گزارش مکتوب ... نانِ سنگ‌ها بوی خامی می دهد

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز خراسان جنوبی به ده سال قبل بر می‌گردیم ، همه چیز از آن روز شروع شد...

روزی از روز‌های گرم تابستان که گیسوان طلایی خورشید ، کویر را نوازش می‌کرد و بر قاعده روزانه ام در بیابان‌های اطراف خور (روستای محل زندگی ام) گوسفندان را برای چرا برده بودم.
برایتان بگویم خور ، روستای هدف گردشگریست در شهرستان خوسف که در ۸۵ کیلومتری شمال غربی شهر بیرجند ، در کرانه شمالی دشت لوت قرار دارد ، هر وقت تشریف آوردید قدمتان سر چشم. بپرسید خانه حسین خرمی کجاست؟ همه بلدند و نشانی مرا به شما می‌دهند.
برگردیم به آن روز گرم تابستانی... فقط گیسوان طلایی خورشید بود که بر زمین کشیده می‌شد و صدای گله گوسفندان ، زنگوله شان و بع بع‌های گاه و بی گاه یک میش پیر و یک منِ خسته به دنبال یک لقمه نان حلال برای خانواده ام و دیگر هیچ...
من به دنبال گوسفندان می‌رفتم و از شدت نور خورشید سرم پایین بود و چشمانم بر زمین می‌غلتید. گویی بیابان با من حرف‌هایی داشت ، نمی‌دانستم که همین بیابانی که همیشه محل چرای گوسفندانم بوده همچون صدفی دهان باز خواهد کرد و نیم رخی از گوهرهایش را به رخم خواهد کشید.
همچنان که می‌رفتم یک سنگ توجهم را به خودش جلب کرد ، تنها به خاطر اینکه از رنگ و نقش سنگ خوشم آمده بود گفتم می‌توانم آن را در دکور خانه نگهداری کنم ، برداشتمش...

این ماجرای شبانی است که عقیق تراش شد... آقای حسین خرمی.

 

خرید یک هدیه موجب آشنایی من با آقای خرمی شد
اما من... تصمیم گرفته بودم برای یکی از دوستانم هدیه‌ای بخرم و از آنجایی که او عاشق هنر‌های دستی بود تصمیم به خرید صنایع دستی برایش گرفتم و به همین سبب ، به نمایشگاه صنایع دستی سری زدم و آنجا چیزی که توجهم را جلب کرد غرفه‌ای با انواع زیورآلات سنگی بود که نگین‌های رنگارنگ در آن ، جا خوش کرده بود. دل مرا برد و یک انگشتر با نگین عقیق قرمز از فروشنده خریدم و همانجا بود که آقای حسین خرمی را یافتم . اینکه او چطور این زیور آلات را درست می‌کند و کنجکاوی درباره اینکه او از کجا به این نمایشگاه آمده مرا به کویر خور رساند آنجایی که زندگی آقای خرمی را عوض کرد.
به صحبتش با من ادامه داد و گفت: چند سالی از ماجرای پیدا کردن سنگ گذشت تا اینکه دو مسافر از اصفهان به خور آمدند و سراغ سنگ می‌گرفتند. ابتدا به نظرم آمد که دنبال سنگ گرانیت هستند، اما بعد متوجه شدم که سنگ‌های قیمتی را جست و جو می‌کنند.
سنگی را که آن روز در بیابان پیدا کرده بودم و تا آن روز در دکور خانه بود و تنها کاری که برایش انجام داده بودم گاهی خاکش را با پارچه پاک کرده بودم به آن‌ها نشان دادم. تعریف و تمجیدشان سبب شد با خودم بگویم " حتما گوهر گران بهایی است، خدا رو شکر گنج پیدا کردم. "
تصمیم گرفتم برای دیدن بیابان عقیقی که خرمی در صحبت هایش در نمایشگاه می‌گفت به خور بروم.
ایران جزو ده کشور برتر جهان در زمینه سنگ‌های ارزشمند
ایران جزو ده کشور برتر جهان در زمینه سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی است به ویژه خراسان جنوبی و استان‌های خراسان رضوی، کرمان و قم غنی از این سنگ‌ها است.
تنوع سنگ‌های قیمتی در خراسان‌جنوبی آنقدر زیاد است که این استان را تبدیل به سرزمین سنگ‌های قیمتی کرده است ، بر اساس آمار‌ها ، تاکنون بیش از ۵۰ نوع سنگ قیمتی و نیمه قیمتی در این استان شناسایی شده که میزان ذخیره این سنگ‌ها حدود ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تن برآورد شده است.
خوسف یکی از شهرستان‌های با ظرفیت بالا است که انواع سنگ‌های تزیینی و انواع عقیق در آن به وفور پیدا می‌شود.
رئیس اداره معادن سازمان صمت استان می‌گوید: دو معدن ثبت شده عقیق در خراسان جنوبی که گواهی کشف دارند شامل معدن عقیق خاتم کسراب سربیشه حدود ۵ هزار تن ذخیره عقیق و معدن سه قلعه شهرستان سرایان حدود ۱۰۰ تن عقیق شجر ذخیره دارند.
در خور فعلا برداشت‌ها از سطح زمین است اما اهالی معتقدند در عمق زمین عقیق فراوان است که برآورد دقیقی از ذخیره آن نیست.

