چون که خورشید بـه گودال افتاد، پس از شام غریبان، سحری نیست کـه نیست.
نوحههای این مراسم یادآور مصائب اهل بیت امام حسین (ع) و اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا است که در غروب عاشورا، بیپناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر میبردند.
بعضی رسوم خاص، مانند روشنکردن شمع یا نشستن در تاریکی، باعث تفاوت عزاداری این شب با دیگر شبهای محرم میشود.
شب شام غریبان حسین است/تمام عرش در دامان حسین است
دگر این شب سحر از پی ندارد/که خورشید جهان بی سر حسین است
تاریخ نگاشت شام عاشورا
سپاه دشمن غروب عاشورا زنان را از خیمهها بیرون کردند و خیمهها را آتشزدند. در این هنگام زنان فریاد میزدند و، چون چشمشان به کشتگان خود افتاد لطمه به صورت زدند.
عمر بن سعد غروب عاشورا سر امام حسین (ع) را با خولی اصبحی و حمید بن مسلم ازدی و سرهای یاران و خاندان او را که هفتاد و دو سر بود، به همراه شمر، قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج و عزره بن قیس نزد ابن زیاد فرستاد.
عمر سعد خود با جمعی از لشکریانش آن شب را در کربلا ماند و روز بعد نزدیک ظهر پس از دفن کشتگان سپاه خود، همراه اهل بیت امام حسین (ع) و دیگر بازماندگان، به سمت کوفه حرکت کرد.
نقل کردهاند که در شب یازدهم محرم که شام غریبان بود، حضرت زینب (س) نماز شبش را ترک نکرد؛ اما به سبب ضعفی که او را فرا گرفته بود، نماز را نشسته خواند.
دل شعلـه عـاشورا جان تاب و تبی دارد/در کرب و بلا زینب امشب چه شبی دارد
تاریخچه سوگواری شام غریبان
این عزاداری، تا قبل از مظفرالدین شاه، در تهران معمول نبود و، چون نوحه دستهگردانی شام غریبان به زبان ترکی است، میتوان حدس زد که این عزاداری همراه ترکها با مظفرالدین شاه، به تهران آمده باشد؛ چنانکه بزرگترین شام غریبان را هم در مسجد شیخ عبدالحسین، تکیه ترکها میگرفتند.
در کتابهای زیارات، برای عصر روز عاشورا، زیارتی وارد شده که به منزله عرض تسلیت به پیغمبر (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و امام حسن (ع)، یعنی صاحبان عزا است. شاید مراسم شام غریبان نیز از این زیارت ناشی شده باشد.
پرپر شد گـل های باغ امامت / یا زهرا یا زهرا سرت سلامت
آداب و رسوم
شام غریبان کم و بیش مانند یک مجلس روضه است، با این تفاوت که در این جلسه، چراغ روشن نمیکنند و با افروختن چند شمع، روشنی کمی به مجلس میدهند.
دستههای عزادار، عَلَم وکتل برنمیدارند و زنجیر و سینه نمیزنند، بلکه با صفوفی نسبتا منظم به مجلس میآیند، با گریبانهای باز و با سکوت و متانت، مهموم و مغموم حرکت میکنند یا مینشینند. سرانجامروضهای خوانده میشود که بیشتر به وقایع شب یازدهم محرم سال ۶۱ ق و سرنوشت اعضای خاندان امام حسین (ع) مربوط میشود.
ما شام غریبان داریم، ما دیده گریان داریم/ هم داغ حسین مظلوم، هم داغ شهیدان داریم
در این سوگواری از کودکان و نو نهالان برای تمثیل واقعه عاشورا استفاده میشود. این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین (ع) و اسیران و کودکان بازمانده از کربلا است که در غروبعاشورا، بیپناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر میبردند.
شام غریبان رسیده اما شب غریبان سحر ندارد/تمام عالم بگرید امشب به طفلکی که پدر ندارد
در شام غریبان نوحه خود را آرام و بیسروصدا میخوانند. گاهی همه مینشینند و یک بند اشعار خود را نشسته میخوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند میشوند و در حال راهرفتن مصرع دوم را تمام میکنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج میشوند.
بنویسید کـه جز خون خبری نیست کـه نیست/بـه تن این همه سردار سری نیست کـه نیست
بنویسید کـه خورشید بـه گودال افتاد/و پس از شام غریبان سحری نیست کـه نیست
آتش از بال و پر سوخته جان می گیرد/زیر خاکستر مـا بال و پری نیست کـه نیست