مروری بر روند و نتایج مذاکرات آستانه از ابتدا تاکنون

مذاکرات آستانه از بهمن سال گذشته با ابتکار عمل جمهوری اسلامی ایران و روسیه و همراهی ترکیه، به منظور حل و فصل منازعات سوریه و پایان بخشیدن به شش سال کشتار و آوارگی و ویرانی در این کشور آغاز شد. در واقع آتش ­بس فراگیری که از 10 دی سال 1395 (۳0 دسامبر 2016) با توافق میان دولت سوریه و گروهی از مخالفان مسلح برقرار شد، مقدمه ­ای برای آغاز مذاکرات آستانه بود که طی آن، برای نخستین بار نمایندگان دولت سوریه با نمایندگانی از گروه‌های مخالف مسلح به‌طور مستقیم رایزنی کردند. هرچند پیش از آن یک بار در اسفند 1394 و بار دیگر در شهریور 1395 تلاش­ هایی برای ترک مخاصمه صورت گرفته و آتش­بس برقرار شده بود اما هر بار با نقض گسترده آتش ­بس و متهم کردن دیگرى از سوى طرف‌هاى درگیر در بحران، خشونت­ ها با شدت و عمق بیشترى از سر گرفته شد.

لازم به یادآوری است در آتش ­بس فراگیری که از دهم دی ­ماه سال گذشته با هدف فراهم کردن زمینه حمایت از راهکار سیاسى براى حل بحران سوریه برقرار شد، گروه ­هاى تروریستى «داعش» و «جبهه النصره» و گروه هاى مرتبط با آنها از دایره این آتش­بس بیرون نهاده شدند.

مذاکرات صلح سوریه در آستانه، به موازات مذاکرات صلح سوریه در ژنو که تحت میانجی­گری سازمان ملل متحد برگزار می‌شود، پیگیری می­ شود. در ژنو مسائلی همچون شکل آینده حکومت سوریه، انتخابات، قانون اساسی و مبارزه با تروریسم در سوریه مورد مذاکره قرار می­ گیرد.

در این پژوهش تلاش شده است روند مذاکرات امنیتی پیشین در مورد صلح سوریه (آستانه1، 2 و 3) و نتایج و دستاوردهای این گفتگوها به اجمال مرور گردد. 

نشست آستانه 1

الف – مقدمات آغاز مذاکرات سیاسی

آزادی کامل حلب به­ عنوان یک پیروزی راهبردی برای دولت سوریه و متحدانش، زمینه­ ساز طرح آتش­بس در این کشور شد. روسیه از اعضاء شورای امنیت سازمان ملل متحد خواست طرح آتش­ بسی را که توسط روسیه و ترکیه پیشنهاد شده بود، در قالب قطعنامه ­ای تصویب کنند؛ متعاقب آن به درخواست کشورهای غربی اصلاحاتی در طرح روسیه انجام گرفت و بالاخره پیش­نویس روسیه به­ عنوان قطعنامه 2336 به تصویب شورای امنیت رسید. بر اساس این قطعنامه، آتش­ بس کامل و فوری در سراسر خاک سوریه به استثناء مناطق مربوط به دو گروه تروریستی داعش و فتح ­الشام (جبهه النصره سابق) به اجرا در­آمد؛ همچنین شبه نظامیان کُرد، موسوم به یگان­ های مدافع خلق مشمول این طرح نیستند.

سرانجام طبق چارچوب توافق میان طرف­ های درگیر و بر اساس اعلام فرماندهی کل ارتش و نیروهای مسلح سوریه، از ساعت صفر روز 30 دسامبر سال 2016 میلادی، (بامداد جمعه10دی) آتش ­بس فراگیر در سراسر خاک سوریه برقرار و بنا شد در صورت پایداری این توافق، مذاکرات سیاسی از ماه بعد در قزاقستان برگزار شود.

پس از گذشت شش سال از آغاز بحران شومی که از ماه مارس 2011 در سوریه، صدها هزار غیرنظامی و زن و کودک را مجروح کرد و به کام مرگ کشاند، میلیون­ها شهروند سوری را در داخل و خارج این کشور آواره ساخت و ناباورانه، کشور زیبا و آباد سوریه را به تلی از خاک و خاکستر بدل نمود، سرانجام در روزهای چهارم و پنجم بهمن 1395 (23 و24 ژانویه 2017) برای نخستین بار دو طرف اصلی جنگ یعنی نمایندگان دولت قانونی سوریه و نمایندگان گروه­های اصلی معارضین مسلح در آستانه پایتخت جمهوری قزاقستان بر سر یک میز نشستند تا برای پایان دادن به آلام سوریه و ملت زجرکشیده ­اش از مسیر مذاکره سیاسی راهی بگشایند؛ هرچند در جریان مذاکرات از گفتگوی مستقیم خودداری ورزیدند و نظراتشان را در اتاق ­های جداگانه و از طریق واسطه­ های روس و ترک به یکدیگر منتقل می­ کردند. ایران و روسیه هم برای اولین بار بود که با نظامیان مخالف دولت سوریه گرد هم می ­آمدند، در مذاکراتی که برای اولین بار بدون حضور هیچ نماینده‌ای از عربستان و قطر برگزار می ­شد.