عقیق هایمان در جهان منحصر به فرد است
آقای سلیمانی در ادامه می‌گوید این معادن در جهان منحصر به فردند به طوری که مانند عقیق شجر سه قلعه در هیچ جای جهان وجود ندارد.
عقیق سه قلعه و منطقه فردوس را به نام عقیق شجر منظره یا پاییزی می‌شناسند.

 

به روستای خور رفتم
پرسان پرسان خانه حسین خرمی را پیدا کردم ، در بدو ورودم به خانه اش آنچه توجه مرا جلب کرد انبوهی از سنگ‌های خام تلنبار شده در گوشه و کنار حیاط خانه بود. به میزان زیاد در اندازه‌های مختلف... در نگاه اول فقط تکه سنگی نشان می‌داد که بسیار در بیابان‌ها همه ما دیده ایم، اما درونش گوهر نابی داشت و چه بسا ما هم در گشت و گذارهای آخر هفته هایمان از روی گنج رد شده باشیم بی آنکه بدانیم!
او گفت: در مدت ده سال این سنگ‌ها را از بیابان اطراف روستا جمع آوری کرده است.

نمایشگاه خانگی از عقیق‌ها
یک ویترین در گوشه اتاقی از خانه اش بود که انواع سنگ‌های عقیق را تراش داده بود و در آن چیده بود. از همه رنگ، قرمز، سبز، طوسی، آبی و ...

 

مانند او بسیارند
تنها این خانه نبود که پر از سنگ بود، خانه سایر اهالی هم همین وضع را داشت، یکی دیگر از اهالی خور گفت:  ۶۰ تا ۷۰ تن سنگ خام و تراش نخورده در خانه ام دارم.

 

او سنگی زیبا، اما نتراشیده با اندازه یک کف دست را در دستش گرفت و قیمت زد... " تا یک میلیون و پانصد هزار تومان چند دفعه تقاضا کردند بفرستید (دلالان)، اما من گفتم ۳ میلیون تومان"
خروار‌ها عقیق در حیاط و پستوی خانه‌های روستایی

 

