کاربرد فناوری زیستی تراریخته مصداق یک ریسک جدی است و به همین دلیل، توسعه این فناوری و همچنین ورود آن به شبکه تولید و مصرف باید با دقت لازم انجام گیرد.
چکیده نشست:
- بیوتکنولوژی کلید ترقی جهان توسعه یافته در 3 دهه اخیر بوده است.
- هم اکنون تنها حدود 5/ 12 درصد دانه‌های روغنی مورد احتیاج کشور در داخل تولید میشود و مابقی وارداتی است.
- محصولات دستکاری ژنتیکی یکی از مصادیق مهم ریسک در دنیا است و هیچ اطلاعی نیز در دست نیست که در آیندهای نزدیک اثرات منفی بر سلامت نداشته باشد.
- بحث تراریخته با بحث استقلال، سیاست و اقتصاد گره خورده است.
- هیچ ادعای اثبات شده علمی مبنی بر ناسالم بودن محصولات تراریخته در دست نمی‌باشد.
پژوهش خبری صدا و سیما: از هزاران سال پیش که انسان کشاورزی می‌کرده، از میان محصولات خود همواره به دنبال بذر بهتر بوده است (محصولات مقاوم‌تر و بیشتر). پس ما همیشه به دنبال تغییر بوده‌ایم. علم بیوتکنولوژیک بر محور این مساله تحقیقات گسترده ای انجام داده و به نتایج فراوانی دست یافته است، اما در این میان مساله سلامت غذا هم بسیار در محافل علمی مورد بحث های چالشی قرار گرفته. گروه اقتصادی پژوهش خبری رسانه ملی، با حضور آقایان: دکتر محمود تولایی ( استاد دانشگاه بیوتکنولوژیک)، دکتر حسین محمودی و دکتر عبدالمجید مهدوی دامغانی ( اعضای پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی) این مساله را مورد بررسی قرار داده است.
کاهش مصرف آفت کش ها و مواد شیمیایی با علم بیوتکنولوژیک
تولایی: در حوزه پزشکی، داروهای نسل جدید، دستاورد قابلیت انسان بر مدیریت ژن است و اطلاعات ما از ژن پایه بسیاری از این دانشها شده است. متخصصین تکنولوژی، در دهه 70 شمسی، بعد از جنگ و در دوران بازسازی، به این نتیجه رسیدند که این دانش باید در کشور ما نهادینه شود و همان زمان سند راهبردی، ایران سبز، در زمینه بیوتکنولوژی را نوشتند.
برنج شمال از ابتدای کشت در آب است، درصد مشخصی سم همیشه در آن حل میشود. چون ریشه برنج نمی‌تواند از حمله علفکش‌ها در امان باشد و علف های هرز خفه میشود و برنج چون آوندی است بالا می‌آید و خود را حفظ می‌کند. همین سم به همراه آب، جذب سفره‌های زیرزمینی و بدن شالیکارها میشود.
در اروپا سرانه سالیانه مصرف سم 70 تا 80 گرم است ولی در ایران 400 گرم و وقتی به سمت شمال می‌رویم، متاسفانه حتی به 1 کیلوگرم هم می‌رسد، یک بازار 900 میلیون دلاری، فقط واردات رسمی سم در کشور است. سمی که مضر بودن آن اثبات شده است و این تازه غیر از قاچاق سم‌های غیراستاندارد است و مضرات و بیماری‌های آن احتیاجی به گذر زمان ندارد و هم اکنون قابل مشاهده است.
در بحث بیوتکنولوژی، هیچ چیز اثبات نشده و می‌گویند طی 30 تا 100 آینده معلوم میشود.
محصولات وارداتی که خود داستان دیگری دارد. ما به هیچ فن‌آوری نباید آرمان‌گرایانه مطلق یا ویرانگرانه مطلق نگاه کنیم. گیریم که محصولات تراریخته، احتمال ضرری داشته باشد، آیا مواجه با آن احتمال ضرر، راه حلش این است که توان داخلی را محدود کنیم و قلم آنها را بشکنیم؟ و علیه آنها هجمه کنیم؟ و بعد همین امروز قریب به 70 و 80 درصد بذر وارداتی ما تراریخته است. مثلا ذرت و سویا تقریبا 80% در دنیا تولیدات تراریخته است.