ب - شرکت­ کنندگان در مذاکرات «آستانه 1»

شرکت ­کنندگان در مذاکرات «آستانه 1» عبارت بودند از:

1- هیئت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران به ریاست «حسین جابری انصاری» معاون عربی آفریقایی وزارت امور خارجه

2- هیئت نمایندگی مسکو به ریاست «الکساندر لاونتریف» نماینده ویژه ولادیمیر پوتین در امور سوریه

3- هیئت نمایندگی ترکیه متشکل از «سیدات اونال» معاون وزیر امور خارجه به همراه نماینده سازمان اطلاعات و نماینده ریاست ستاد ارتش ترکیه

4- استفان دی میستورا نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در امور سوریه

5- «جورج کرول» سفیر آمریکا در قزاقستان به نمایندگی از سوی دولت آمریکا به­عنوان ناظر

6- وزیر امور خارجه قزاقستان به نمایندگی از دستگاه دیپلماسى این کشور که میزبانى مذاکرات را بر عهده داشت

7- - هیئت نمایندگی دولت سوریه به ریاست «بشار جعفری» نماینده دائم سوریه در سازمان ملل

8- هیئت اعزامی مخالفان دولت اسد متشکل از فرماندهان ۱۲ گروه مسلح میانه ­رو و اسلام‌گرابه ریاست «محمد علوش» رئیس دفتر سیاسی گروه جیش ­الاسلام

گروه احرار الشام، از گروه‌های عمده اسلام‌گرا در این مذاکرات شرکت نکرد اما گفت که با تصمیمات نشست آستانه مخالفت نخواهد کرد. از دیگر غایبان مهم نشست آستانه 1،‌ حزب اتحاد دموکراتیک و یگان­ های مدافع خلق بودند که به اصرار دولت ترکیه به گفتگو‌ها دعوت نشدند.

ج - نتایج نشست «آستانه 1»

هرچند برگزاری نخستین بار مذاکرات مستقیم بین هیئت واحد مخالفان مسلح سوریه و نمایندگان رسمی دمشق با میانجی­گری سه کشور ضامن حفظ آتش ­بس در این کشور، یعنی روسیه، ایران و ترکیه، چندان آسان نبود، اما دستاورد ارزشمند «آستانه1» پذیرش این واقعیت از سوی همه طرفین بود که تلاش ­ها برای نشاندن هیئت نمایندگی دولت سوریه و مخالفان آن بر سر یک میز، مثبت و نتیجه ­بخش بوده است. هرچند طرفین مستقیماً با یکدیگر گفتگو نکردند، ولی برای نخستین بار رو به روی هم نشستند و مواضع طرف مقابل را شنیدند.

مهم ­ترین محورهای بیانیه پایانی «آستانه 1» عبارت بودند از:

1- جداسازی تروریست­ ها مشخصاً دو تشکل «جبهه­النصره» و «داعش» از مخالفان سیاسی

2- موافقت طرفین برای مشخص کردن خط تماس به منظور مقابله با گروه تروریستی داعش و اقدامات لازم برای تعیین محل استقرار تروریست ­های جبهه النصره

3- نظارت هر دو طرف بر آتش بس با نمایندگی سازمان ملل و تأکید طرفین بر تثبیت آتش بس

مذاکرات آستانه 2

الف – شرکت کنندگان در مذاکرات «آستانه 2»