دیگری در خانه اش حدود ۲۰ سبد پلاستیکی میوه پر از سنگ‌های شکسته قیمتی و نیمه قیمتی داشت و گفت: این‌ها را کیلویی ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان می‌فروشم.
سنگ عقیق را کیلویی ده هزار تومان به دلالان می‌فروشند!
با ارزشند، اما سرنوشتی تلخ دارند این ثروت‌های خدادادی!
در صحبت با اهالی خور متوجه آن شدم یک قصه تلخ اینجا هم تکرار می‌شود...  رد پای دلالان.
فرد دیگری خوشحال از اینکه پولی گیرش آمده تا گذران زندگی کند با چهره‌ای خندان و پیروزمندانه گفت: به تازگی ۲ تن سنگ خام را یکجا فروختم از قرار کیلویی ۲ هزار تومان.
خشکسالی ، شغل اصلی روستاییان (کشاورزی و دامداری) را به حاشیه برده است، اینجا ثروت خدادادی کویر به بهایی ناچیز فروخته می‌شود، فقط برای گذران زندگی.
جستجو گران عقیق
حدود ۳۰۰ خانوار در خور و روستا‌های اطراف آن از همین راه پیدا کردن عقیق نان در می‌آورند.
برایم جالب بود معدن این سنگ‌ها کجاست و چطور برداشت می‌شود؟
راهی بیابان‌های اطراف خور شدم... صدای کلنگ و تیشه بر تن کویر به گوش می‌رسید. در گوشه کنار آن آثاری از کنده کاری‌ها حتی با دستگاه‌های مکانیکی دیده می‌شد. تن کویر حفره حفره شده بود.
گنجی در بیابان، بیابان عقیق
در قلب کویر مردمانی بیل و کلنگ به دست در دل زمین کند و کاو می‌کردند.

از یک نفر که به حالت دو زانو روی زمین نشسته بود و در حال کندن زمین با کلنگ بود پرسیدم: این جا چه می‌کنی؟ گفت: به دنبال عقیقم، اینجا پر است از سنگ‌های رنگارنگ عقیق، عقیق کاملین قرمز، سبز خزه‌ای، اونیکس مشکی و سارد را از بیابان اطراف روستا پیدا می‌کنیم.
راه درآمدی که زن و مرد نمی‌شناسد
آن طرف‌تر زنی روستایی حدود ۶۰ ساله چادر به کمر بسته با لهجه محلی گفت:" کویر پر از سنگا فقط یکه می‌خوا با تیشه بزنه و دریاره"
دیگری را دیدم که چاله‌ای حدود یک و نیم متری حفر کرده بود و به داخلش رفته بود برای یافتن سنگ عقیق.
او گفت: با کلنگ و دیلم و وسایل ابتدایی روزی ۵۰ تا ۱۰۰ کیلو سنگ در می‌آوریم!
عقیق‌ها در سربیشه، سه قلعه، فردوس و زیرکوه هم هستند
علاوه بر خور در سربیشه، سه قلعه، فردوس و زیرکوه هم عقیق وجود دارد.

شنیدم در زیرکوه کار از بیل و کلنگ گذشته، سنگ‌ها را با پیکور و تراکتور استخراج می‌کنند.

پیرمردی حدود ۷۰ ساله که خود جوینده عقیق است می گوید: یک روز حدود ۶۰ دستگاه پیکور را خودم شمردم که اینجا بودند برای کندن زمین! آن طرف‌تر  هم تراکتوری را دیدم که در گودالی به ابعاد حداقل ۶ متر ارتفاع و حدود ۵۰ متر عرض در حال کندن کوه بود...

برداشت‌های غیر اصولی ذخایر معدنی ما را تهدید می‌کند
یکی از جمع کنندگان سنگ، سنگ شجری به اندازه ۲ بند انگشت در دستش گرفت و همان طور که آن را در دستش بالا و پایین می‌انداخت گفت: این را با پیکور در آورده اند و ضربه خورده و شکسته و ارزش خود را از دست داده اگر کامل بود و نمی‌شکست تا ۳۰۰ هزار تومان می‌ارزید  اما حالا ۵۰ هزار تومان هم بیشتر نمی خرند.

 

نانِ سنگ‌ها بومی خامی می‌دهد، به بهایی کمتر از نرخ یک کیسه نمک!
با آنکه حدود ده سال از رخ نمایی عقیق‌ها در خور و دیگر نقاط خراسان جنوبی می‌گذرد ، اما خام فروشی این گوهر‌های ارزشمند کویر به قوت خود باقیست.
جویندگان عقیق می‌گویند: هر کیلوگرم سنگ قیمتی را اغلب دلالان ۲ تا ۵ هزار تومان می‌خرند و می‌برند ، بهایی کمتر از نرخ یک کیسه نمک!
این در حالیست که کارشناسان عقیده دارند اگر سنگ شجر به خوبی تراش بخورد و منظره‌ای خاص به وجود آورد هر نگین تا ۲۰۰ هزار تومان می‌ارزد.
جالب اینکه از هر کیلو سنگ خام ۵۰ نگین به دست می‌آید.
سنگ‌ها عمدتا همان طور خام به سایر نقاط کشور و خارج از کشور فرستاده می شود.

