نویسنده کتاب «جنبش دانشجویی در ایران» گفت: نظام شاهنشاهی که در ماجرای جدایی بحرین نتوانست از سرحدات ایران دفاع کند و سکوت کرد، وارد دانشگاه تهران شد و دانشجو کشت، که این نقطه مهمی در حافظه تاریخی ملت ایران است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما؛ همزمان با ۱۶ آذر و روز دانشجو به سراغ دکتر «شهریار زرشناس» عضو هیئت علمی دانشگاه سوره و نویسنده کتاب «جنبش دانشجویی در ایران» رفتیم تا درباره این تشکل و کتاب صحبت کنیم.
کتاب "جنبش دانشجویی در ایران" مروری بر دورههای مختلف جنبش دانشجویی و فعالیتهای سیاسی و اجتماعی دانشجویان در ایران است. در این اثر در دو مقطع قبل و بعد از انقلاب اسلامی، به بررسی ویژگیهای عمومی جنبش دانشجویی و اهداف و عملکرد دانشجویان پرداخته شده و سیر تاریخی این جنبش از سال ۱۳۱۳ شمسی تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی و از آن زمان تا عصر کنونی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در ادامه گفتگوی خبرنگار ما را با دکتر زرشناس را میخوانیم...
خبرنگار: اجازه بدهید بحث را از اینجا شروع کنیم: روایت تاریخی جنبشهای دانشجویی در ایران از چه زمانی آغاز میشود؟
دکتر زرشناس: باید برگردیم به تاریخ تأسیس نهادهای آموزش عالی مدرن در ایران. نخستین هسته جدی آموزش عالی، مدرسه علوم سیاسی است که حوالی سال ۱۲۹۹ قمری ایجاد شد. بعدها همین مجموعه و فارغالتحصیلانش پایهگذار دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ شدند.
در دوران رضا شاه، جامعه دانشگاهی محدود، عمدتاً اشرافی و تحت فشار سیاسی شدید بود، بنابراین جنبش اعتراضی جدی شکل نگرفت. اما بعد از شهریور ۲۰، با تضعیف دولت و گسترش فضای باز سیاسی، اولین بروزهای واقعی جنبش دانشجویی آغاز شد.
ترکیب طبقات اجتماعیِ دانشجویان هم تغییر کرد؛ از دهه ۲۰ و ۳۰ به بعد دانشجویان از طبقات متوسط و حتی فرودست، از شهرهای کوچک و روستاها وارد دانشگاه شدند و همین، صداهای جدیدی وارد فضای دانشجویی کرد.
در دهه ۳۰ جنبش دانشجویی ایران دو جریان قدرتمند داشت:۱) چپ رادیکال۲) جریان ناسیونالیستی ضد استعمار، جریان اسلامی نیز حضور داشت، اما در ابتدا ضعیفتر بود، تا اینکه از میانه دهه ۴۰ به بعد و بهخصوص پس از ۱۵ خرداد، «گفتمان بازگشت به خویش» و اسلام سیاسی قدرت گرفت و انجمنهای اسلامی دانشجویان تبدیل به نیروی مهمی شدند. در دهه ۵۰ وزن جنبش دانشجویی اسلامگرا بهقدری بالا رفت که در رخدادهای سال ۵۷ و بهویژه ۱۳ آبان، عملاً صدای غالب دانشگاه شد و حتی جنبش دانشآموزی را هم همراه خود کرد.
خبرنگار:آقای دکتر، شما اشاره کردید به ۱۶ آذر. چه شد که این روز شکل گرفت؟
دکتر زرشناس: ریشه رخداد ۱۶ آذر را باید در جنبش ملی شدن صنعت نفت دید. از سالهای ۱۳۲۶–۱۳۲۷ که آیتالله کاشانی مسئله ملی شدن نفت را طرح کرد و سپس مصدق به نخستوزیری رسید، یک جنبش ملی فراگیر شکل گرفت: بازار، طبقه متوسط شهری، طبقه کارگر، روستاییان، خردهمالکان، روحانیت، جریانهای ناسیونالیست لیبرال و دانشجویان همگی در این جنبش حضور داشتند.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲، فضای سرکوب و اختناق شدید حاکم شد. در چنین فضایی، جنبش دانشجویی –که معمولاً نقش آوانگارد دارد– سکوت نکرد و در اعتراض به سفر نیکسون، تظاهرات کرد. ورود ارتش به دانشگاه و شهادت سه دانشجو، حرمت دانشگاه را شکست؛ حرمت ورود نیروی نظامی به دانشگاه که یک امر بینالمللی است. این اتفاق پیش از انقلاب سه بار رخ داد:۱) ۱۶ آذر ۳۲،۲) ۱۵ بهمن ۱۳۴۱،۳) ۱۳ آبان ۱۳۵۷.