مذاکرات «آستانه 2» درباره حل بحران سوریه که بنا بود روز چهارشنبه 27 بهمن 1395 آغاز شود، با یک روز تأخیر یعنی در پنج‌شنبه 28 بهمن آغاز به کار کرد و تا جمعه 29 بهمن 1395 (16 و 17 فوریه 2017) ادامه یافت. علت این تأخیر عدم حضور هیئت ترکیه و هیئت معارضان در شهر آستانه اعلام شد. گفته شد یکی از دلایل این تأخیر ناخشنودی گروه‌های معارض سوری از روسیه است چراکه این گروه‌ها روسیه را متهم می‌کردند در واداشتن دمشق به پایبندی به رعایت آتش‌بس کوتاهی می‌کند. این دور از مذاکرات نیز با حضور نمایندگان دولت سوریه، معارضان سوری، « استفان دیمیستورا » نماینده ویژه سازمان ملل، نماینده دولت قزاقستان به عنوان میزبان مذاکرات و سه کشور روسیه، ترکیه و ایران برگزار شد. نمایندگان کشورهای اردن و آمریکا نیز به عنوان ناظر در این نشست حاضر بودند. نمایندگان «ارتش آزاد سوریه» و نمایندگان گروه افراطی «جیش‌الاسلام» نیز در این مذاکرات حضور داشتند.

ب - نتایج نشست «آستانه 2»

در این دور از مذاکرات به علت وجود اختلاف نظرهای زیاد میان شرکت‌کنندگان بر سر تعریف موارد نقض آتش‌بس و مجازات نقض‌کنندگان، بر سر صدور یک بیانیه مشترک توافقی حاصل نشد؛ همچنین «بشار جعفری»رئیس هیئت نمایندگی دولت سوریه در این زمینه گفت ترکیه و معارضان اراده جدی برای شکست مذاکرات دارند؛ او گفت: ترکیه نمى­ تواند هم­زمان آتش ­افروز و مسئول آتش نشانى جنگ در سوریه باشد. جابری‌ انصاری رئیس هیئت مذاکره کننده ایرانی فضای عمومی نشست «آستانه 2» را به نسبت نشست نخست (آستانه یک) بخصوص در ادبیات و نحوه برخورد هیئت‌های سوری کمی آرام‌تر و آشتی‌جویانه‌تر ارزیابی کرد. وزارت خارجه روسیه نیز ضمن موفق خواندن مذاکرات «آستانه 2» اعلام کرد نتیجه مذاکرات «آستانه2» ایجاد گروه نظارت بر آتش بس در سوریه با شرکت روسیه، ایران و ترکیه است و یک مرحله و گام مهم دیگر در مذاکرات برای حل بحران سوریه برداشته شده است.

با وجود این، اما، مهم­ ترین دستاورد نشست «آستانه 2» توافق نظام سوریه و گروه­های سوری شرکت کننده برای مبارزه با تروریسم بود که در دور قبلی مذاکرات در «آستانه 1» هم بر سر آن توافق حاصل شده بود. دیگر دستاورد مهم نشست «آستانه 2» تثبیت آتش ­بس و توافق هیئت‌های ایرانی، روسی و ترکیه برای تشکیل کمیته عملیاتی نظارت بر اجرای آتش‌بس و موافقت بر سر ساز و کارهای آن بودکه «محمد علوش»، سرکرده هیئت معارضان مسلح سوریه نیز این توافق را مورد تأیید قرار داد.

این مذاکرات به نوعی شکست مخالفان مورد حمایت ریاض نیز بود زیرا این گروه از مخالفان به رهبری «محمد علوش»، خواستار تشکیل کمیته نظارت بر آتش بس متشکل از کشورهای عربی از جمله عربستان، اردن، قطر و امارات و روسیه و ترکیه و بدون حضور جمهوری اسلامی ایران بودند ولی همانگونه که خود علوش اذعان کرد، با این درخواست موافقت نشد.

ج- ویژگی خاص نشست «آستانه 2»

سفر عبدالله دوم پادشاه اردن به مسکو (6/ 11/ 1395) سبب شد تا پوتین رسماً اردن را به عنوان عضو ناظر به نشست «آستانه 2» دعوت کند. اما حضور اردن از چند جهت دارای اهمیت بود: 1- نماینده غیر رسمی اتحادیه عرب در این نشست بود 2- انحصار نمایندگی جبهه غربی – عربی را از ترکیه می­گرفت (که نماینده قابل اطمینانی برای اعراب نیست) 3- از آنجا که اردن امکان باز کردن جبهه جدیدی در جنوب سوریه و ایجاد منطقه امن به مانند شمال این کشور را دارد، وزن جبهه مقابل محور مقاومت را افزایش داد.

