ایران با تکیه بر ذخایر عظیم عناصر نادر خاکی (REE) به عنوان ماده خام راهبردی، وارد مسیر جدیدی برای تقویت اقتصاد و فناوری ملی شده است، هرچند فعلاً از نظر تولید صنعتی بی‌رقیب نیست، اما جایگاه کشور از نظر منابع معدنی، نویدبخش حضور فعال‌تر در زنجیره جهانی این عناصر حیاتی در آینده نزدیک است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری صداوسیما، خبری خوش در هفته پایانی فروردین ماه منتشر شد که حکایت از ورود جدی کشور برای افزایش سهم خود از بازار جهانی عناصر راهبردی یا به قول معروف عناصر نادر خاکی داشت. ۲۸ فروردین ماه بود که وزارت صنعت، معدن و تجارت خبر داد: "نخستین طرح تولید مونازیت در ایران و غرب آسیا با حضور وزیر صنعت، معدن و تجارت به بهره‌برداری رسید. این شروع را می‌توان نقطه شروع خوبی برای بهره برداری عملیاتی از عناصر نادر خاکی دانست.
با بهره‌برداری از این طرح کشورمان در ساخت و تولید تجهیزات فوق پیشرفته گام‌های جدیدی خواهد برداشت.
" آقای سید‌محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت صبح پنج‌شنبه ۲۸ فروردین ۱۴۰۴ در جریان افتتاح کارخانه کوچک‌مقیاس مونازیت گفت: تعداد معدودی از کشور‌ها موفق به تولید عناصر خاکی نادر هستند و این رویداد در کشورمان از اهمیت زیادی برخوردار است.
اتابک در بهره‌برداری از این دستاورد بزرگ ابراز امیدواری کرد که با فعال شدن این کارخانجات دستیابی کشور به صنایع فناوری بالا «های‌تک» با سرعت بیشتری ادامه یابد.
وزیر صمت فرآوری عناصر نادر خاکی را از اقدامات مبنایی برای توسعه صنایع فوق پیشرفته دانست و اظهار کرد: امیدواریم با همت متخصصان دامنه تولید و فعال‌سازی برنامه‌های پروژه‌محور در جهت رسیدن به اهداف اسناد بالادستی گسترده شود.
گفتنی است این طرح برای نخستین بار در کشور و منطقه غرب آسیا به بهره‌برداری و تولید انبوه رسیده است.
مونازیت کاربرد وسیعی از صنایع کشاورزی، پزشکی و هوا‌فضا تا تولید فولاد و تراشه‌های الکترونیکی و ژنراتور‌های الکتریکی دارد.
این خبر به خودی خود حاوی نکات امیدوار کننده‌ای در زمینه عزم دولت برای استخراج مواد نادر خاکی است.
با تحول نقش مواد معدنی راهبردی در اقتصاد‌های آینده‌محور، عناصر نادر خاکی به یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منابع جهان تبدیل شده‌اند. این عناصر، پایه و اساس فناوری‌های پیشرفته همچون انرژی‌های تجدیدپذیر، صنایع الکترونیک، خودرو‌های برقی و صنایع دفاعی محسوب می‌شوند. به همین دلیل، کشور‌هایی که دارای ذخایر غنی عناصر نادر خاکی هستند، از موقعیت ویژه‌ای در معادلات جغرافیای سیاسی (ژئوپلتیک) و زنجیره تأمین جهانی برخوردارند.
ایران نیز با تکیه بر منابع عظیم معدنی خود، در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به شناسایی، استخراج و توسعه زنجیره ارزش عناصر نادر خاکی داشته است. این گزارش به تحلیل جایگاه ایران در میان کشور‌های دارای این عناصر، ظرفیت‌های بالقوه و چالش‌های موجود در مسیر بالفعل‌سازی این سرمایه ملی می‌پردازد.
** ذخایر عناصر نادر خاکی ایران؛ یک سرمایه بالقوه جهانی
طبق گزارش نشریات معتبر علمی و تحلیلی، ایران حدود ۳۲ میلیون تن ذخیره اکسید عناصر نادر خاکی در اختیار دارد؛ رقمی که کشور را از لحاظ حجم ذخایر در بین ده کشور نخست جهان قرار می‌دهد این رقم با ذخایر کشور‌هایی مانند چین، ویتنام، روسیه و برزیل قابل مقایسه است و اهمیت بافت زمین شناسی (ژئولوژیک) ایران در بازار عناصر راهبردی (استراتژیک) را دو چندان می‌کند.
همچنین مرکز مطالعات خاورمیانه (MEI) بر این نکته تأکید دارد که ایران، همراه با ذخایر غنی و موقعیت جغرافیایی خود می‌تواند نقشی کلیدی در تأمین مواد اولیه مورد نیاز فناوری‌های پاک، صنایع الکترونیک و خودرو‌های برقی در سطح منطقه و جهان ایفا کند.
**نخستین گام عملی: افتتاح کارخانه فرآوری عناصر نادر خاکی
این رخداد، نقطه شروع جدی برای ایجاد زنجیره ارزش "REE" در کشور به حساب می‌آید و نشان‌دهنده عبور ایران از مرحله صرف ذخایر خام به سمت فعالیت‌های دانش‌بنیان و صنعتی است.
۳. ظرفیت تولید و فاصله با بازیگران بزرگ جهان
با وجود افتتاح این کارخانه، باید توجه داشت تولید عناصر نادر خاکی ایران در سطح جهانی هنوز محدود است و نام کشور ما در میان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فعلی دنیا دیده نمی‌شود. عمده ذخایر کشور هنوز فرآوری و وارد بازار جهانی نشده و توسعه فناوری استخراج و صنایع پایین‌دستی از الزامات این حوزه است.
**راهبرد ملی برای توسعه بخش عناصر نادر خاکی
دولت ایران، با شناخت اهمیت این بخش و با هدف تحقق شعار «سرمایه‌گذاری برای تولید»، تلاش دارد از طریق جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، افزایش همکاری‌ها و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، این صنعت را ارتقا دهد. طبق تحلیل پایگاه اینترنتی MEI، توسعه این حوزه می‌تواند ضمن کمک به امنیت زنجیره جهانی REE، اقتصاد ایران را نیز متنوع نموده وآن را به بازیگر منطقه‌ای قابل اتکا بدل سازد
**نقش عناصر نادر خاکی در آینده فناوری ایران
عناصر نادر خاکی نقش محوری در تولید محصولات راهبردی از جمله باتری‌های خودرو‌های برقی، توربین‌های بادی، سامانه‌های الکترونیکی و تجهیزات انرژی‌های نو دارند. با سرمایه‌گذاری صحیح، ایران می‌تواند بخشی جدی از نیاز داخلی و حتی صادرات منطقه‌ای را تأمین کند و جایگاه خود را در پازل آینده صنعتی و فناوری جهان تثبیت سازد.
** مسیر پیش‌رو
در حالی که ایران از نظر ذخایر عناصر نادر خاکی دارای جایگاه ممتازی است، بالفعل‌شدن این ثروت ملی منوط به تقویت زیرساخت‌های فناوری، جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد صنایع فرآوری دانش‌بنیان خواهد بود. افتتاح کارخانه فرآوری عناصر نادر خاکی گامی مهم در این مسیر به شمار می‌رود و چشم‌انداز را برای تبدیل ایران به بازیگری مهم در این بازار استراتژیک روشن‌تر می‌سازد.
گزارش از میثم پوراعظم، تحریریه گروه معدن