نظام شاهنشاهی که نتوانست از سرحدات ایران دفاع کند و حتی در ماجرای جدایی بحرین سکوت کرد، وارد دانشگاه تهران شد و دانشجو کشت. این نقطه مهمی در حافظه تاریخی ملت است.
خبرنگار: جنبش دانشجویی در چه مقاطعی فعالانهتر عمل کرد؟ خروجیاش چه بوده؟
دکتر زرشناس:در سراسر جهان، جنبشهای دانشجویی معمولاً یک ویژگی مشترک دارند: ضد نظام جهانی سلطه بودن. به همین دلیل جنبش دانشجویی معمولاً ضدآمریکایی است، چون آمریکا سرکرده نظام سلطه است.
در ایران پیش از انقلاب، این ویژگی واضح بود. اما پس از انقلاب، بهویژه از دهه ۷۰، یک رویکرد لیبرالی در دانشگاهها نفوذ کرد و جنبش دانشجویی را دچار دوگانگی کرد:۱) جریان عدالتخواه، انقلابی و ضد امپریالیست۲) جریان لیبرالِ طرفدار تفکرات نئولیبرالی
از دهه ۷۰ تا ۹۰، این دو جریان بارها در دانشگاه مقابل هم قرار گرفتند. با این حال بخش عدالتخواه توانست تا حد زیادی مانع سیطره لیبرالیسم شود، هرچند خطر خنثیسازی سیاسی دانشگاهها و گسترش فرهنگ نئولیبرالیِ بیتفاوتی همچنان وجود دارد.
خبرنگار: دانشگاههای ما چقدر در حل مسائل کشور نقش دارند؟ و نقش جنبش دانشجویی چیست؟
دکتر زرشناس:جنبش دانشجویی قرار نیست تئوری تولید کند؛ این کار استادان و نهادهای علمی است. اما دانشجو باید مطالبهگر باشد:مطالبه عدالت، مقابله با فساد، هشدار نسبت به سیاستهای غلط اقتصادی، مطالبه تغییر رویکرد مدیریتی به سمت الگوی انقلابی مطالبه توجه دانشگاه به مسائل واقعی جامعه (ترافیک، آلودگی هوا، عدالت اقتصادی و…)، مطالبه دفاع ملی در برابر تهدیدهای خارجی.
نکته مهم این است که مطالبهگری نباید ساختارشکنانه و براندازانه شود، زیرا کشور در تقابل جدی با نظام سلطه قرار دارد و هرگونه تضعیف انسجام داخلی، هزینهساز است.
خبرنگار:هدف شما از تألیف این کتاب (جنبشهای دانشجویی در ایران) چه بود؟ اگر امروز مینوشتید چه تغییری میدادید؟
دکتر زرشناس: این کتاب را سالها قبل نوشتم تا روایتی مستند و غیرلیبرالی از جنبش دانشجویی ارائه کنم. متأسفانه بسیاری از کتابهای بعدی روایت لیبرالی دارند، درحالیکه جنبش دانشجویی ایران یکی از رادیکالترین و هزینهدادهترین جنبشها در جهان بوده است، هم قبل از انقلاب و هم بعد از آن؛ از مبارزه با استعمار تا دفاع مقدس. اگر امروز بازنویسی کنم:۱. بخش بعد از انقلاب را مفصلتر مینویسم.۲. نقش شهدا و هزینههای جنبش را پررنگتر شرح میدهم.۳. خطری که لیبرالیشدن جنبش دانشجویی ایجاد میکند را با توضیح بیشتری میآورم.
کتاب «جنبش دانشجویی در ایران» سال ۱۳۹۳ به چاپ رسیده است و تاکنون ۵ هزار نسخه از ان به چاپ رسیده است.