شورای عالی انقلاب فرهنگی که با هدف اعتلای فرهنگ عمومی، تقویت و تثبیت فرهنگ اسلامی و هویت بخشی فرهنگی شکل گرفت، نهادی محوری و اثرگذار در سیاستگذاری فرهنگی، علمی و اجتماعی کشور است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، صدور پیام نوروزی امام خمینی (ره) در اول فروردین ۱۳۵۹ نقطه عطفی در شکلگیری انقلاب فرهنگی در ایران بود. حضرت امام (ره) در این پیام بر لزوم ایجاد تحول اساسی در دانشگاهها، تصفیه اساتید وابسته به شرق و غرب و تبدیل دانشگاه به محیطی سالم برای علوم اسلامی تأکید کردند. در پی این پیام، شورای انقلاب اعلام کرد دانشگاهها باید از پایگاه عملیاتی گروهها خارج شوند و نظام آموزشی کشور بر اساس موازین اسلامی و انقلابی بازسازی شود.
ستاد و شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ روند تأسیس و تکوین
پس از تعطیلی دانشگاهها، امام خمینی (ره) در ۲۳ خرداد ۱۳۵۹ فرمان تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی را صادر کردند تا اقدامات لازم برای بازسازی فرهنگی و آموزشی دانشگاهها انجام شود. هدف این انقلاب فرهنگی، هماهنگسازی آموزش عالی با هویت اسلامی، اصلاح ساختار دانشگاهها، پالایش محیط علمی و بازنگری در محتوا و رشتههای آموزشی بود.
با توسعه دانشگاهها و مراکز آموزشی، نیاز به تقویت و ترمیم ستاد انقلاب فرهنگی احساس شد. در شهریور ۱۳۶۲، امام خمینی (ره) با پیشنهاد رئیسجمهور وقت، حضرت آیت الله خامنهای، برای ترکیب جدید ستاد موافقت کردند. نهایتاً در ۱۹ آذر ۱۳۶۳ ستاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی تبدیل شد تا جایگاه خود را در هدایت جریانهای فرهنگی، مقابله با نفوذ فرهنگ غربی و گسترش فرهنگ اسلامی - ایرانی تقویت و تثبیت کند.
سومین بازسازی شورا نیز در ۱۴ آذر ۱۳۷۵ توسط رهبر معظم انقلاب انجام شد و نقش راهبردی آن در سیاستگذاری فرهنگی، هدایت جریان علمی کشور، تربیت دانشجویان و پژوهشگران و برنامهریزی بلندمدت تأکید شد. از این زمان، شورا از یک نهاد اجرایی صرف به مرجع کلان سیاستگذاری فرهنگی و علمی کشور ارتقا یافت.
اهداف؛ وظایف و ساختار شورای عالی انقلاب فرهنگی
انقلاب فرهنگی با هدف هماهنگی نظام آموزشی با ارزشهای اسلامی و ملی شکل گرفت و تلاش کرد رشتهها، محتوا و محیط آموزشی دانشگاهها را بازسازی کرده و فضایِ علمی سالم همراه با آموزههای دینی و مستقل از تنشهای سیاسی فراهم آورد. با تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی، دایره وظایف گسترش یافت و شورا به مرکز تصمیمسازی و سیاستگذاری کلان فرهنگی، علمی و اجتماعی کشور تبدیل شد.
شورای عالی انقلاب فرهنگی با اهداف و وظایف گسترده، نقشِ هدایتگر و سیاستگذار در فرهنگ، علم، آموزش و تحقیقات کشور را ایفا میکند. از جمله وظایف آن میتوان به رصد فضای فرهنگی کشور و جهان، ارائه سیاستهای کلان، تدوین شاخصهای ارزیابی فرهنگی، هدایت هنر و تولیدات فرهنگی، تدوین ضوابط نشر کتاب، ارتقای جایگاه زن و تحکیم خانواده اشاره کرد.
شورا همچنین دارای دبیرخانه مرکزی، کمیتهها و شوراهای تخصصی است که هر یک بر حوزههای علمی، آموزشی و فرهنگی نظارت و سیاستگذاری میکنند. این ساختار فراسازمانی؛ شورا را قادر میسازد تا تصمیمات راهبردی اتخاذ کرده و هماهنگی میان نهادهای مختلف کشور را در مسائل فرهنگی و علمی برقرار کند. برگزاری هر دو هفته یک بار جلسات شورا، در کنار جلسات فوقالعادهای که در صورت ضرورت و مسائل فوری تشکیل میشود در واقع، سازوکار تداوم و پاسخگویی سیاستگذاری فرهنگی را تضمین میکند.
