داستان مظلومیت هوبره

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، زیبایی و شگفتی اش در کویر مثال زدنی است. پرنده‌ای که نسبت به دیگر پرندگان، جثه‌ای بزرگتر دارد. بدنی به طول ۶۰ سانتی متر و پر‌هایی به رنگ قهوه‌ای روشن و خاکی، با چشمانی درشت و زردرنگ.

هوبره، پرنده‌ای تماشایی که در هنگام پرواز، پر‌های زیبایش تلولویی از رنگ سفید و قهوه‌ای دارد.

 این پرنده زیبا، اما این روز‌ها دل پرخونی دارد. او در روزگاری نه چندان دور، در بیش از ۲۰ کشور جهان زندگی می‌کرد، اما به دلیل شکار بی رویه و تخریب زیستگاه، به شدت کمیاب شده به گونه‌ای که در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) بعنوان گونه‌ای در خطر انقراض قرار گرفته است و در ایران هم از طرف سازمان حفاظت محیط زیست بعنوان گونه حمایت شده، قلمداد می‌شود.

گرچه زیستگاه اصلی هوبره، مناطق بیابانی و کویری ایران است و استان یزد هم بعنوان یکی از زیستگاه‌های اصلی هوبره در ایران به شمار می‌رود، اما این پرنده نادر حیات وحش روز‌های غم انگیزی را روایت می‌کند. 

شکار، معدن، قاچاق، جاده و ... مواردی که این روز‌ها به تهدیدی جدی برای گونه‌های ارزشمند حیات وحش تبدیل شده است. کلمه‌هایی به ظاهر ساده که در آن حرف‌ها نهفته است و در چند سال اخیر باعث نابودی گونه‌های نادر جانوری و تخریب زیستگاه‌های آنان شده است. 

قاچاق پرندگان چند سالی است بر سر پرنده یکه تاز کویر هم سایه افکنده و جمعیت آن را تحت تاثیر قرار داده است. زنده گیری و انتقال پرندگان هوبره به کشور‌های حاشیه خلیج فارس به مسئله‌ای نگران کننده برای دوستداران محیط زیست تبدیل شده است.

 

گونه بومی هوبره، در کویر مرکزی ایران و در منطقه‌ای بکر به نام قره تپه زیست می‌کند. قره تپه به وسعت ۲۲ هزار هکتار، از مناطق حفاظت شده شکار ممنوع در شهرستان خاتم از توابع استان یزد است. دارای اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی و به لحاظ قابلیت‌های زیست گاهی و گونه‌های ارزشمند حیات وحش با منطقه حفاظت شده بهرام گور استان فارس از سمت جنوب و مناطق حفاظت شده استان کرمان از سمت شرق همپوشانی دارد. 

براساس نظرات بسیاری از مختصصان حیات وحش، قره تپه از شاخص‌ترین زیستگاه‌های هوبره ایران به شمار می‌رود که به دلیل پتانسیل‌های زیستگاهی توانسته است جمعیتی از هوبره بومی و زادآور و همچنین هوبره‌های زمستان گذران را در خود جای دهد.

 راهی شهرستان خاتم می‌شوم تا از منطقه قره تپه بازدیدی داشته باشم. آفتاب نزده با گروه خبری دل به جاده می‌زنیم. ۲۴۰ کیلومتری را طی مسیر می‌کنیم و به شهر هرات وارد می‌شویم. از آنجا رئیس و کارشناس محیط زیست شهرستان خاتم ما را همراهی می‌کنند. باید هفت کیلومتری را از سمت شرق شهر خارج شویم، پس از عبور از جاده‌های خاکی و تپه‌های شنی به منطقه قره تپه می‌رسیم. اینجا تا چشم کار می‌کند دشت می‌بینی با پوششی از گیاهان تاغ و گز و درمنه ... منطقه‌ای غیرمسکونی که هرازگاهی دامداران محلی برای چرای دام‌های خود، دیده می‌شوند.

کارشناس محیط زیست شهرستان خاتم که در این سفر ما را همراهی می‌کند از وجود برکه‌ها و آبگیر‌ها در مناطق مختلف قره تپه خبر می‌دهد که باعث می‌شود هرساله میزبان جمعیتی از پرندگان مختلف آبزی و کنار آبزی باشد.

حجت عشایری با اشاره به اینکه قره تپه یکی از بهترین زیستگاه‌های هوبره دنیاست، می‌گوید: بیشترین جمعیت پرنده هوبره، در قره تپه زیست می‌کند. هوبره‌ی این منطقه، بومی و زادآور است و مهاجرت ندارد. 

او می‌افزاید: از ۲۰ کشوری که زمانی در گستره گیتی پراکنش هوبره را داشتند، بجز ایران، تنها در ۵ کشور از جمله افغانستان، قرقیزستان، ترکمنستان، پاکستان و روسیه، این پرنده مشاهده شده است که تعدادشان قابل توجه نیست.

رئیس محیط زیست شهرستان خاتم هم به آخرین سرشماری گونه‌های حیات وحش در منطقه قره تپه اشاره می‌کند و می‌گوید: سال گذشته ۳۰۰ فرد هوبره در این منطقه سرشماری شد.

موسی شمسایی می‌افزاید: علاوه بر شهرستان خاتم، مناطق حفاظت شده در شهرستان‌های بافق، ابرکوه و اردکان هم بعنوان زیستگاهی مناسب، هوبره ایرانی را در خود جای داده اند.

 

پس از انقراض شیر ایرانی و ببر مازندران، محیط زیست کشور تصمیم گرفت تا هر یک از گونه‌های جانوری ارزشمند را به نام استان‌های مختلف کشور نامگذاری کند تا سرنوشتی همانند این گربه سان پیدا نکنند. به همین منظور آن‌ها از میان گونه‌های شاخص هر استان نمادی انتخاب کردند تا مردم توجه بیشتری به این گونه‌ها داشته و شرایط برای بقای دیگر گونه‌ها نیز فراهم شود.

از سال ۹۴ بود که این طرح در کشور کلید خورد و هوبره هم بعنوان نماد حیات وحش استان یزد معرفی شد.

معاون فنی محیط زیست استان یزد می‌گوید: مناطق کویری با پستی و بلندی‌های بکر، وجود ماسه زار‌ها و شن زار‌ها با پوشش گیاهی مناسب باعث شده تا استان یزد زیستگاه شاخص هوبره ایرانی باشد.

اعظم حبیبی پور می‌افزاید: مناطق قره تپه خاتم، پنج انگشت ابرکوه، کالمند بهادران و پارک سیاه کوه اردکان از زیستگاه‌های هوبره در استان یزد به شمار می‌رود.

 

یک روز و اندی است که از سفرمان به منطقه قره تپه می‌گذرد. با یکی از محیط بانان منطقه همراه می‌شویم تا بتوانیم در یکی از کمین گاه‌های منطقه، هوبره بومی ایران را از نزدیک مشاهده کنیم.

آنگونه که علی آقا می‌گوید هوبره، پرنده‌ای خجالتی و نسبت به ناامنی بسیار حساس است و اگر یکسال وارد منطقه‌ای شود و احساس ناامنی کند، از آنجا می‌رود و دیگر برنمی گردد. مسئله‌ای که باعث می‌شود تا در نزدیکی علوفه زار‌های منطقه با کمک محیط بانان، محیط را به طور کامل استتار و کمین کنیم. 

دوربین آماده تصویربرداری است، چند ساعتی می‌گذرد. هرچند هوای محیط داخل کمین گاه، نفس را برایمان تنگ کرده، اما چاره‌ای نیست. نزدیکی‌های غروب است که کم کم سر و کله هوبره‌ها پیدا می‌شود. 

چقدر زیبا و حیرت انگیز. پر‌هایی به رنگ قهوه‌ای روشن با ترکیبی از پر‌های سفید که در هنگام پرواز جلوه زیبایی به دشت‌های کویری بخشیده است. در قاب دوربین تصاویر زیبایی از حرکات هوبره‌های کویر ضبط می‌کنیم. 

