توانمندسازی و استفاده از ظرفیت‌های نهفته جوامع و تشکل‌های محلی، بهترین راهکار برای حفظ منابع آب و خاک است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز خوزستان؛ به میان مردم برو، با آنها زندگی کن ، از دانسته‌های آنها شروع کن و بر اساس داشته‌های آنها برنامه ریزی کن.
این جملات یک فیلسوف چینی به نام لائوتزواست.
او به نکته ظریفی اشاره می‌کند؛ این که هر روستا و جامعه محلی، ظرفیت‌هایی در دل نهفته دارد.
ظرفیت‌هایی که برای شناخت و شکوفا شدن آنها راهی جز ارتباط مداوم با مردم محلی منطقه وجود ندارد؛ چرا که آنان منابع موجود و نیاز‌های منطقه را بهتر از سایرین می‌شناسند.
سحر لردگان ۳ سال است که برای شناخت این ظرفیت‌ها قدم در مسیر ۵ روستای ده کیان ، سرمسجد ، قلعه سرد بالا ، چلیساد، کلیمک و دراز دره نهاده است.
به عقیده او اگراهالی بومی هر منطقه در روند تصمیم گیری و تصمیم سازی دخالت داده شوند ، آن زمان است که نسبت به اجرای طرح‌ها احساس مالکیت می‌کنند و از توان فکری و مالی خود برای به نتیجه رسیدن طرح‌ها دریغ نمی‌کنند.
او به عنوان یک تسهیلگر محلی ، پای صحبت اهالی نشست وسعی در پدید آوردن حس ابراز وجود در آنان شد و اهالی نیز نه تنها راهکار حل مشکلات را بازگو می‌کردند بلکه آمادگی خود را برای اقدام عملی در جهت حل مشکلات اعلام کردند.
در هر روستا یک نماینده از آقایان (دهیار روستا) و یک نماینده از خانم‌ها انتخاب شد.
اعتمادسازی؛ گام اول جلب مشارکت
لردگان گفت: گام اول، اعتماد سازی بود تا به وسیله آن مشارکت جوامع محلی جلب شود.
بعد از اعتماد سازی، نوبت به آموزش و اصلاح بعضی روش‌ها رسید، مثلا الگوی کشت اراضی دیم که تا قبل از این به کشت گندم و جو اختصاص داده شده بود اصلاح شد و کشت زعفران و انجیر و گیاهان دارویی جایگزین شد.
کشت‌هایی که نیاز آبی کمی داشتند و پر بازده و سودآور بودند، در واقع دانش نوین، چاشنی تجربه محلی شد.
لردگان در ادامه گفت: دوره آموزشی فرش در روستا‌ها برگزار شد و ۲۱ نفر از بانوان این آموزش‌ها را فرا گرفتند.
در حال حاضر یک شرکت در شهرکرد ماده اولیه و نقشه را در اختیار زنان آموزش دیده قرار می‌دهد و به صورت حق الزحمه با آنان قرارداد بسته است.
زهرا یکی از این زنان است او دار قالی را در خانه به پا کرده و با دستان هنرمندش رج به رج ، نقش و نگار‌ها را می‌بافد.
به گفته او درآمدی که از راه قالی بافی به دست می‌آید می‌تواند کمک بزرگی برای خانواده اش باشد.
پخت نان‌های محلی، تهیه مواد لبنی و غذا‌های محلی و همچنین ایجاد موزه‌ی روستایی و کلبه‌ی دم نوش گیاهی (حوزه بومگردی) از دیگر اقدامات انجام شده در این روستاهاست.
به علت نزدیکی این روستا‌ها به جاده اصلی محور خوزستان به اصفهان ، می‌توان بازارچه‌های محلی در مسیر‌های پر تردد بر پا کرد.
هم زیستی انسان و طبیعت
هدف از اجرای این طرح‌ها تنها ایجاد اشتغال نیست ، بلکه قرار است با اجرای این طرح‌ها، چرخه توانمند سازی جوامع محلی در کنار حفظ و احیای منابع طبیعی مانند آب و خاک تکمیل شود.
هژیر کیانی، دیگر تسهیلگر محلی منطقه گفت: متاسفانه به دلیل مشکلات معیشتی ، شاهد قطع درختان بلوط چند صد ساله و تولید زغال توسط اهالی منطقه بودیم.
برای توقف این تخریب ها تصمیم گرفتیم تیم مشارکت مردمی اطفا حریق در منطقه تشکیل شود تا با دخالت اهالی در امر اطفا حریق از حجم تخریب ها کاسته شود.
تجهیزات اطفا حریق دراختیار اهالی قرار گرفت و آنها به ۳ گروه تیم پیشاهنگ، امداد و نجات و مشارکت بانوان تقسیم شدند و وظایف هر یک مشخص شد.
حالا دیگر هنگامی که آتش سوزی در جنگل‌های اطراف اتفاق می‌افتد، اهالی منتظر منابع طبیعی و یگان حفاظت نمی‌مانند و خودشان دست به کارمی شوند.
دخالت اهالی در امر اطفا حریق به طور معنا داری باعث کاهش آتش سوزی‌های عمدی در منطقه شده است.
توانمندسازی جوامع محلی از حجم تخریب منابع طبیعی می‌کاهد
کیانی گفت: در این طرح با توجه به ظرفیت‌های بوم شناختی ، طبیعی ، اقتصادی و فرهنگی هر منطقه ، آموزش‌های لازم به جوامع محلی داده می‌شود تا ضمن حفظ آب ، خاک ، جنگل و مرتع ، بهبود معیشت و رونق عمومی در جامعه محلی محقق شود.
به زبان ساده یعنی هرچه جوامع محلی توانمند‌تر شوند از فشار بر منابع آب و خاک کاسته خواهد شد.
در حوزه رِکعت و روستاهای اطراف آن بیشترین آمار فرسایش خاک ، چرای بی رویه دام و قطع درختان اتفاق می‌افتاد و تا کنون
هیچ برنامه مدون و پیوسته‌ای برای کاستن از روند این تخریب‌ها وجود نداشت.
این تسهیلگر محلی در ادامه گفت : مردم به نحو مطلوبی در این طرح مشارکت داشتند حتی عرصه‌های مستثنیات که منابع طبیعی و دولت دخل و تصرفی در آن ندارند به برنامه‌های اجرایی این طرح اختصاص داده شده است و مردم پای کار آمدند.
حدود ۵۰ برنامه اجرایی با مشارکت مردم مبتنی بر دانش بومی ، اجرا شده است.
برای مثال کاشت زعفران یکی از این طرح‌ها بود و ویژگی این نوع کشت این است که کاملا به صورت دیم انجام می‌شود و به دلیل سازگاری این نوع کشت با آب وهوای منطقه، محصول نهایی از لحاظ نتایج آزمایشگاهی قابلیت رقابت در بازار‌های داخلی و خارجی را دارد؛ و این موضوع زمینه را برای سرمایه گذاری دولتی و بخش خصوصی فراهم کرده است.
پژمان یکی از کشاورزانی است که امسال توانست از ۲ هکتار زمین بایر، ۲ کیلوگرم زعفران برداشت کند.
او به ما گفت: برای کاشت هر هکتار زمین ۱۰ تن پیاز زعفران نیاز است وبه مبلغی در حدود ۱۵۰ میلیون تومان اعتبار برای هر هکتار نیاز است البته با یکبار هزینه برای تامین پیاز زعفران، کشاورزان می‌توانند ۶ تا ۸ سال بهره برداری داشته باشند.
او ضمن ابراز خرسندی از اجرای طرح در منطقه گفت: این طرح اگرچه توانسته زمینه اشتغال را فراهم کند، اما نیاز به تسهیلات دولتی دارد تا به شغلی پایدار در منطقه تبدیل شود.
ارائه این تسهیلات می‌تواند برای دو نفر اشتغال دائم و برای ۵ نفر هم اشتغال موقت (در مرحله وجین ، داشت و برداشت) ایجاد کند.
این طرح با نام مدیریت جامع حوزه آبخیز کارون به طور همزمان در ۶ استان کشور (استان‌هایی که حوزه آبخیزشان کارون است) به صورت پایلوت در حال اجرا است .
در طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز کارون ، پروژه‌های متعددی تعریف شده است ؛ که یک بخش آن به آموزش و توانمند سازی جوامع محلی اختصاص دارد .
بیشتر بخوانید: دزپارت میزبان اولین جشنواره زعفران
مسیر اجرای طرح‌ها با انسجام سازمانی هموار می‌شود
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، مراتع و آخیزداری کشور درباره طرح جامع مدیریت آبخیز کارون گفت: منظور از مشارکت مردم، مشارکت ابزاری نیست؛ یعنی تنها برای کمک مالی و فکری نیست که مردم در اجرای این طرح مشارکت داده می‌شوند بلکه در طراحی، برنامه ریزی ، انتخاب الویت‌ها ، شناخت مشکلات ، پیدا کردن راه حل‌ها و پایش و ارزیابی ، مردم کاملاً سهیم هستند.
هوشنگ جزی عنوان کرد: در اجرای طرح‌ها تمام پتانسیل‌های طبیعی و اجتماعی آن حوزه باید در نظر گرفته شود و طرح تنها به بهانه اشتغال یا حل یک موضوع جزئی نباید اجرا شود به بیان دیگر: ما نباید در بالادست حوزه کارون طرحی را اجرا کرده که پایین دست را در معرض تخریب و نابودی قرار دهد.
وی در ادامه از نقش کلیدی مدیریت یکپارچه گفت: بر اساس مدل‌های موفق طرح‌های بین المللی اجرا شده، انسجام سازمانی ، کلیدی‌ترین نکته در اجرای این طرح هاست.
وی خاطر نشان کرد: برای تحقق انسجام سازمانی، فرماندار شهرستان، کمیته‌ای شامل تمام دستگاه‌های اداری و نماینده تشکل‌های مردمی را تشکیل می‌دهد.
این جلسات به صورت دوره‌ای و منسجم، به ریاست فرماندار و دبیری اداره منابع طبیعی شهرستان برگزار می‌شود و همه اهالی از آن مطلع می‌شوند.در حال حاضر ، در شهرستان دزپارت این جلسه برگزار و احکام آن هم صادر شده است.
وی افزود: در این طرح همه دستگاه‌های اداری منابع مالی و کمک‌های فنی خود را ارائه می‌دهند چرا که پروژه مربوط به یک سازمان نیست به همین منظور است که فرماندار مسئولیت هماهنگی مدیریت جامع حوزه آبخیز را در شهرستان به عهده دارد.
همچنین در جهت هم افزایی و هماهنگی بین دستگاهی، کارگروه استانی به ریاست استاندار و حضور اعضا اداره کل، جلسات کارگروه استانی را دنبال و از همه مهمتر تسهیلگری می‌کنند، مثلا اگر جایی قرار است اقامتگاه بوم گردی ایجاد شود با توجه به ملی بودن طرح ، اداره میراث فرهنگی روند اعطا مجوز را تسهیل می‌کند.
وی در ادامه از جایگاه آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن در طرح گفت: آژانس بین المللی ژاپن (جایکا) در بحث‌های مطالعاتی ، انتقال دانش فنی، پشتیبانی‌های مالی به شکل خُرد در برنامه‌های اکولوژیکی و حفظ منابع طبیعی و کنترل گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی مشارکت دارد.
وی تصریح کرد : بعضی از حوزه‌ها در کارون با فعالیت مورد نظر جایکا تطبیق دارد و از ظرفیت‌های جایکا هم در این طرح استفاده شده است البته منابع اعتباری جایکا بسیار محدود و در ذیل مدیریت جامع حوزه آبخیز و دریکی از طرح‌های آن است و نه این که پوشش تمام طرح با ژاپنی‌ها باشد.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، مراتع و آخیزداری کشور گفت: این طرح ادامه دار خواهد بود چرا که موضوع توسعه ، فرایند محور است ؛ وقتی بخشی از طرح جلو می‌رود در ادامه نیاز به تکمیل دارد مثلاً اگر اشتغال شکل می‌گیرد باید زنجیره‌ی اشتغال شکل بگیرد و برای این مسیر پایانی متصور نیست.
وی یادآور شد: باید از وضع موجود به سمت بهبودی شرایط پیش برویم و برای آن که طرح ، روستاهای بیشتری را در بَر بگیرد ، سازمان برنامه و بودجه استان می‌تواند آن را ارتقا دهد.
یکی از ویژگی‌های طرح جامع حوزه آبخیز کارون این است که دارای سند راهبردی است و این سند راهبردی طی یک چشم انداز مدونی تهیه شده و به استانها ابلاغ شده است.
فرایندی که ماحصل ۳ مرجع مطالعاتی (میدانی – کتابخانه‌ای – علمی) است و از دل این مطالعات یک سند راهبردی استخراج شده است.
طرحی که به تصویب سازمان جنگل‌ها واداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری رسیده و ناظر ملی آن هم دفتر آبخیزداری و حفاظت از خاک کشور است.
از مردم، با مردم و برای مردم
تغییرات اقلیمی، کمبود آب شیرین و بیابان زدایی ۳ چالش مهم پیش روی بشر است و حل این مخاطرات تنها با تکیه بر اعتبارات و امکانات دولتی محقق نخواهد شد.
جلب مشارکت مردم و تحقق شعار از مردم، با مردم و برای مردم منوط به مشارکت جوامع محلی قبل از اجرا، حین اجرا و بعد از اجرای طرح است.
جوامع محلی توانمند، مهمترین محور توسعه می‌باشند و با توجه به نتایج موفق طرحی که در حوزه رکعت در حال اجراست، این طرح قابلیت اجرا در سایر روستاهای استان خوزستان را دارد.
مراحل توانمندسازی جوامع محلی
نویسنده: زهرا کیانی