دستاوردهای بزرگ صنعت نفت در مواجهه با تحریم‌ها

پژوهش خبری : صنعت نفت به عنوان تامین کننده اصلی درآمدهای ارزی کشور[1]، یکی از مهمترین صنایع کشور از دیدگاه اقتصادی و سیاسی، محسوب می شود و به همین دلیل نیز از همان سال های ملی شدن صنعت نفت تاکنون همواره آماج تحریم های دشمنان این کشور قرار داشته است. به صورت کلی، تحریم های صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران توسط کشورهای غربی بخصوص آمریکا از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون و بخصوص در سال های اخیر را می توان به چهار دسته زیر تقسیم کرد:

 کلیه سرمایه گذاری ها و تامین مالی توسط شرکت های آمریکایی در صنایع نفت و گاز ایران و سرمایه گذاری شرکت ها و کشورهای ثالث در صنایع نفت و گاز ایران.

واردات نفت خام توسط شرکت های آمریکایی از ایران، واردات نفت خام توسط شرکت ها و کشورهای ثالث از ایران و واردات محصولات تصفیه شده از مواد خام نفتی ایران.

صادرات فناوری و تجهیزات مربوط به صنایع پتروشیمی، نفت و گاز ایران، همکاری برای تولید محصول پالایشی بنزین در ایران شامل فروش یا تامین کالا، خدمات، فناوری، اطلاعات یا سایر حمایت ها در آن راستا.

 

از سوی دیگر، تحریم های اقتصادی هرچند معمولا آثار منفی مانند گران تر شدن واردات، کاهش حجم صادرات، افزایش قاچاق، کمبود ارز و فساد و رانت خواری را به همراه دارند ولی می توانند تاثیرات مثبتی مانند خودکفایی، خودباوری، کاهش وابستگی اقتصادی را ایجاد نمایند. میزان وابستگی هر صنعت به سایر کشورها، مهمترین مولفه در تعیین میزان آسیب پذیری آن بخش در شرایط تحریم به شمار می رود. بر همین اساس نیز صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به عنوان صنایعی که جزو «سرمایه برترین» صنایع کشور محسوب می شوند و برای تامین منابع مالی و همچنین تامین تجهیزات و فناوری ها وابستگی قابل توجهی به کشورهای خارجی دارند، با شرایط سختی در تحریم‌های چندلایه و پیچیده سال های اخیر که یکی از اهداف اصلی آن توقف توسعه این صنایع و حتی کاهش استفاده کشور از منافع ظرفیت های فعلی این صنایع بود، دست و پنچه نرم کردند. هرچند شدت این تحریم ها به گونه ای بود که سرعت رشد این صنایع در برخی از بخش ها کند شد ولی خوشبختانه کارشناسان و متخصصان صنایع نفت، گاز و پتروشیمی توانستند ضمن استمرار روند توسعه این صنایع، دستاوردهای بزرگی را در شرایط تحریم‌های شدید سال‌های اخیر به دست آوردند که به برخی از آنها در ادامه اشاره می شود:

 

با تشدید تحریم‌های غرب در زمینه سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز ایران و همچنین اجرای پروژه های این صنایع در ایران، شرکت های خارجی به مرور از حضور در پروژه های مختلف صنایع نفت و گاز ایران از جمله توسعه فازهای مختلف پارس جنوبی کناره گیری کردند.

