تنها در طول ۲ هفته سه انفجار ناشی از نشت گاز در تبریز اتفاق افتاد که ۹ کشته و ۲۰ مصدوم و صد‌ها میلیون خسارت برجای گذاشت.
بیراه نیست اگر بگوییم بیشترین عملیات‌های آتش نشانی این کلان شهر مربوط به حوادث انفجار و آتش سوزی است.
اینکه علت این بی احتیاطی‌ها در مصرف گاز چیست، خود داستانی مفصل است، اما همه آن‌ها که منجر به فوت همشهریان و ویرانی شدید می‌شوند، یک وجه مشترک دارند: حادثه درساختمان‌های فرسوده و یا اماکن و ساخت و سازهای غیرمجاز اتفاق افتاده است.
بزرگترین حادثه شهر در شب یلدا
در حادثه انفجار گاز یک مغازه ۶ نفر کشته و ۱۵ نفر مصدوم شدند. ۱۶ خانه بالای مغازه هم ویران شد و همسایه‌های مجاور منازل را تخلیه کردند.
حادثه انفجار در ساختمان ۵ طبقه خیابان عباسی تبریز، ساعت ۱۷:۵۴ روز ۳۰ آذر امسال به آتش‌نشانی اعلام و عملیات امداد و نجات آغاز شد.
معاون عملیات سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تبریز می‌گوید: همکاران ۲ ایستگاه تا صبح روز بعد مشغول مهار آتش، آواربرداری و نجات افراد مصدوم و محبوس در زیر آوار بودند. متاسفانه ۶ فوتی و ۱۵ مصدوم در این حادثه داشتیم.
دشتی در مورد قدرت این انفجار هم توضیح می‌ده: یک ساختمان سازهای ۵ طبقه و یک ساختمان سازهای ۴ طبقه در این حادثه به صورت ۱۰۰ درصدی تخریب شدند. همچنین یک ساختمان ۴ طبقه و یک ساختمان ۳ طبقه به ترتیب ۷۰ و ۵۰ درصد تخریب شده اند که لازم است تخریب و رفع خطر شود.
چرا یک انفجار این همه خسارت داشته است؟
اگر چه علت حادثه همچنان در حال بررسی است، اما شواهد ابتدایی حاکی است انفجار کاربیت جوشکاری در مغازه صافکاری طبقه همکف ساختمان، علت حادثه بوده است.
علیلو دادستان عمومی و انقلاب تبریز می‌گوید: از نخستین ساعات بعد از حادثه فرونشست ساختمان ۵ طبقه در تبریز، تحقیقات اولیه آغاز و به منظور ادامه روند رسیدگی، پرونده قضایی تشکیل شد.
مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تبریز می‌گوید: مشخص شده است که در این پلاک مسکونی، برای ساخت یک پیلوت و ۲ طبقه مجوز گرفته بودند، ولی یک پیلوت و ۵ طبقه احداث کرده‌اند.
زبردست ادامه می‌دهد: در حین این عملیات ۳ عملیات دیگر نیز وجود داشت و بعد از ۷ دقیقه آتش نشانی به محل رسید. مسیر توسط تماشاگرانی که حدود ۱۰ هزار نفر بودند، بسته شده بود. نیرو‌های آتش‌نشانی برای رسیدن به محل، حدود ۵۰۰ متر پیاده طی کردند.
آواربرداری ۱۱ ساعت و ۵۰ دقیقه طول کشید، اگر یک ساعت این حادثه دیرتر رخ می‌داد تلفات خیلی بیشتری داشت.
هشداری که ۶ ماه قبل زنگ خورد!
خرداد ماه امسال هم نشت و انفجار گاز شهری در منزلی در محله عباسی تبریز حادثه ساز شد.
یک ساختمان ۲ طبقه در این حادثه تخریب و ۱۲ باب از منازل همجوار و ۶ دستگاه خودرو سواری دچار خسارت شده بود. خوشبختانه این حادثه صدمات جانی نداشت، اما کسی هشدار را جدی نگرفت ...