 

وقت رفتن است. با آمدن غروب و تاریک شدن آسمان، هوبره‌ها یکی یکی از منطقه پرواز می‌کنند ...

شب را همانجا سپری می‌کنیم تا صبح بتوانیم از تنها مرکز تحقیقاتی هوبره کشور بازدیدی داشته باشیم.

 

نخستین مرکز تحقیقات هوبره ایران، سال ۱۳۸۰ در منطقه قره تپه خاتم راه اندازی شد. تحقیقات رفتاری هوبره، مطالعات زیستگاهی و ژنتیکی، نیاز‌های غذایی و مسیر‌های مهاجرت در شرایط آزمایشگاهی، سیاست اصلی راه اندازی این مرکز بود.

در ادامه سفرمان به قره تپه، سری هم به این مرکز می‌زنم. مرکز تحقیقاتی که اکنون فقط یک چهار دیواری و تنها نامی از آن بجا مانده است.

قفل مرکز پس از سال‌ها باز می‌شود. وقتی داخل می‌شویم تار‌های عنکبوت و تلمباری از خاک بر روی دستگاه‌ها نمایان است. آنگونه که کارشناس محیط زیست شهرستان خاتم می‌گوید: بین سال‌های ۸۱ و ۸۲ تحقیقاتی با همکاری مرکز ملی حیات وحش کشور عربستان (NWRC) در راستای تحقیقات رفتاری و بیولوژیکی هوبره انجام شد.

حجت عشایری با اشاره به اینکه دستگاه‌های این مرکز از رده خارج شده و دیگر قابل استفاده نیست، می‌افزاید: حدود ۱۵ سال است که کار تحقیقاتی در این مرکز انجام نشده و متاسفانه این سرمایه ملی بلااستفاده مانده است. 

همانجا مسئله را بصورت تلفنی از مدیرکل محیط زیست استان یزد جویا می‌شوم. نیره پورملایی از پیگیری هایش برای راه اندازی مجدد مرکز تحقیقاتی هوبره خبر می‌دهد و می‌گوید: طرح جذب سرمایه گذاران و متخصصان داخلی در حوزه تکثیر و پرورش هوبره را تهیه و به سازمان محیط زیست کشور ارسال کردیم.

او می‌افزاید: با اعلام نظر مثبت سازمان در این زمینه، فعالیت تحقیقاتی مرکز در آینده نزدیک از سر گرفته خواهد شد.

 

از مهرماه تا اواسط آذرماه برای زنده گیری هوبره می‌آیند و ازماه اسفند تا ماه خرداد تخم‌های آن را جمع آوری می‌کنند. این‌ها صحبت‌های ابراهیم است که بیش از ۱۸ سال در منطقه قره تپه محیط بانی می‌کند.

او که از قاچاق و ناآگاهی افراد محلی دل پُر دردی دارد، می‌گوید: متاسفانه برخی افراد بومی، فریب قاچاقچیان را می‌خورند و با گرفتن اندک مبلغی، اقدام به زنده گیری هوبره می‌کنند.

ابراهیم می‌افزاید: هوبره‌ها برای تغذیه مسیر خاصی را طی می‌کنند و افراد بومی هم با علم به این مسئله نیمه‌های شب تله‌ها را در ۵۰۰ متری کشت زار‌ها جاسازی می‌کنند و قبل از طلوع آفتاب می‌آیند و پرنده‌های زبان بسته را که در دام گرفتار شده اند، می‌برند.

صحبت‌های ابراهیم مرا کنجکاو می‌کند تا سرنخ موضوع را جویا شوم. بازار شکار و قاچاق پرنده هوبره، این جا گرم است چرا که در ازای فروش آن دلار‌های فراوانی نصیب متخلفان می‌شود.

با گروه خبری راهی دشت‌های اطراف می‌شویم. کمی جلوتر گله گوسفندان در حال چرا هستند، جلو می‌رویم تا با پیرمرد چوپان همصحبت شویم. بعنوان محقق خود را معرفی می‌کنیم و می‌گوییم برای گرفتن هوبره به منطقه آمده ایم. حاج اسماعیل به ما می‌گوید بار‌ها شده که در حین چرا، تله‌های هوبره را می‌بینم و حتی در چند مورد هم که هوبره‌ها گرفتار شده بودند، آن‌ها را آزاد کردم.