اعتبار ولایی و جایگاه حقوقی شورا
شورای عالی انقلاب فرهنگی به دلیل تأکید بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) مبنی براینکه: «ضوابط و قواعدی که شورای عالی انقلاب فرهنگی وضع مینماید باید ترتیب اثر داده شود» و استمرار آن در بیانات رهبر معظم انقلاب، دارای جایگاه الزامآور و مصوبات آن برای دستگاههای اجرایی لازمالاجرا است. این اعتبار ولایی و پشتوانه عملی، شورا را به یکی از مؤثرترین نهادهای سیاستگذار در حوزه فرهنگ و علم پس از انقلاب تبدیل کرده است.
این شورا ساختاری مرکب دارد که هم تخصص علمی و فرهنگی و هم جایگاه اجرایی و حاکمیتی کشور را پوشش میدهد. ریاست شورا بر عهده رئیسجمهور است و رؤسای قوه قضاییه و مجلس شورای اسلامی به عنوان نایبان رئیس، حضور دارند. ترکیبی که شورا را نهادی فراقوهای و فراسازمانی میسازد. اعضای شورا شامل دو گروه اصلی هستند: اعضای حقیقی، یعنی استادان، پژوهشگران و شخصیتهای برجسته فرهنگی و اعضای حقوقی، شامل وزرا و رؤسای دستگاههای اجرایی و فرهنگی کشور، که از سوی رهبر معظم انقلاب منصوب میشوند.
جمع بندی
گسترش نفوذ فرهنگ اسلامی در شئون جامعه و تقویت اعتلای فرهنگ عمومی و تزکیه محیطهای علمی و فرهنگی از نفی مظاهر مادی و آثار غرب زدگی با هدف هویت بخشی فرهنگی، از جمله اهداف شورای عالی انقلاب فرهنگی است. این نهاد نقش کلیدی در هدایت سیاستهای آموزشی و پژوهشی، تعریف چارچوبهای فرهنگی و هنری، و تعیین جهتگیری اجتماعی دارد و با اعمال سیاستهای خود، مسیر توسعه علمی و فرهنگی کشور را رصد، مدیریت و در صورت لزوم بازسازی و باز تنظیم میکند.
وظایف گسترده، ساختار فراقوهای و فراسازمانی و همچنین پشتوانه ولایی این شورا، آن را به مرکزی مهم در راهبردهای فرهنگی اسلامی - ایرانی بدل کرده است. ترکیب اعضای حقیقی و حقوقی شورا نیز امکان اتخاذ تصمیمات راهبردی و هماهنگی میان نهادهای مختلف را فراهم ساخته و آن را به نهادی راهبردی و الزامآور تبدیل کرده است.
اما سطح توقع از این شورا فراتر از موفقیتهای کنونی به نظر میرسد. چرا که آنچه در برخی از سطوح علمی و آموزشی، مشاهده میشود، حکایت از آن دارد که رسالت شورای عالی انقلاب فرهنگی با آرمانهای مد نظر حضرت امام (ره)، فاصله دارد. معظم له در بند یازده پیام نوروزی سال ۱۳۵۹، بر «تبدیل دانشگاه به محیطی سالم برای تدوین علوم عالی اسلامی» تأکید کردند. امام خمینی (ره) همچنین در فرمان تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی «ضرورت انقلاب فرهنگی که امری اسلامی است» را یادآور شدند.
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در تاریخ ۱۴ آذر ۱۳۷۵ با صدور پیامی، تکالیف تازهای که افزایش چشمگیر کمیت دانشجویی بر عهده مسئولان امور فرهنگی کشور می گذارد را اینگونه برشمردند: «اولاً کیفیت بخشیدن به مایههای علم و تحقیق در این مراکز و ثانیاً پرداختن به تربیت معنوی دانشجویان و هدایت فکر و عمل آنان».
در مجموع شورای عالی انقلاب فرهنگی، نه تنها میراث دار انقلاب اسلامی، بلکه یکی از ارکان تعیینکننده در شکلدهی آینده علمی و فرهنگی کشور با تأکید بر آموزههای دینی و بومی است. «احساس مسئولیت مسئولین کشور در زمینه هدایت فرهنگی جامعه»، هوشیاری در قبال هدف اصلی سلطه گران مبنی بر «علم زدایی و دین زدایی از دانشگاهها با سرگرم کردن دانشجو و استاد و دانشگاه به کارهای غیرعلمی»، «پرداختن به تربیت معنوی دانشجویان و هدایت فکر و عمل آنان»، میتواند نقشه راه و راهنمای عمل شورای عالی انقلاب فرهنگی باشد. چراکه فلسفه وجودی این نهاد مهم، بیانگر این است که فرهنگ و علم در ایران اسلامی، در مراکز علمی از مهد کودکها تا سطوح عالی و دانشگاهی، نیازمند نگاه راهبردی و هماهنگیِ کلان کشوری است و «نباید انتظار داشت که فرهنگ کشور - چه فرهنگ عمومی؛ چه فرهنگ نخبگانی، دانشگاهها و ... به خودىِ خود خوب بشوند و پیش بروند».
نویسنده و پژوهشگر: فرشته مقدم