 

و باز همان قصه تکراری و تلخ: قاچاق!
آقای مدحی از فعالان بخش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی است که می‌گوید سنگ‌های داخلی ما قاچاق می‌شود، سنگ‌ها را دلالان از مردم با قیمت ناچیز می‌خرند و در جنوب کشور با لنج می‌برند و یا به ارمنستان می‌فرستند ، چون در آنجا تراشکاری زیاد است. گاهی هم به ترکیه و پاکستان می‌برند و عجیب‌تر آنکه در این آشفته بازار سنگ‌های قیمتی را مفت می‌فروشیم و از آن طرف سنگ‌های بی کیفیت خارجی را وارد بازار می‌کنیم.

از یکی از دوستانم در مشهد خواستم به بازار زیورآلات در نزدیک حرم مطهر برود و برایم با گوشی همراهش فیلم بفرستد از نگین های موجود در بازار مشهد ، بازاری که همه ساله عده زیادی مسافر از آن سوغات می خرند.
یک تراشکار سنگ در مشهد گفت: بازار پره از جنس چینی ، چین همه بازار ما رو خراب کرده
فروشنده‌ای در یک مغازه زیورآلاتی هم در حالی که با دستش به ویترین اشاره کرد گفت: این‌ها همه چینی است...

 

و حتی سنگ ایران به نام چین!
از همه غم انگیزتر این است که در میان سنگ‌های چینی می‌توان سنگ‌های ایرانی ، اما با نام چین را دید!
این حکایت سنگ‌هایی است که مردم ما با سختی فراوان در آفتاب سوزان کویر می‌یابند و به علت نبود چرخه فرآوری در داخل ، به راحتی در قبال قیمتی اندک از دست آن‌ها که هیچ بلکه از کشور خارج می‌شود و پس از فرآوری دوباره به کشور بازگردانده می‌شود.
بازار پر سودی که در چین ، تایلند و بسیاری از کشور‌ها بخشی از اقتصادشان شده و ما همچنان در آرزویش هستیم.
خانم محمودیان ، معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی در پاسخ به این سوال که آیا می‌توانیم در کشور با خام فروشی خداحافظی کنیم فقط گفت: این از اولویت‌ها و آرزو‌های ماست!
خور روستای ملی گوهر سنگ‌ها
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خوسف با اعلام اینکه ۵۰ کارگاه سنگ تراشی در خور فعال است ، از روستای خور به عنوان روستای ملی گوهر سنگ‌ها نام می‌برد و می‌گوید البته این عنوان مشروط و موقت است و سازمان میراث فرهنگی به ما فرصت داده که برای ثبت روستا به صورت دائم به عنوان روستای ملی گوهرتراشی ، تعداد کارگاه‌های روستا را به ۱۰۰ یا ۱۵۰ کارگاه افزایش دهیم.
ارزش افزوده تا ده برابر با تراش به روز و متناسب با سلیقه بازار
نوخواه از دیگر عقیق تراشان خوراست که می‌گوید: یک عدد نگین سنگ عقیق شجر پس از فرآوری ۲۰۰ هزار تومان قیمت می‌خورد ولی اگر تراش نخورد ۲۰ هزار تومان است.