اما او در لابلای صحبت هایش از افرادی می‌گوید که در همین نزدیک ها، اقدام به زنده گیری هوبره می‌کنند. با حاج اسماعیل خداحافظی می‌کنیم و در یکی از جاده‌های خاکی به انتظار می‌نشینیم.

پیکان سفیدی از دور نمایان می‌شود. راننده جوان، با دیدن ما سرعت ماشین را کم می‌کند. به سراغش می‌رویم و مسئله را با او در میان می‌گذاریم. دقایقی با او همصحبت می‌شویم تا اعتمادش را جلب کنیم. از تحقیق مان می‌گوییم و نیازی که به تخم و یا پرنده هوبره در محیط آزمایشگاه داریم. گرچه کمی احتیاط می‌کند، اما وقتی مبلغ را پیشنهاد می‌کنیم، کوتاه می‌آید و می‌گوید: اگر چند ساعتی به من وقت دهید در ازای هفت میلیون تومان، هوبره را نزدیک‌های غروب به شما تحویل می‌دهم.

انگار زیاد هم سخت نیست. با وجود بومی‌های منطقه و البته کمبود نیروی محیط بان که فقط مختص منطقه قره تپه نیست، دست قاچاقچیان برای خارج کردن سرمایه‌های حیات وحش باز است. 

مسئله‌ای که از نبود نظارت و دست‌های پشت پرده برای قاچاق پرنده کمیاب کویر حکایت دارد و بی اطلاعی مردمی که نمی‌دانند هوبره‌های بومی ایران وقتی به آن سوی مرز‌ها می‌روند سرنوشتی جز مرگ ندارند.

با گشتی در اخبار خبرگزاری مختلف استان یزد در چند ماه اخیر، به خبر کشف ۹ قطعه هوبره در پاسگاه ابرکوه بر می‌خورم. پرنده‌هایی که در کارتن‌های موزی در اتوبوس جاسازی شده بودند تا به بوشهر بروند و از آنجا به کشور امارات قاچاق شوند.

گرچه این پرندگان کشف و در محیط رهاسازی شدند، اما بنا به گفته بسیاری از کارشناسان محیط زیست بسیاری از محموله‌های قاچاق ردیابی نمی‌شود و از کشور خارج می‌شود.

خبر دستگیری قاچاقچی سابقه دار هوبره هم تیتری است که چند ماه پیش سرخط خبر‌های رسانه‌های استان یزد قرار گرفته و از تشکیل پرونده برای متهمی خبر داده که در چندین مرحله هنگام شکار و قاچاق هوبره با ماموران درگیر و اقدام به ضرب و جرح ماموران محیط زیست کرده است.

 

قاچاق هوبره، اما این سوال را مطرح می‌کند براستی چرا این پرنده به کشور‌های عربی قاچاق می‌شود؟

آنگونه که کهرم از فعالان محیط زیست کشور می‌گوید جذابیتی در واکنش پرنده هوبره مقابل پرنده‌های شکاری وجود دارد که به تفریحی برای اعراب شیخ نشین تبدیل شده است.

او می‌افزاید: اعراب شاهین هایشان را که با روش‌های مختلف مانند دوختن چشم، دست آموز کرده اند، پرواز می‌دهند تا بالای سر هوبره در آسمان پرواز کند. سپس شاهین روی هوبره می‌نشیند و در حالی که هوبره جثه‌ای ۶ برابر شاهین دارد، شاهین شروع به کندن پر‌های هوبره می‌کند و این پرنده را مجبور می‌کند که بر روی زمین بنشیند. همچنین هوبره با توجه به سیستم دفاعی که دارد، شاهین را در آسمان می‌بیند و با پرتاب کردن فضله‌های گرد و چسبناک سعی می‌کند به او آسیب بزند.

