مناسب دیگری آن را روی سر خود قرار دهید؛ و اگر در فروشگاه، سینما، باشگاه و هر مکان عمومی دیگر هستید به سوی در‌های خروجی هجوم نبرید چرا که این کار به دلیل وجود جمعیت زیاد میتواند به اندازه همان زلزله خطرآفرین باشد.
وقوع زلزله در هنگام رانندگی:
از ترمز کردن ناگهانی اجتناب ورزید و در عوض، به آرامی سرعت خود را کاهش دهید و اتومبیل را متوقف نمائید. موتور را خاموش کنید، ولی سوئیچ را از جایش بیرون نیاورید، در داخل اتومبیل بمانید و یا بیرون بروید و کنار اتومبیل خود پناه بگیرید. اگر در کنار کوه توقف کرده اید مراقب ریزش سنگها باشید.
نویسنده: مریم حسین زاد