پارس جنوبی، بزرگترین میدان گازی ایران که به صورت مشترک با قطر بود و یکی از اهداف اصلی وزارت نفت در صنعت نفت و گاز به شمار می آمد. توسعه این میدان با حضور شرکت های خارجی متعدد در اواسط دهه هفتاد آغاز شد و تا اواسط دهه هشتاد نیز این روند ادامه داشت، اما با تشدید تحریم های غرب به مرور تمامی شرکت های خارجی از حضور در فازهای مختلف این پروژه مهم خودداری کردند.    به عنوان مثال، شرکت های اسپانیایی رسپول و انگلیسی-هلندی شل با وجود امضای قرارداد توسعه فازهای 13 و 14 پارس جنوبی با هدف احداث پروژه پرشین LNG، اواخر دهه هشتاد به صورت رسمی از حضور در این پروژه کناره گیری کردند. شرکت CNPCI چین در فاز 11 پارس جنوبی، شرکت سونانگول آنگولا در فاز 12 پارس جنوبی و شرکت مهندسی ساخت و ساز GC کره جنوبی در احداث واحدهای شیرین سازی گاز فازهای 6 تا 8 پارس جنوبی، دیگر شرکت های خارجی باقی مانده در پروژه های پارس جنوبی بودند که تا اواخر سال 90 به صورت رسمی یا غیررسمی از مشارکت در این پروژه‌ها کنار کشیدند. در این شرایط و علی رغم تحریم های شدید غرب که مشکلات زیادی در تامین مالی و تامین تجهیزات و فناوری ها مورد نیاز برای احداث فازهای مختلف پارس جنوبی ایجاد کرده بود، شرکت های داخلی توانستند روند توسعه فازهای مختلف پارس جنوبی را تداوم ببخشند. در نتیجه، فاز 12 پارس جنوبی (معادل سه فاز استاندارد پارس جنوبی) توسط کنسرسیومی به رهبری شرکت پتروپارس توسعه یافت و در اواخر اسفند 93 به بهره برداری رسید. با بهره برداری از این فاز تولید روزانه گاز شیرین ٧٥ میلیون مترمکعب، تولید روزانه میعانات گازی 120 هزار بشکه افزایش یافت. سرمایه گذاری انجام شده برای اجرای این طرح به عنوان بزرگترین پروژه تاریخ صنعت نفت بیش از 7.5 میلیارد دلار بوده است و درآمد سالیانه آن بین 6 تا 9 میلیارد دلار خواهد بود. فازهای 15 و 16 پارس جنوبی نیز توسط کنسرسیومی به رهبری قرارگاه خاتم الانبیاء توسعه پیدا کردند و در اواخر دی ماه امسال به بهره برداری رسیدند. با بهره برداری از این فازها به عنوان ایرانی ترین فازهای پارس جنوبی تولید روزانه گاز شیرین 50 میلیون مترمکعب، تولید روزانه میعانات گازی 80 هزار بشکه افزایش یافت. سرمایه گذاری انجام شده برای اجرای این طرح 5.5 میلیارد دلار بوده است ولی درآمد سالانه این پروژه ٦ میلیارد دلار است که به معنی بازگشت اصل سرمایه در کمتر از یک سال است. بهره برداری از بخش هایی از فازهای 17 و 18 پارس جنوبی نیز در حال انجام است که سال آینده به بهره برداری می رسد. همچنین پیش بینی می شود تمامی فازهای باقی مانده این میدان عظیم گازی (به غیر از فازهای 11 و 14) تا پایان دولت یازدهم به بهره برداری برسند. برای تحقق این موفقیت ها، ابتکارات مختلفی به کار بسته شد. به عنوان مثال، تامین مالی فاز 12 پارس جنوبی توسط شرکت نیکو یکی از زیرمجموعه‌ های وزارت نفت، انجام شد. در واقع، این شرکت با انعقاد قراردادی با بانک مرکزی جمهوری اسلامی، و با استفاده از منابع ارزی این بانک توانست این پروژه عظیم صنعت نفت کشور را تأمین مالی کند. قرارداد بین شرکت نیکو و بانک مرکزی به این صورت بوده‌است که پول‌های بانک مرکزی در خارج از کشور، در ازای دریافت سود، برای تأمین مالی در اختیار نیکو قرار می‌گیرد. این کار باعث شد تا علاوه بر تأمین مالی منابع مورد نیاز برای اجرای یک پروژه عظیم ملی بدون نیاز به کشورهای خارجی، استفاده بهینه از منابع ارزی بانک مرکزی صورت گیرد و این منابع در کشورهای خارجی بلوکه نشود. راه اندازی فازهای پارس جنوبی در شرایط تحریم در سخنرانی ابتدای امسال مقام معظم رهبری در حرم رضوی (1 فروردین 94) مورد تقدیر ایشان قرار گرفت و معظم له فرمودند: «یکی دیگر از فرصتها عبارت است از پیشرفتهای علمی‌ای که در دوران تحریم به‌وجود آمده است. یک وقت قدرتها و دولتها و پولها و سرمایه‌های جهانی و بین‌المللی به کمک یک ملّتی می‌آیند؛ یک‌وقت همه‌ی درها را به‌روی یک ملّت می‌بندند، در‌عین‌حال آن ملّت میتواند در بخشهای مختلف کارهای بزرگ بکند. امروز شما این کارها را مشاهده میکنید؛ اینها را دست‌کم نباید گرفت. همین فاز دوازدهم پارس جنوبی که چند روز قبل از این به‌وسیله‌ی رئیس جمهور افتتاح شد، یک طرح صنعتی بسیار بزرگ و پیچیده است که میتواند رشد اقتصادی کشور را و محصول تلاش عمومی کشور را به‌صورت محسوسی افزایش بدهد».

زمزمه تحریم فروش بنزین به ایران از اواسط دهه هشتاد مطرح شده بود زیرا ایران در اواسط این دهه (سال 85)، حدود یک سوم از بنزین مصرفی خود را از کشورهای خارجی تامین می کرد (27.5 میلیون لیتر در روز) و یکی از بزرگترین واردکنندگان بنزین در جهان بود. هرچند با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با استفاده از کارت سوخت از تیرماه 86، مصرف بنزین کاهش یافت ولی با توجه به روند کند افزایش ظرفیت پالایشی کشور، نقطه‌ ضعف ایران در وابستگی به واردات بنزین برطرف نشد و این موضوع، فرصت مناسبی برای اختلال در تامین بنزین کشور در اختیار غرب ایجاد قرار داد. در همین راستا، کنگره آمریکا از اواخر سال 88 اقدام به اصلاح و توسعه قانون ایلسا (ILSA) کرد. ابتدا بهره‌گیری از منابع مالی آمریکا برای پرکردن ذخائر استراتژیک از تولیدات شرکت‌هایی که بیش از یک میلیون دلار بنزین به ایران می‌فروختند، طبق «قانون تخصیص آب و انرژی سال مالی 2010» ممنوع شد. همچنین ارائه اعتبارات اگزیم بانک آمریکا به شرکت‎هایی که به ایران بنزین بفروشند، ممنوع گردید. سپس کنگره آمریکا بعد از تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل، «قانون جامع تحریم‎ها، مسئولیت پذیری و محرومیت ایران» (CISADA) را تصویب کرد که با امضای اوباما در 1 جولای 2010 (11 تیر 89) اجرایی شد. بر اساس این قانون شرکت‎هایی که سالانه بیش از 5 میلیون دلار در سال بنزین به ایران بفروشند، مشمول مجازاتهای زیر می‌شوند: محرومیت از کمک اکزیم بانک آمریکا برای صادرات، محرومیت از پروانه ویژه صادرات، محرومیت از دریافت وام بیش از 10 میلیون دلار در سال از موسسات امریکایی، محرومیت خرید اولیه اوراق قرضه امریکا، محرومیت فروش کالا یا خدمات به دولت امریکا، محرومیت صادرات به امریکا، محرومیت از معامله در مبادلات خارجی با افراد امریکایی، محرومیت از ایجاد هرگونه حساب یا پرداخت با موسسات مالی امریکایی، محرومیت از تحصیل، نگهداری و تجارت اموال مستقر در امریکا. در نتیجه تصویب و اجرای این قوانین، اکثر صادرکنندگان بنزین به ایران، فروش بنزین به ایران را قطع کردند به گونه ای که در تابستان 89، واردات بنزین کشور که حدود 20 میلیون لیتر در روز بود به شدت کاهش یافت و به حدود صفر رسید.

برای برطرف شدن این مشکل و خنثی سازی آثار نامطلوب این تحریم با ابتکار عمل متخصصان صنعت نفت، تولید بنزین (ریفرمیت) در برخی از واحدهای پتروشیمی آروماتیکی کشور مانند نوری (برزویه) و بندرامام به صورت گسترده آغاز شد و عملا کمبود بنزین مورد نیاز کشور توسط این واحدهای پتروشیمی داخل تامین گردید. در نتیجه، تحریم فروش بنزین به ایران توسط غرب شکست خورد و این برنامه‌ریزی دشمن ناکام ماند. البته در کنار این موضوع، استمرار روند کاهشی مصرف بنزین با استمرار اجرای طرح سهمیه بندی بنزین با استفاده از کارت سوخت در کاهش وابستگی کشور به وارادت بنزین و ناکامی تلاش‌های دشمن برای اخلال در زندگی مردم موثر بود. شکست تحریم واردات بنزین جزو اتفاقاتی بود که بارها مورد تقدیر مقام معظم رهبری قرار گرفت. به عنوان مثال، ایشان در خطبه های نماز جمعه تهران (15 بهمن 89) درباره این موضوع فرمودند: «جنجال کردند که میخواهیم بنزین را تحریم کنیم تا بنزین وارد نشود. خب، ما وارد کننده‌ی بنزین بودیم و هستیم. گفتند میخواهیم جلوی ورود بنزین را بگیریم. جنجال و هیاهو و سروصدا کردند. تحلیلگرانشان پیش‌بینی کردند، گفتند کشور شلوغ خواهد شد، مردم چه خواهند کرد. خب، این موجب شد که مسئولین کشور به فکر تولید بیشتر بنزین افتادند. امروز طبق گزارشی که من دارم - البته به توفیق الهی تا بیست و دوم بهمن - کشور به طور کامل از واردات بنزین بینیاز میشود. طبق گزارشی که به من دادند، بعد از آن ما حتّی میتوانیم بنزین را صادر کنیم؛ که دستورش را هم داده‌اند. خب، این جنجال آنها به نفع ملت ایران تمام شد». مقام معظم رهبری در دیدار شرکت‌کنندگان در کنفرانس وحدت اسلامی (1 اسفند 89) هم درباره شکست تحریم واردات بنزین فرمودند: «در همین اواخر به ما گفتند که بنزین به شما نمیفروشیم. ما یک کشوری هستیم تولیدکننده‌ی نفت، اما واردکننده‌ی بنزین؛ گفتند به شما بنزین نمیفروشیم. این یک نمونه‌ی خیلی کوچکی است؛ صدها نمونه از این قبیل هست. نیروهای ما با امید به خدا تلاش کردند و ما در ظرف کمتر از یک سال خود را از واردات بنزین بینیاز کردیم».

با تشدید تحریم‌های غرب در زمینه مشارکت در اجرای پروژه های صنایع نفت و گاز در ایران و همچنین هر گونه صادرات تجهیزات و فناوری ها، حضور شرکت‌های خارجی در پروژه های صنعت پالایش بسیار کمرنگ شد و عملا شرکت های داخلی مدیریت اجرای این پروژه ها را با تکیه حداکثری بر توان داخل بر عهده گرفتند. یکی از مهمترین و بزرگترین پروژه های صنعت پالایش کشور که در همین شرایط تکمیل شد، طرح افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت فرآورده های پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند اراک بود که اواخر اسفند 91 به بهره برداری رسید. هدف اصلی اجرای این طرح، افزایش ظرفیت تولید بنزین این پالایشگاه از روزانه 4.7 میلیون لیتر به روزانه حدود 16 میلیون لیتر بود که به معنای افزایش 25 درصدی ظرفیت تولید بنزین کشور بود و وابستگی کشور به واردات بنزین را به صورت قابل توجهی کاهش می داد. با اجرای طرح افزایش ظرفیت و بهبود کیفیت فرآورده های پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند،‌ ظرفیت پالایشی این پالایشگاه از ١٧٠ هزار بشکه به ٢٥٠ هزار بشکه در روز افزایش  و کیفیت محصولات تولیدی پالایشگاه شازند مطابق با استانداردهای روز دنیا (یورو 4) ارتقا یافت. در این طرح به منظور پالایش برش­های سنگین پالایشگاهی از واحدهای [2]RCD و RFCC[3] استفاده شده است که جزو پیچیده‌­ترین واحدهای پالایشگاهی دنیا محسوب می‌شوند و می توان گفت، این دو واحد با چنین ظرفیت­‌هایی (RCD با ظرفیت 65 هزار بشکه و RFCC نیز با ظرفیت 95 هزار بشکه) از جمله منحصر به فردترین واحدهای پالایشگاهی جهان می باشند. مراحل تامین تجهیزات و راه­‌اندازی این واحدها در شرایط سخت تحریم توسط کنسرسیومی از شرکت­‌های داخلی و همچنین شرکت چینی سینوپِک صورت گرفت. گفتنی است طرح توسعه این پالایشگاه با کنسرسیومی متشکل از شرکت چینی سینوپِک و دو شرکت ایرانی با اعتباری بیش از 2 میلیارد و ٣٠٠ میلیون یورو در سال ٨٥ آغاز شده بود و این اولین بار بود که رهبر کنسرسیوم پیمانکاری یک طرح چند میلیارد دلاری در صنعت پالایش بر عهده یک شرکت ایرانی قرار داشت.

 ................................................................................

[1]  تا پیش از تشدید تحریم های غرب در سال های اخیر، بیش از 80 درصد درآمدهای ارزی حاصل از صادرات کشور توسط درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز تامین می شد.

[2] Reduced Crude Desulfurization

[3] Residue Fluid Catalytic Cracking