معماری ایرانی الگوی بنا‌های ضد زلزله

نگاهی به نقشه‌های جغرافیایی نشان می‌دهدحدود ۹۰٪ مساحت ایران بروی کمربند جهانی زلزله، با گسل‌های فراوان قرار دارد. همچنین حدود ۸ درصد از زمین لرزه‌های دنیا و حدود ۱۷ درصد از زلزله‌های بزرگ دنیا در فلات ایران اتفاق می‌افتد. این موضوع باعث شده، ساخت سازه‌های ضد زلزله از همان ابتدای تشکیل نخستین حکومت‌ها در ایران مورد توجه قرار گیرد.
نخستین سازه‌های ضد زلزله در ایران به دوران هخامنشیان باز می‌گردد. برخی بر این باورند که تخت جمشید از اولین نمونه‌های سازه‌های ضد زلزله در جهان به حساب می‌آید. چنانکه این سازه عظیم براساس محاسبات معماران ایرانی بروی یک صَخره‌ی، تخت سنگی برای هدایت جریان زلزله‌ها و عبور دادن آن از زیر این ساختمان بنا شده است. به عبارتی با قرار گرفتن بنیان ساختمان تخت جمشیدبروی یک سکو، زلزله از زیر آن عبور کرده و به بنا آسیبی وارد نمی‌کند. همچنین در ساخت ستون‌های این بنای تاریخی برای مقاومت دربرابرزلزله، از قوانین هندسه بدقت استفاده شده است.
سازه پاسارگاد نیز یکی دیگر از تجارب موفق معماری سازه‌های ضد زلزله ایرانیان است. براساس محاسبات کارشناسان بنا‌های ساخته شده در ۲۵۰۰ سال پیش در پاسارگارد تحمل زلزله با شدت ۷ ریشتر را داشته اند. این بنا روی دو پی قراردارد که پی اول از سنگ، ملات و ساروج است پی دوم بنا فقط از سنگ است و بروی پی اول می‌لغزد و در برابر زلزله مقاومت می‌کند. این شیوه جزوفن آوری سازه‌ای است که امروزه در دنیا بکار برده می‌شودو ایرانیان در زمان هخامنشیان به آن پی برده بودند.
معماری ایرانی در مسیر تاریخی خود پس از ورود اسلام به تکامل رسید. به عبارتی در کنار توجه به مباحثی مانند نور، روشنایی و کاربرد عناصر تزیینی در ساخت اَبنیه، در این دوره معماران ایرانی توجه به استحکام بنا و ضد زلزله بودن آن رانیز مورد توجه قراردادند. ازنمونه بنا‌های ضد زلزله دراین دوره می‌توان به بنا‌هایی همچون منارجنبان در اصفهان که با خشت وآجر و ضد زلزله، نام برد. مسجد جامع تبریز نیز یکی دیگر از بنا‌های ضد زلزله است که با توجه به زلزله‌های بسیار مهیب این شهر، همچنان پا برجااست. ویژگی ساختمان این مسجد در پایه‌های عقربه‌ای شکل آن است که باعث شده تا قدرت استقامت بنا در برابر زلزله‌ها افزایش یابد.
یکی دیگر از سازه‌های ضد زلزله در ایران کبوتر خانه‌ها هستند. کبوترخانه، برجی خشتی است که برای نگهداری کبوتر و پرورش آن‌ها استفاده می‌شود. برخی محققان کبوترخانه‌ها را شاهکار معماری دوره صفویه می‌دانند. در این بنا‌ها علاوه برزیبایی و کارآمدی، از علوم فیزیک، ریاضیات، جانورشناسی، روان شناسی جانوری و آب و هواشناسی استفاده شده است. در بسیاری از این ساختمان‌ها معماران، این سازه‌ها را در برابر ارتعاشات و هرگونه لرزه مقاوم کرده بودند. به عبارتی با توجه به حجم بسیار زیاد کبوتران در داخل این بنا‌ها که گاه به ۲۵۰۰۰ کبوتر می‌رسید هر گونه حرکت دسته جمعی این پرندگان موجت ارتعاشات شدید شده و بنا را تخریب می‌کند، بنابراین، سازه باید در برابر این گونه ارتعاشات مستحکم ساخته می‌شد. معماران به این منظور علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق‌هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد می‌کردند تا طول برج کاهش یافته ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری به عمل آید.
از دیگر نمونه‌های بنا‌های معماران ایرانی در مقابله با زلزله خانه‌های گنبدی شکل است. طاق قوسی و یا گنبد، یک ساختار سه‌بعدی است، که در مقابل نیرو‌های جانبی مانند باد و زلزله، مقاومت بهتری دارد.

سید جواد محتشمی پور
تحریریه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی