پژوهش خبری صدا و سیما: اقدام روسیه در تأمین وام 5/ 2 میلیارد یورویی به ایران علاوه بر این که نشان می ­دهد حتی تحریم ­های ضد روسی نیز نمی ­تواند مسکو را از گسترش روابط اقتصادی با همسایه جنوبی خود باز دارد، بیانگر تقویت رویکرد "نگاه به شرق" دولتمردان فدراسیون روسیه چون سلف خود می­ باشد. شاید از این منظر واکنش سیاستمداران روس به گسترش ناتو به شرق، بیش از پیش قابل ارزیابی باشد.

در دوسال اخیر محیط امنیتی روسیه دستخوش تحولات و تغییرات ماهوی واقع شده و همین مسئله ضرورت بازنگری در استراتژی امنیت ملی روسیه را اجتناب ناپذیر ساخته است. مهم ترین تحول در واقع بحران اوکراین و تبعات آن بویژه حضور نظامی فزاینده ناتو در کشورهای مجاور روسیه و نیز تلاش مستمر ناتو برای گسترش بسوی شرق است. این مسائل باعث وخامت فزاینده روابط روسیه و غرب شده است. گسترش سپر دفاع موشکی ناتو و ادامه تلاش آن برای پیشروی به سوی شرق باعث شده تا روسیه در استراتژی امنیت ملی خود، ناتو را به عنوان یک تهدید امنیت ملی برای کشورش تلقی کند. این رویکرد اخیراً با بودجه 800 میلیون دلاری کاخ سفید و فعال سازی سپر دفاع موشکی در یک پایگاه بازمانده از دوره شوروی در جنوب رومانی تقویت شد. از این رو مقامات مسکو به این نتیجه رسیده اند که دشمنی و خصومت غربی ­ها علیه روسیه نه پدیده­ای زود گذر، بلکه رویکردی مستمر و پایدار است که از سوی ناتو و آمریکا علیه روسیه همچنان ادامه دارد.

هر چند مقامات کاخ سفید و ناتو ادعا کرده ­اند که این یک سامانه به اصطلاح دفاعی، علیه تهدیدهای موشکی ایران و کشورهای "سرکش"(!) است، لیکن ولادیمیر پوتین آن را "گامی به سوی یک رقابت تسلیحاتی جدید" ارزیابی کرده و هدف این گسترش ناتو و آمریکا در ورای مرزهای خود و در اروپای شرقی را " کم اثر کردن زرادخانه اتمی روسیه و تهدیدی برای امنیت جهانی" دانست.

 پیشینه اوراسیاگرایی روسیه

برای روسیه روابط با ایران از قرن هجدهم به بعد، روابطی بسیار پر اهمیت شد. روسیه پس از شکست در جنگ­ های کریمه (56-1854) در برابر دولت عثمانی، که از حمایت انگلستان و فرانسه هم برخوردار بود، ناچار به عقب‌نشینی از اروپا شد. پس از آن برای روسیه ضرورت توجه به شرق و سرزمین‌های آسیایی آشکار گردید. برای دولت روسیه که نمی‌توانست در اروپا به رقابت‌های خود با قدرت ­های اروپایی ادامه دهد، سرزمین‌های غرب آسیا از جاذبه بسیاری برخوردار شد، که ایران هم در این قلمرو قرار گرفته بود.

به همین ترتیب پس از فروپاشی اتحاد شوروی نیز، رهبران فدراسیون روسیه که از گسترش و اجرای سیاست غرب‌گرایی (ارو- آتلانتیکی) ناامید شدند، این بار با اجرای سیاست اوراسیا‏گرایی جدید، توجه به شرق و اجرای سیاست خارجی مبتنی بر ژئوپلیتیک روسیه را هدف قرار دادند. چرا که ملل آسیایی گوناگونی، حداقل از قرن پانزدهم میلادی، بخشی از امپراتوری روسیه بوده اند. جداسازی عناصر شرقی و اروپایی در بسیاری از عرصه­ های زندگی روس­ ها غیرممکن بوده است. برای یک روس، شرق هم خود بود و هم دیگری، هم «ما» بود و هم «آنها». به گفتۀ بِستوژِف مارلینسکی ، نویسندۀ روسی قرن نوزدهم، روسیۀ کهن، چون ژانوسی دو چهره، به طور یکسان به اروپا و آسیا چشم داشت.

سیاست نگاه به شرق در فدراسیون روسیه بویژه در دوران رئیس جمهوری دیمیتری مدودوف با سفر به دو کشور شرقی، قزاقستان و چین، قبل از سفر به اروپا تقویت شد و فصل جدیدی را در سیاست خارجی این کشور گشود.

 رهنامه نظامی روسیه در سال 2016

ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه، در 16 ژوئن 2016 (10 دی 1394) سند استراتژی جدید ملی روسیه را که توسط شورای امنیت ملی این کشور تهیه و از بخش­ های مختلف تشکیل شده، تأیید کرد. در این سند تحکیم موقعیت این کشور به عنوان یکی از قدرت های پیشرو جهان به منزله اولویت ملی روسیه، مورد تأکید قرار گرفته است. در این چارچوب بر اهمیت تقویت توانمندی دفاعی روسیه و تحکیم پایه ­های نظام حکومتی و تأمین حق حاکمیت و امنیت و ثبات آن تأکید شده است. از دیدگاه روس­ ها، آمریکا و متحدان این کشور سعی دارند در این شرایط برتری خود را در امور جهانی حفظ کنند. در سند استراتژی ملی روسیه همچنین به گسترش ناتو به شرق به عنوان یک تهدید جدی برای روسیه اشاره و گفته شده است: «پیشروی ناتو و نزدیک شدن آن به مرزهای روسیه تهدید جدی امنیتی برای این کشور محسوب می شود.» امضای این سند از سوی پوتین به منزله واکنش مسکو در پاسخ به تحولات امنیتی و سیاسی در محیط اطراف این کشور و نیز در صحنه بین­ المللی محسوب می­ شود. از جمله مسکو بارها از ناتو خواسته است از "سیاست گسترش به شرق" چشم پوشی کند. در مقابل ناتو با بی پاسخ گذاشتن خواسته مسکو، در دو سال اخیر مدام اقدامات خصمانه خود علیه روسیه را افزایش داده است. از دیدگاه روس­ ها، اقدامات متعدد ناتو در شرق اروپا دقیقاً برای مقابله با روسیه اتخاذ شده است. ضمن اینکه با گسترش بحران اوکراین، کشورهای شرق اروپا از جمله لهستان و رومانی، خواهان حضور پر رنگ تر ناتو در این منطقه شده­ اند. مساله مهم دیگر در استراتژی امنیت ملی روسیه، بازتعریف سیاست خارجی این کشور است. با توجه به تحریم ­های گسترده غربی ­ها علیه روسیه و وضع تحریم­ های جدید از سوی آمریکا، مسکو در چرخشی آشکار، سیاست نگاه به شرق بویژه حوزه آسیا و اقیانوس آرام را انتخاب کرده است تا در این محیط جدید به توسعه روابط اقتصادی، تجاری و انرژی بپردازد.

 هم‌گرایی ایران و روسیه برای موازنه‌سازی در مقابل توسعه ناتو

البته نباید نادیده انگاشت که روسیه بی‌علاقه به احداث پایگاه نظامی در ایران برای مجاورت بیشتر با خلیج فارس نیست. در سال 2008 و در پی اوج‌گیری تنش روسیه و غرب در قفقاز، رجب صفراوف، مدیر مرکز تحقیقات ایران معاصر در روسیه، به مسکو پیشنهاد داد تا با ایران و سوریه وارد اتحاد استراتژیک شود. بر اساس پیشنهاد صفراوف، روسیه باید دو امتیاز به ایران بدهد و در عوض چند امتیاز بگیرد. یکی از امتیازهای روسیه از ایران، احداث دو پایگاه نظامی بود؛ یکی در شمال غرب ایران برای کنترل تحرکات نظامی احتمالی غرب و ناتو در گرجستان، آذربایجان و ترکیه و دیگری در جزیره قشم برای کنترل ناوگان دریایی آمریکا در خلیج فارس. هرچند که بر اساس اصل 146 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ممنوع بودن استقرار هر گونه پایگاه نظامی خارجی در کشور - حتی به عنوان استفاده‌‏های صلح‏‌آمیز- این موضوع رد شد، لیکن روسیه در تلاش است برای حفظ موازنه با برخی کشورهای تاثیرگذار منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران وارد اتحاد استراتژیک شود.

امید شکری کاله سر تحلیلگر مسائل انرژی در دانشگاه یالووا آمریکا در مصاحبه با اسپوتنیک ضمن استقبال از اقدام روسیه در تامین وام 5/ 2 میلیارد یورویی به ایران، تاکید کرد: «این مساله نشان می­ دهد که مسکو حتی با مواجه شدن با تحریم ­های ضد روسی، مصمم به گسترش همکاری­ های اقتصادی دوجانبه با ایران است.» گفته می­ شود بسیاری از شرکت های روسی مثل لوک اویل، گازپروم و روس اتم در حال بازگشت به بازار ایران هستند تا همکاری­ های دوجانبه را در بخش انرژی ادامه دهند. در شرایط کنونی، طرف ­ها در حال مذاکره در خصوص قراردادهای مهم جدیدی نیز هستند.

 جمع بندی

در مجموع روسیه نسبت به جهانی‌شدن ناتو نگران است. به خصوص که این امر اکنون به صورت آشکارتری به غرب آسیا و شمال آفریقا نیز رسیده است. طبیعی است که این کشور به همراه کشورهای مستقل منطقه برای مواجهه و مقابله با پیامدهای توسعه ناتو به شرق، طراحی امنیتی خاصی داشته باشد تا از ابتکار عمل در موقعیتی که در حصار ناتو قرار گرفته، برخوردار باشد. از این رو همکاری‌های منطقه‌ای روسیه، جمهوری اسلامی، چین می‌تواند یکی از اجزای این طراحی امنیتی باشد. بدین ترتیب شاید بتوان وام فدراسیون روسیه به کشورمان را در راستای سند استراتژی امنیت ملی این کشور و سیاست‌های جدیدی که کرملین در ابعاد سیاسی و امنیتی در محیط منطقه‌ای و بین‌المللی به مورد اجرا درآوررده است، ارزیابی کرد.  لیکن همواره باید در نظر داشت که نگاه تصمیم سازان روسیه به شرق، نگاه مطلق گرایانه نیست و با توجه به منافع ملی آن کشور اعلان و اعمال می‌شود.

پژوهش خبری //فرشته مقدم