وقتی روی عیوب تراریخته مانور بیش از حد می‌دهیم و در مقابل راهکاری برای آن نداریم، تکلیف جامعه چه میشود؟
راهکار ما این است:
نسخه توان داخلی؛ ما حدود 60 مرکز دانشگاهی در کشور داریم که در حوزه بیوتکنولوژی یا دپارتمان دارند و یا گروه علمی و مرکز تحقیقاتی دارند. ما توان و پتانسیل همه عرصه‌های بیوتکنولوژی را امروز در کشور خود داریم. بهترین اساتید، که در بهترین دانشگاه‌های دنیا تحصیل کردند را هم داریم. چرا نگوییم این تکنولوژی یک دریچه بسوی ما باز کرده که بتوانیم نیاز غذایی خود را تامین کنیم.
نحوه کارکشاورزی هسته ای و مهندسی ژنتیک و تفاوت آنها
تولایی: کشاورزی هسته‌ای: بذرهای خوب را در محیطی تحت تشعشع هسته‌ای قرار میدهند تا در آن متاسیون ایجاد شود. بعد آنها را می‌کارند و بعد می‌بینند کدام یک از آنها در یک صفت و کیفیتی بهتر شده ، آن را انتخاب می‌کنند و میشود بذر اصلاح شده و انتخاب شده، در این کشاورزی چشم بسته ژن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهیم. حالا یک صفت در این نسل بروز می‌کند صفت دیگر در نسل بعد و نسل‌های آینده، و ما نمی‌دانیم این تشعشات چه بلایی سر این گیاه آورده و کجاهای آن متاسیون شده، ما امروز بر اساس خصوصیات فتوتیپ و ظاهر آن تشخیص می‌دهیم.
مهندسی ژنتیک: هم همان اصلاح نژاد را انجام می‌دهد، منتهی به برکت افزایش تسلط بشر بر ژنوم می‌داند،ژن مربوط به مثلا بوی گل رز، یا عطر برنج فریدون کنار در کجای آن قرار دارد و بعد این ژن را می‌برد روی برنجی که بازده چند برابری دارد، می‌گذارند و ماحصل آن میشود برنج پر محصول با عطر برنج فریدونکنار
در دانش هسته‌ای، فقط به صرف اینکه غرب از آن سوء استفاده کرده، آیا درست است که ما خود را از آن محروم کنیم؟ چطور در نانو که هزار علامت سوال وجود دارد ، از آن صرف نظر نمی‌کنیم؟ چون باید بر دانش روز مسلط شد و در ارزیابی مخاطرات، متناسب با منافع ملی خود از آن استفاده کنیم.
وقتی می‌بینیم در مجلس، این‌چنین نپخته روی مسائل، نظر میدهند، نمی‌شود آنها را رها کرد که سال های بعد نتیجه رفتارهای خود را ببینند ما به عنوان انجمنی که 50سال قدمت دارد، موظفیم به اندازه کافی سند ارائه کنیم که سالهای بعد در قضاوت مردم به بی‌تفاوتی محکوم نباشیم.
اختلاف بین وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست
تولایی: همان بیوتکنولوژیست‌ها که در دهه 70 سند راهبردی زیست فن‌آوری را می‌نوشتند در دهه 80 هم مقدمات سند ایمنی زیستی را نوشتند.
ما امروز یک قانون تحت عنوان «قانون ملی ایمنی زیستی » داریم، که در ماده 4 آن می‌گوید: سازمان محیط زیست باید ارزیابی و نظارت خود را برای هر نوع مخاطراتی که مربوط به تنوع زیستی و محیط زیست می باشد را به انجام برساند. قانون، آنچه که مربوط به ارزیابی‌ها و تأمین و امنیت کشاورزی است به عهده وزارت کشاورزی و آنچه در حوزه سلامت است بر عهده وزارت بهداشت قرار داده است. بنابر این طبق قانون این 2 دستگاه مهم باید، زیرساخت‌ها را تقویت بکنند. اولین گام این است که محصولی را که به شدت و از سر ناچاری، مشغول به واردات آن هستیم (چون در صورت نبودن واردات بخش مهمی از صنایع از کار می‌افتد) هر روز نظارت را برآن بیشتر کنیم ، برای تقویت زیرساخت‌ها چه کاری انجام شده؟
بخشی از این دعواها کج‌اندیشی است و بخشی هم مربوط به کسانی است در بدنه محیط زیست قرار دارند که از سالهای خیلی قبل هم نگاه بسیار محتاطانه داشتهاند. اگر درمقابل هر دانش و تکنولوژی احتیاط کنیم خود آن دانشها 5 سال یک بار نسل جدیدی را تجربه می‌کنند و اگر این همه صبر کنیم همیشه باید دنبال رو جهان باشیم.
مهدوی دامغانی: بسیاری از کسانی که در مورد تراریخته، ارگانیک و امنیت غذایی صحبت می‌کنند و نظر میدهند حتی تعریف و هرمنوتیک آن را هم نمی‌دانند و تراریختگی را یک رذیلت می‌دانند. فضا در زمینه این بحث‌ها بسیارغیرکارشناسانه است. باید بدانیم اصلا تراریخته چیست؟
خدا هدایت کند همه کسانی را تراریخته و مسائل مربوط به آن را، بدون اطلاع کافی، طوری پوشش میدهند که چهره علم مخدوش شود.
اهمیت نحوه پرداختن به مساله تراریخته
مهدوی دامغانی: در نقد تراریخته باید گفت: آب ارچه همه زلال خیزد ار خوردن پر ملال خیزد
در مورد ورود هر فناوری باید حتما ارزیابی ریسک انجام شود. ریسک به معنای خطر نیست بلکه مخاطره است. (خطر در آسیب پذیری ناشی از خطر) حتما تراریخته همراه با خودش مخاطراتی دارد. ما باید نه تنها تراریخته بلکه در مورد هر موضوعی ریسک‌ها را بررسی کنیم. یک نکته که مغفول مانده فراتر از مفهوم امنیت غذایی، مفهومی در هژمونی قرن 21 شکل گرفته است به نام حاکمیت غذایی. امنیت غذایی می‌گوید من چه قدر غذا می‌توانم تولید و عرضه کنم. اما حاکمیت غذایی می‌گوید چقدر از ابزار تولید از خودت است. وقتی می‌گوییم امسال 11 میلیون و 500 هزار تن گندم تولید کردیم. سوال این است؟ آیا بذر، تراکتور، کود و ... آن نیز از خودت بوده است؟ حاکمیت غذایی مهمتر از امنیت غذایی است که، در سالهای اخیر مغفول مانده است.
محمودی: ما از این رزم گلادیاتری که بین ارگانیک و تراریخته راه افتاده است، قبل از اینکه بدنه کارشناسی ما به اندازه کافی در مورد آن حرف بزند، خرسند نیستیم.
ریسک معنای ساده‌ای دارد شامل هر چیزی میشود که احتمال وجود پیامد منفی دارد (ممکن است پیامد مثبت هم داشته باشد) ریسک یعنی ما نمی‌دانیم و این دیگر هیاهو ندارد. ما نمی‌توانیم در مورد چیزی که مصداق ریسک است قسم بخوریم. در مسئله ریسکی، هر کدام از ما زاویه دید خود را داریم، نه چیزی قرار است رد شود و نه صد در صد قبول شود.
در مورد تراریخته چون قبل از بحث، هیاهو راه افتاده، ما اول باید دنبال یک ارگان بی‌طرف بگردیم که وقتی در مورد موضوع صحبت می‌کند، اول رگ گردنش بیرون نزند. در مورد تراریخته اول باید ارزیابی ریسک شود وبی‌طرفانه ببینیم در چه مرحله‌ای قرار دارد و سپس مدیریت ریسک شود. مسئله تراریخته آنقدرها هم ساده نیست. چون هنوز در قلب اروپا
(مثلا آلمان) در مورد آن چالش وجود دارد. پس باید شک کرد. همه زندگی ما به نسل‌های بعد ما وصل است. اگر بیماری بیاید، خانمان برانداز است. البته معمولا جامعه بر اساس حقایق علمی ثابت شده، تصمیم نمی‌گیرند مثل اثبات سرطان زایی سیگار و افزایش سیگار کشیدن مردم.
من ارگانیک را ترجیح می‌دهم چون در مورد تراریخته و اثراتش در سال های بعد چیزی نمی‌دانم. باید اساتید خیلی در مورد این مفاهیم با هم صحبت کنند و بعد مسئله را به جامعه بکشانیم، ما خیلی زود و بدون کارشناسی موضوع را میان مردم بردیم. کارشناسان هنوز حرف های یکدیگر را نشنیدند. پس کار کرسی‌های علمی چیست؟
اثر تراریخته، بر ژن
تولایی:
متاسفانه یک موضوعی را به خورد جامعه دارند میدهند که اینها ژن‌ها را به خورد شما میدهند و ممکن است در اینده اتفاقاتی در بدن شما بیافتد.
هیچ ژنی که وارد بدن ما میشود، نمی‌تواند در ساختار ژنتیکی ما مستقیما ورود کند. اگر این طور بود غربی‌ها که سال‌هاست گوشت خوک می‌خورند باید خوک شده باشند. گاهی حرف‌هایی به جامعه گفته میشود و وحشت ایجاد می‌کند. هر ژنی در یک مجموعه ساختار می‌تواند کار کند.
محمودی: آمریکا اروپا هم پس از سالها بحث در مواردی مثل تراریخته هنوز به صورت صریح در مورد آن سخن نمی‌گویند و هنوز بحث ادامه دارد. پس مسئله خیلی هم سر راست نیست یا قابل فهم نیست. شاید دانشمندان به یقین رسیدهاند، ولی مردم و سیاستگذاران و ... هنوز به یقین نرسیدند.
کمک تراریخته به استقلال، در تولید غذا
تولایی :اگر ما همه اصول زراعی و آبخیزداری به کار گیریم و ظرفیت را حداکثر کنیم، تا 10 یا 20 درصد می‌‌توانیم به ظرفیت فعلی اضافه کنیم. اما آن هم یک ابزار است و باید استفاده شود.
کشوری که در دنیا دشمن دارد. اگر قرار باشد سفره غذایی اش وابسته باشد، همیشه استقلالش تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
محصول ایرانی تحت نظارت قانون ملی ایمنی زیستی و دستگاه‌های تخصصی کشور، باید تولید شود. این دانش و فناوری قابل صرفنظر نیست.
محمودی: البته آقای دکتر همه آدرس‌ها را به درخانه خودشان (تراریخته) میدهند. نگاه فقط مهندسی نباید باشد. مهندس‌ها دقیق هستند ولی جامع فکر نمی‌کنند. مثلا در زمینه غذا، یک نمونه مهم از مشکلات ما، ضعف مدیریت است. مثلا در بخش ضایعات غذا، اگر بتوانیم کار کنیم بخش مهمی از مشکلات حل میشود و این طور نیست که ما در آینده مشکل غذا پیدا می‌کنیم این دغدغه است ولی هراس نیست. باید میزان تولید را افزایش داد، البته نه به هر قیمتی و نه به هر روشی.
تولایی: در حال حاضر سطح زیر کشت تراریخته در دنیا معادل کل کشاوری ماست یعنی معادل 18 میلیون هکتار (سال 2015) در برنامه چهارم جزء تکلیف بود، 2/ 0 سطح زیر کشت تراریخته جهان باید در کشور کشت شود و در برنامه پنجم به 5/ 0 اشاره شده است و در برنامه ششم که شروع تحریکات بود نیز، آمده که باید برنامه‌های زمین مانده تبدیل به کار شود. در 10 سال گذشته هیاهویی نبود. اما حال که یک محصول قرار است به مرحله تجاری برسد و کمی جای محصولات وارداتی را تنگ کند، هیاهو شده است.
فرق بین اصلاح نباتات در روش‌های بیولوژیک با بیوتکنولوژی
در اصلاح نباتات متعارف و بیولوژیک، شما از رهیافت‌ها استفاده می‌کنید که امکان انتقال ژن از یک موجود به موجود دیگر در طبیعت وجود دارد اما در تراریخته این انتقال به روش‌هایی شکل می‌گیرد که در طبیعت رخ نمی‌دهد، بنابراین شما حتی می‌توانید از جانور به گیاه هم ژن منتقل کنید.
پژوهش خبری صدا و سیما// تینا صالحی