او بر این باور است که برای فروش بهتر حتما باید چرخه تولید این صنعت در روستاهایی که معدن عقیق دارند تکمیل شود تا هم دست دلالان کوتاه شده و هم مردم خودشان زیورآلات متنوع تولید کنند و فقط روی تولید نگین کار نکنند.
جلوگیری از خام فروشی نیاز به فرهنگ سازی دارد
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خوسف معتقد است جلوگیری از  خام فروشی نیاز به فرهنگ‌سازی دارد تا ثروت‌های خفته در دل کویر به یغما نرود.
صالحی می‌گوید ظرفیت در روستا‌های قلعه زری و خور آنقدر زیاد است که اگر تک تک خانواده‌ها نیز در سنگ‌تراشی فعال شوند ، باز هم جا برای اشتغال وجود دارد و در مواد اولیه نیز مشکلی نداریم.
مواد اولیه داریم ، بازار فروش نداریم ، خیلی‌ها مجبورند سنگ را خام به دلال بفروشند
آقای خرمی که از مخالفان سرسخت خام فروشی است، برای اینکه سنگ‌های تراش خورده اش را به فروش برساند با خودروی شخصی به اصفهان ، شیراز ، بندر عباس و یا کرمان هرجا که مشتری باشد می‌رود.
" می‌دانم با سوار کردن همین عقیق‌ها بر روی رکاب قیمت کارم دو برابر می‌شود ، آن هم برای عقیقی که می‌گویند هم ردیف عقیق یمنی است.

جلوگیری از خام فروشی سنگ و هر جای دیگر هم همین را می‌گویم ، هر گاه همه ما به این نتیجه برسیم که باید از خام فروشی ثروت این استان جلوگیری کنیم همه شبان سلطان می‌شوند. باور کنید از ۱۰ سال پیش که این سنگ‌ها را شناختم هرچه پیدا کردم، نگه داشتم تا جایی که امروز حدود ۱۰ تن سنگ عقیق دارم. "
آهی می‌کشد و می‌گوید: حیف که بازار فروش دور از دسترس است.

اگر دستگاه‌های تراشمان به روز شود مشتری بیشتری پیدا می‌شود
او که حالا شناخته شده‌ترین عقیق تراش خور است مشکلات را بر می‌شمرد:
" مشکل بعدی ما هم دستگاه‌های تراشمان است که به روز نیست و ساده هستند.
دستگاه‌های جدیدی هستند که می‌شود با آن‌ها سنگ‌ها را پیکر تراشی کرد و اشکال حیوانات و پرندگان را درست کرد حتی می‌شود دسته قاشق و چنگال درست کرد، اما در استان این دستگاه‌ها را نداریم. "

شرکت در نمایشگاه ها، شاید سالی یک بار
آقای خرمی گفت: فقط ده درصد از نگین‌های حاصل از تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در داخل استان به فروش می‌رسد و راه اصلی فروش محصولات در نمایشگاه‌های ملی است که آن هم ، چون یک نفر در این رشته به نمایندگی از استان شرکت داده می‌شود، شاید سالی یک بار هم قرعه به ناممان نیفتد.
نیاز به راه اندازی یک اتحادیه داریم
گوهرتراشان خوری معتقدند چند اقدام برای رونق کسب و کارشان لازم است:
اول اینکه اگر فعالیت هایشان در قالب یک اتحادیه ساماندهی می‌شد بازار فروش هم مشخص بود با کشور‌های دیگر هم رابط پیدا می‌کردند اما حالا هنرشان شناخته شده نیست و کسی از خور چیزی نمی‌داند.
دومین راه این است که ارگان یا بخش خصوصی، کارگاهی راه بیندازد و به اهالی منطقه سفارش ساخت بدهد و مسئولیت فروش را بر عهده بگیرد تا گوهرتراشان دغدغه فروش نداشته باشند.
شفیعی ، فرماندار خوسف تحقق این راه‌ها را در عزم ملی می‌بیند و آن را از توان شهرستان و استان خارج می‌داند.
عزمی که نمونه کوچکش خانواده آقای خرمی است که همه اعضای خانه مشغول به تراش سنگ هستند و هیچ سنگی را خام نمی‌فروشند.
پدر ، مادر و فرزند خانواده شغلشان همین است.

 

منطقه ویژه اقتصادی دست به کار می‌شود
مدیر میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی خوسف از تفاهم نامه با منطقه ویژه اقتصادی استان خبر داده است ، تفاهم نامه‌ای که در آن منطقه ویژه اقتصادی بیرجند به عنوان قطب اقتصادی استان برای صادرات محصولات سنگی هنرمندان از سال آینده دست به کار می‌شود.
آموزش می‌دهیم
صالحی در ادامه می‌گوید تاکنون با همکاری میراث، فنی و حرفه‌ای و کمیته امداد امام (ره) استان بیش از ۱۰۰ نفر را در زمینه تراش سنگ‌ها آموزش داده ایم و بین ۳۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان هم  به متقاضیان راه اندازی کارگاه تراش سنگ تسهیلات پرداخت می‌شود.

مردم خور و روستاهای اطراف ماهانه در مجموع ۳۰۰ میلیون تومان فروش دارند که البته این راه اصلی درآمد ۳۰۰ خانوار در خور و روستا‌های سُرو باد و نوغاب است که ۹۰ درصد جمعیت شان از راه جمع آوری سنگ‌ها نان می‌خورند.
یک حمایت مسئولانه می‌خواهد و همتی که مردمان کویر دارند
یکی از گوهرتراشان می‌گوید اگر ازسوی مسئولان حمایت شوم و جلوی خام فروشی این ثروت خدادادی گرفته شود می‌توانم ۳۰ تا ۴۰ نفر را در بخش تراش سنگ وارد بازار کار کنم.
تفاهم نامه تراش سنگ‌های قیمتی به مبلغ ۱۵ میلیارد تومان
مدیر شعب صندوق کارآفرینی امید خراسان جنوبی هم از امضای تفاهم نامه‌ای به مبلغ ۱۵ میلیارد تومان برای تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی ویژه روستا‌های کمتر توسعه یافته خبر می‌دهد.
زنگنه با اشاره به تفاهم نامه‌های مبادله شده در سفر معاون اول رئیس جمهور به خراسان جنوبی می‌گوید: طی سفر معاون اول رئیس جمهور به خراسان جنوبی تفاهم نامه‌ای به مبلغ ۱۵ میلیارد تومان برای تراش سنگ‌های قیمتی ، نیمه قیمتی و پارچه بافی سنتی برای طرح‌های روستایی کمتر توسعه یافته امضاء شده است و روستای خور و منطقه سه قلعه در بحث تراش سنگ‌ها معرفی شده است.
میر جعفریان ، معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار هم در تکمیل جزئیات این تفاهم نامه می‌گوید: سقف معرفی طرح ها ، صد میلیون تومان با هماهنگی صندوق کارآفرینی ، صنعت و معدن ، میراث فرهنگی ، جهاد کشاورزی و فرمانداران با محوریت دفتر امور روستایی است.
گردش مالی ایران از سنگ‌های قیمتی سالیانه فقط ۰.۰۵ درصد در جهان است
در روزگاری که سنگ‌های چینی در بازار ایران جولان می‌دهند چرا باید در مقابل خام فروشی ثروت ملی خود بی تفاوت باشیم؟
آیا می‌توان دلخوش بود که روز‌های خوشی رقم بخورد و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی مان هم بخشی از اقتصاد بدون نفت کشور باشد؟
اگر جلوی خام فروشی گرفته شود و استخراج ، تولید و فرآوری سنگ های قیمتی همچون عقیق ساز و کاری پخته و فرآیند مدار داشته باشد، افراد بسیاری از این راه نان خواهند خورد ، آن وقت است که سهم ما از گردش مالی سالیانه هزار میلیارد دلاری این بخش در جهان بسیار بیشتر از ۵۰۰ میلیون دلار فعلی خواهد بود.
امروز آرزوی حسین خرمی و تمام سنگ تراشان استان یافتن بازار فروش یا واسطه‌ای است که بازار را شناسایی کند و به خرمی و هم ولایتی هایش سفارش ساخت بدهد.
با توجه بیشتر مسئولان به این نکته مهم شاید این آرزو خیلی هم دور نباشد.

نگارنده: نسرین فنایی