زبردست می‌گوید: در این منطقه شهر، ناپایداری بنا‌هایی که به صورت غیرمجاز ساخت و ساز شده‌اند، عملیات امدادرسانی را برای عوامل آتش‌نشانی دشوارتر می‌کند. معابر عرض مناسب ندارند و عدم همکاری شهروندان که با تجمع در محل حادثه، مسیر را مسدود می‌کنند مانع از حرکت سریع تجهیزات ما می‌شود.
حادثه‌ای برای فردای حادثه
تنها یک روز پس از انفجار بزرگ محله عباسی، اول دی ماه هم انفجاری در محله حکم آباد تبریز گزارش شد.
سخنگوی اورژانس آذربایجان شرقی می‌گوید: بر اثر نشت و انفجار گاز در یک منزل مسکونی ۳ ساختمان همجوار هم تخریب و تعدادی از ساختمان‌ها هم دچار آسیب از جمله شکستگی شیشه‌ها شدند.
شادی نیا ادامه می‌دهد: در این حادثه دختر ۸ ساله دچار مصدومیت سطحی شده بود. خوشبختانه این حادثه خسارات جانی نداشت.
آنچه از ساختمان به جا مانده نشان می‌دهد بسیار قدیمی و فرسوده بوده و تحمل موج انفجار را هم نداشته است.
حاشیه‌های ناامن یک شهر
تبریز یکی از کلان شهر‌های دارای بیشترین بافت فرسوده و بافت حاشیه‌ای است. مطالعات نشان می‌دهد ۲۵ درصد جمعیت شهر در این مناطق ساکن هستند. در خانه‌هایی که هر لحظه آبستن حادثه هستند. فرقی نمی‌کند شهرک ارم باشد یا محلات آخماقیه، حافظ، خلیل‌آباد، داداش آباد، سیلاب، احمد آباد، مفتح، طالقانی. عباسی باشد یا لاله، مارالان، منبع، یوسف آباد، حجتی و کجوار. بافت و ترکیبشان یکی است.
محله عباسی یکی از قدیمی‌ترین بافت‌های ناکارآمد را دارا است و هر سال بار‌ها محفل حادثه می‌شود. سال ۹۶ بود که با چند دقیقه باران پاییزی، چندین خانه فروریخت. نوروز سال ۹۸ هم تمامی خانه‌های یک کوچه به دلیل قرار گرفتن در بخش دره‌ای شکل، قربانی آبگرفتگی شدند.
حتما شما هم با خود می‌گویید وقتی این خانه‌ها با باران فرو می‌ریزند، در مقابل زلزله چه خواهند شد؟!
مهاجرت با سودای زندگی بهتر
سری به کوچه پس کوچه‌های حاشیه شهر تبریز بزنید، تا دلتان بخواهد خانه که نه آلونک‌ها در هم تنیده شده اند. سقف یکی حیاط دیگری است. در پشت بام‌ها هم چادر زده اند و زندگی می‌کنند. دیوار مفهوم چندانی ندارد و می‌شود با یک پارچه نخ نما هم مرز یک خانواده را مشخص کرد.
گاهی حمام و سرویس بهداشتی انتهای کوچه برای همه مشترک است! از بس پستی و بلندی وجود دارد که چشمتان از دیدن آن همه پله در معابر باریک، سیاهی می‌رود.
سر و صدای بچه‌های محله که سمفونی صبح تا شب است. هر گوشه‌ای کسی بساطی پهن کرده و مایحتاج مردم محله را می‌فروشد. پیرمردان و پیرزنان دم در خانه‌ها نشسته اند و به رفت و آمد‌ها نگاه می‌کنند. اینجا انگار شباهتی به شهر ندارد.
پیرمردی می‌گوید: ۳ پسر و ۲ دختر دارم. می‌گفتند در روستا آینده‌ای ندارند. مجبور شدیم بیاییم اینجا و همین خانه که می‌بینید را سال ۶۰ خریدیم.