کهرم می‌گوید: همه داستان شکار هوبره این است که اگر شاهین نتواند هوبره را شکار کند، باعث سرشکستگی صاحبش می‌شود و باقی صیادان به او می‌خندند و تحقیرش می‌کنند، اما شاهینی که توانسته هوبره را به زمین بیاورد باعث افتخار صاحبش می‌شود و این گونه این بازی برای صیادان جذاب است و از آن لذت می‌برند.

این فعال محیط زیست ادامه می‌دهد: با وجود اینکه این تفریح برای اعراب هزینه گزافی دارد، اما حاضرند این هزینه را بپردازند تا با از بین بردن و آسیب زدن به هوبره در معرض انقراض و همچنین پرندگان شکاری، تفریح کنند.

 

پنج سال و اندی از نامگذاری "هوبره" بعنوان نماد محیط زیست استان یزد می‌گذرد با وجود خطراتی که اکنون این پرنده بومی را تهدید می‌کند، براستی تاکنون چه اقدامی صورت گرفته است؟ سوالی که برای پاسخ به آن، ابتدا به سراغ معاون فنی محیط زیست استان یزد می‌روم.

گرچه اعظم حبیبی پور از اقدامات محیط زیست برای مدیریت و حفاظت یکپارچه از جمعیت‌های هوبره خبر می‌دهد، اما شواهد حاکی است که وجه تمایزی بین برنامه‌های حفاظتی این پرنده با دیگر گونه‌های جانوری استان یزد وجود ندارد.

او می‌گوید: متاسفانه مطالعات اندکی در خصوص هوبره در کشورمان صورت گرفته و برای دستیابی به ثبات در وضعیت زیستگاه‌ها و جمعیت این پرنده، لازم است عوامل تهدید، رفع شود.

گرچه بر اساس آمار‌ها کشفیات قاچاق هوبره به مواردی انگشت شمار می‌رسد، اما آنگونه که مدیرکل محیط زیست استان یزد می‌گوید: بسیاری از محموله‌های قاچاق از کشور خارج می‌شود و متاسفانه آمار دقیقی در این حوزه وجود ندارد.

نیره پورملایی به آموزش جوامع محلی در حوزه حفاظت از هوبره در مناطق حفاظت شده استان یزد اشاره می‌کند و می‌گوید: حفاظت مشارکتی از جمله این برنامه هاست. در این طرح، افراد بومی منطقه بعنوان همیاران محیط زیست حفاظت از گونه‌های ارزشمند حیات وحش را عهده دار می‌شوند.

او همچنین از جریمه ۳۰ میلیون تومانی برای هر قطعه پرنده هوبره خبر می‌دهد و می‌افزاید: با برگزاری جلسات مشترک با اعضای کارگروه قاچاق کالا و ارز قرار شد موضوع گشت در زیستگاه‌های محیط زیست استان یزد تشدید و کنترل مبادی ورودی و خروجی استان یزد نیز با حساسیت بیشتری دنبال شود.

 

دلمان خون می‌شود وقتی می‌فهمیم نماد حیات وحش کشورمان به وسیله سودجویی قاچاقچیان و خوشگذرانی اعراب مرفه نشین کشور‌های حاشیه خلیج فارس تبدیل شده است. آن‌ها مثل ده‌ها مورد دیگر بر سر نابودی میراث کشورمان شرط بندی می‌کنند و فقط آن گاه خشنود می‌شوند که شاهین هایشان هوبره هایمان را شکار خود کنند.

حالا حکایت خون دل‌های هوبره در چنگال پرنده‌های شکاری اعراب را بیشتر درک می‌کنیم. او از بی وفایی و منفعت طلبی ما ایرانی‌ها و بی توجهی مان به ارزش و بهایش دل چرکین و غمگین است. 

کاش حواسمان بیشتر جمع شود که ثروت ملی کشور فقط نفت و معدن نیست پرندگان نادر و ارزشمند هم ثروت‌های ملی کشورند که نیازمند مراقبت ویژه و نگهداری هستند.

آن‌ها نماد ایران هستند و ایران گوهریست که مراقبت و حفاظتی بیش از این‌ها می‌خواهد.