مذاکرات آستانه 3

الف – شرکت کنندگان در مذاکرات «آستانه 3»

دور سوم مذاکرات صلح سوریه در آستانه که برای روز سه‌شنبه 24/ 12/ 1395 (۱۴ مارس 2017) برنامه‌ریزی شده بود، با حضور نمایندگان ایران، روسیه و ترکیه و بدون حضور مخالفان در پایتخت قزاقستان برگزار شد. «اسامه ابو زید» سخنگوی مخالفان گفت این تصمیم به این دلیل گرفته شده که روسیه به تعهدات خود در مورد آتش‌بس مورد توافق، پای‌بند نبوده است در صورتی که هدف اصلی برگزاری مذاکرات در آستانه همواره "تثبیت آتش‌بس" در سوریه عنوان شده است؛ «ابو زید» به خبرگزاری فرانسه گفت: تصمیم گرفتیم در مذاکرات آستانه شرکت نکنیم و دلایل‌مان هم عدم اجرای هیچ یک از تعهدات در زمینه آتش‌بسی است که تحت نظارت روسیه و ترکیه امضاء شد. گروه موسوم به «ارتش آزاد» نیز روز یکشنبه (22/ 12/ 1395) نیز مدعی شده بود دولت سوریه به تعهدات خود در توافق منطقه «الوعر» شهر حمص عمل نکرده و این گروه به همین علت در مذاکرات آستانه شرکت نخواهد کرد.

وزارت خارجه قزاقستان روز سه­ شنبه (24/ 12/ 1395) در بیانیه­ ای اعلام کرد اردن در تلاش است مخالفان سوری جبهه جنوب را به حضور در مذاکرات راضی کند. احتمال می­رفت به دلیل تأخیر در حضور افراد مسلح مخالف، مذاکرات یک روز دیگر تمدید شود اما نهایتاً روز چهارشنبه (25/ 12/ 1395) در غیاب هیئت مخالفان مسلح سوری و بدون دستیابی به نتیجه مشخص به پایان رسید. ریاست هیئت نمایندگی آمریکا هم برعهده «جورج کرول» سفیر این کشور در قزاقستان بود و «مارتین مکسویل» یکی دیگر از مقامات وزارت امور خارجه آمریکا نیز برای این منظور به آستانه سفر کرده بود.

«الکساندر لاورنتیف» رئیس هیئت مذاکره کننده روسیه در مذاکرات آستانه گفت: برخی از اعضاء هیئت­ های روسیه، ترکیه و ایران پس از مذاکرات نیز در آستانه خواهند ماند تا با مخالفان سوری گفتگو کنند.

ب – نتایج مذاکرات «آستانه 3»

هیئت‌های حاضر در دور سوم مذاکرات آستانه در بیانیه‌ای مشترک بر چند اصل مهم تأکید کردند که مهم­ترین آن‌ها توقف درگیری‌ها در سوریه، تحکیم آتش‌بس و حفظ آن، تبادل اطلاعات و تقویت روند مکانیسم سه جانبه بود. در بیانیه مشترک صادر شده از سوی هیئت‌های حاضر در نشست، کشورهای ضامن مذاکرات بر پایبندی خود به تقویت آتش‌بس و تبادل اطلاعات در صورت نقض آتش بس و لزوم بهبود اوضاع میدانی از طریق تقویت آتش­بس تأکید کردند. همچنین در این بیانیه اعلام شد که برای صحبت از پایان بحران در سوریه زود است اما مذاکرات ژنو و آستانه نقش مهمی در توقف درگیری‌ها در سوریه داشته‌اند.

«استفان دی‌میستورا» نماینده سازمان ملل در امور سوریه در روز پایانی این اجلاس با هشدار درباره ورود درگیری‌های سوریه به هفتمین سال خود، توافق آتش‌بس در سوریه را پابرجا خواند و خواستار کاهش خشونت‌ها برای کمک به پیشبرد مذاکرات ژنو شد. «بشار الجعفری» نمایندۀ دولت دمشق در مذاکرات آستانه، با تأکید بر اینکه « ما برای دیدار با گروه‌های مسلح نیامده‌ایم؛ قبل از هر چیزی برای گفتگو با کشورهای ضامن روسیه و ایران آمده‌ایم»، گفت: ترکیه باید پاسخگوی عدم مشارکت گروه‌های مسلح در مذاکرات آستانه باشد.

در همان نشست موافقت شد نشست کارشناسی روند آستانه در تاریخ 29 و 30 فروردین 1396 در تهران و دور چهارم نشست آستانه نیز در تاریخ 13 و 14 اردیبهشت ماه 96 در قزاقستان برگزار شود. امید است برآیند و خروجی این مذاکرات منتهی به برقراری صلح و ثبات در سوریه و بازگشت آرامش و شادی به ملت مظلوم این کشور باشد. 

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر: مرجان شریف زاده