می‌گویم: انگار چند بار مرمت کردید. ردش در دیوار‌ها معلوم است. می‌خندد: بله. با هر برف و باران و زلزله خفیفی گوشه‌ای از منزل می‌ریزد. بنّا می‌آوریم وصله پینه می‌کنیم بلکه دوام بیاورد تا بار سفر از دنیا ببندیم. من و همسرم تنها مانده ایم.
به اینجا که می‌رسد بی آنکه بپرسم خودش آهی می‌کشد و ادامه می‌دهد: پسر‌ها رفته اند تهران. تمام این سال‌ها کارگر ساختمان و سرایدار بوده اند. دخترم با شوهرش برگشت روستا و دختر دیگرم همین جا همسایه ما است. کاش اصلا به شهر نمی‌آمدیم ...
حاشیه نشینی، فرزند ناخلفی که قد می‌کشد
شهر تبریز دارای ۲ هزار هکتار بافت ناکارآمد شهری است.
مدیرکل راه و شهرسازی استان می‌گوید: ۴۸ محله برنامه بازآفرینی شهری دارند و امیدواریم بافت‌های ناکارآمد ظرف ۵ تا ۶ سال آینده مقاوم‌سازی شوند. تعداد ۳ هزار خانوار هم در برنامه جابه‌جایی قرار دارند. چرا که اراضی که اقدام به ساخت غیرمجاز مسکن کرده اند، در مجاورت گسل تبریز و در معرض رانش و سیل است.
به اذعان سلطانی تاکنون تنها ۱۷۱ واحد جایگزین تحویل داده شده و ۶۰۰ واحد نیز در دست ساخت است.
از دیدگاه اجتماعی، اگر چه وضعیت حاشیه نشینان با محروم ماندن از خدمات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی، مناسب نیست، اما روز به روز جمعیت آن‌ها افزایش می‌یابد. بیشتر حاشیه نشینان به صورت قبیله‌ای ساکن هستند و علاقه‌ای به ترک خانه خود ندارند.
اسکان این جمعیت ۵۰۰ هزار نفری در شهری همچون تبریز که هر آن در خطر زلزله است، بیشتر به یک بمب ساعتی شبیه است.
مرد میان سالی می‌گوید: هیچ کدام از خانه‌ها سند ششدانگ ندارد و همگی قولنامه هستند. اگر می‌گویند غیرمجاز است بیایند تخریب کنند. دولت به منازل این منطقه آب و برق و گاز داده است.
احتمالا او یادش رفته یا از یادش برده چقدر دنبال نماینده‌ها دویده اند تا در قبال چندصد رای، به وعده انتخاباتی خود عمل کنند و امکانات به این مناطق بیاورند!
حمیدی، کارشناس برنامه ریزی شهری با تاکید بر اینکه حاشیه نشینی به معضلی جدی و خطرناک در کلانشهر تبریز تبدیل شده است می‌گوید: اگر زلزله‌ای نه چندان بزرگ در این مناطق به وقوع بپیوندد، بدون شک همه خانه‌ها بر سر حاشیه نشینان ویران شده و حتی جایی برای نشستن هلی کوپتر‌های امداد نیز نخواهد بود. چراکه اکثر این واحد‌ها در دامنه کوه و در جا‌های غیریکنواخت به صورت کاملا غیراصولی ساخته شده است.
زمستانی با بلاتکلیفی و سرما
خسارت دیدگان حادثه شب یلدا به سختی توانسته اند با کمک نیرو‌های امدادی و انتظامی، آن دسته از اسباب منزل را که سالم بود از زیر آوار‌ها بیرون بکشند. با همکاری دستگاه‌های اجرایی مختلف در مهمانسرا‌های دولتی اسکان موقت یافته اند. اما این شرایط برای هیچ کس مدت زیادی قابل تحمل نیست.
پدری می‌گوید: شهرداری آوار برداری خانه‌های تخریب شده مان را به پیمانکار سپرده و اجازه نمی‌دهند خودمان تیرآهن‌ها را خودمان برداریم. می‌گویند اگر شما دست بزنید، اجازه ساخت و ساز داده نمی‌شود.
اگر چه این اتفاق قانونی است، اما تجربه ناخوشایند زندگی خانواده‌ها در منزل دوست و آشنا و فامیل در این شرایط اقتصادی هم موضوعی است که ضرورت تسریع در بازسازی را دوچندان می‌کند. به خصوص با توجه به اینکه تبریز از لحاظ تجهیزات و ماشین آلات سنگین بسیار کمبود دارد.
مدیریتی که نیازمند بازنگری است
هنربر، مدیرکل مدیریت بحران استانداری آذربایجان شرقی می‌گوید: کشور و استان ما حادثه خیز است. نگران زلزله‌ی تبریز هستیم، چون یک چهارم جمعیت شهر تبریز در بافت فرسوده و حاشیه نشین مستقر هستند و نیاز است اقدامات لازم در رابطه با شهرسازی با سرعت زیادی انجام شود.
حاشیه نشینی پدیده‌ای چند وجهی است و ناامنی سکونتگاه‌ها تنها یکی از مشکلات اصلی آن است. آسیب پذیری اجتماعی و زمینه سازی برای بزهکاری از نتایج نامطلوب دیگری است که باید چاره‌ای برای آن اندیشیده شود. از همین رو تغییر نوع نگاه و چگونگی برخورد و در نتیجه ارائه راهکار‌هایی عملیاتی نیازی اساسی است.
به گونه‌ای که از تمام ظرفیت‌های مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز در حوزه کاهش آسیب‌های اجتماعی و آثار ناشی از حاشیه نشینی استفاده شود.
رحمانی فضلی وزیر سابق کشور در همین زمینه گفته بود: تشکیل کارگروه ویژه ساماندهی حاشیه‌نشینی در شهر‌ها کاری ویژه است. با توجه به اینکه این موضوع یک موضوع میان‌بخشی است و دولت، مجلس و قوه قضائیه باید در ساماندهی آن همکاری کنند، شورای اجتماعی، کارگروهی برای سیاست‌گذاری و تدوین احکام قانونی برای ساماندهی این مسئله ایجاد کرده است.
وی با اشاره به اولویت برنامه‌های کوتاه‌مدت برای ساماندهی حاشیه‌نشینی در شهر‌های بزرگ ادامه داده کخ برنامه‌های بلندمدت نیز در این زمینه تدوین و در برنامه ششم توسعه گنجانده شده است.
قرارگاهی برای بافت ناکارآمد
لایحه تشکیل قرارگاه و شیوه نامه بافت‌های ناکارآمد شهری تبریز توسط شهرداری تبریز به شورای شهر ارائه می‌شود.
شهردار تبریز اظهار می‌کند: از عمده تکالیف این قرارگاه رصد، پایش و ارزیابی آخرین وضعیت بافت‌های ناکارآمد از حیث شهرسازی، عمران، خدمات شهری، بررسی و ارزیابی برنامه‌ها، اقدامات و تدابیر جاری شهرداری تبریز مرتبط با بافت‌های ناکارآمد، طراحی و هدایت برنامه‌های ویژه برای اقدامات عملیاتی در بافت‌های ناکارآمد با زمان‌بندی مشخص، ارتباط با سطوح ملی تصمیم‌گیری و تلاش برای جذب اعتبارات ملی از طریق دولت و مجلس است.
همچنین ضوابط نوسازی و احداث ساختمان در بافت‌های ناکارآمد شهری در این لایحه مشخص شده است.
رنجبر خاطرنشان می‌کند: آیین‌نامه‌های ایمنی ساختمان از سال ۱۳۷۶ در تبریز اجرایی شده است، باوجود همه سختگیری‌ها بازهم ساخت و ساز غیر مجاز در تبریز ادامه دارد.
وقتی بی احتیاطی چاشنی بی قانونی می‌شود
در حال تنظیم نهایی این گزارش بودم که خبر رسید انفجاری در یک مرکز غیرمجاز شارژ گاز مایع، منجر به مرگ ۲ کودک و مادرشان شده است.
شامگاه ۱۳ دی ماه ۱۴۰۰ در منطقه دیزل آباد تبریز و در یک نمایشگاه خودرو‌های سنگین که به صورت غیرمجاز اقدام به شارژ گاز مایع خودرو می‌کردند، بر اثر انفجار کپسولها، ۳ نفر کشته و ۵ نفر مصدوم شدند و چندین خودرو از بین رفت.
یکی از مراجعه کنندگان می‌گوید: یک نفر داشت در محوطه سیگار می‌کشید. گفتیم خطرناک است. گفت طوری نمی‌شود. ناگهان یکی از کپسولها منفجر شد و تا بفهمیم چه شده یکی یکی منفجر شدند و دود و آتش همه جا را گرفت.
پسر جوانی هم می‌گوید: نرده‌های نمایشگاه به شدت داغ بود و نمی‌شد نزدیک شد. ولی سعی کردم با کاپشن دست خانم گرفتار در آتش را بگیرم و بیرون بکشم. اما ماشین منفجر شد و او را در میان آتش گم کردیم.
مردی که با سوختگی شدید در بیمارستان سینا بستری شده می‌گوید: پشتم داشت می‌سوخت و فقط به فکرم رسید درون برف بپرم.
اگر چه با این حرکت، آتش را خاموش کرده، ولی دستها و صورتش سوخته و ماشین هم جلوی چشمش خاکستر شده است.
اینکه چرا مردم به مراکز غیرمجاز مراجعه می‌کنند بهانه‌هایی همچون صف‌های طولانی جایگاه‌های سوخت دارد. جای تعجب است هنوز هم به این نتیجه نرسیده اند که معطل شدن خیلی بهتر از کشته یا مجروح شدن است. حالا بماند خسارت خودرو‌هایی که ارزان‌ترین آن‌ها ده‌ها میلیون قیمت دارد.
اما اینکه چرا این مراکز پایش و تعطیل نمی‌شوند هم سوال مهمی است که باید مسئولان را آگاه‌تر و حساس‌تر کند.
نگذاریم آوار بی احتیاطی بر سرمان خراب شود
شهردار تبریز می‌گوید: در سال‌های قبل با پدیده ساخت و ساز غیر مجاز واحد‌های مسکونی یک طبقه‌ای روبرو بودیم، اما اخیرا ساخت و سازهای طبقه‌ای انجام می‌شود و برخی شهروندان بر روی سقف خانه، اقدام به احداث خانه می‌کنند که خطرات بیشتری دارد.
رنجبر ادامه می‌دهد:، چون این خانه‌ها اغلب از کمیسیون ماده ۱۰۰ مجوز دارند ورود به این خانه‌ها مشکلات قانونی و زمان بر دارد و تا زمان اخذ مجوز ورود، احداث غیر مجاز انجام شده است.
هنربر مدیرکل مدیریت بحران استان هم خاطرنشان می‌کند: حدود ۱۰ سالی می‌شود قانون مدیریت بحران در مجلس تصویب نشده است. دستگاه‌ها بلاتکلیف هستند چرا که براساس آن وظایفی برای دستگاه‌ها مشخص نشده است.
این اظهارات نشان می‌دهد هم در سطح ملی و هم در حوزه محلی بر سر راه مدیریت بحران، موانع و مشکلات متعددی وجود دارد. شاید مسئولان همچنان مشغول طراحی و تدوین بمانند. بلکه تجهیزات و زیرساختن‌ها به این زودی فراهم نشود.
با رعایت جوانب احتیاط در مصرف انرژی گاز و پرهیز از سکونت در بافت حاشیه‌ای است که می‌توان نقطه پایانی بر حوادث گذاشت. آیا بهتر نیست شهروندان راهکار پیشگیری از حادثه را عملی کنند؟
گزارش مکتوب از: مهین انتظار ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز