پاکستان علت عدم شروع فعالیت را ناتوانی در تأمین هزینه‌ها عنوان کرده و از شرکت‌های ایرانی، روسی و چینی درخواست کرده است به عنوان مجری ساخت خط لوله مشارکت کنند. جمهوری اسلامی ایران نیز درخواست اعطای وام ۵۰۰ میلیون دلاری به پاکستان را رد کرد و تمایل بهره برداری از این مسیرِ انتقال گاز را منوط به اعلام آمادگی کشور هندستان، کرد.لیکن در این میان مسیر دیگری از سوی قدرت های فرامنطقه ای کلید زده شد. مسیری که هر چند طولانی و پرخطر است اما حمایت های همه جانبه آمریکا و متحدین عبری و عربی آنرا به همراه دارد.

خط لوله صلح (ایران- پاکستان- هندوستان)

طرح خط لوله انتقال گاز صادراتی ایران به هند و پاکستان در سال ۱۹۹۰ مطرح شد و پس از گفتگوها این طرح ، «خط لوله صلح[1]» نام گرفت. بر اساس این طرح مقرر شده بود که گاز صادراتی ایران براساس تفاهم‌های انجام شده، تا مدت ۲۵ سال، با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروش برسد. البته مذاکراتی هم پیرامون پیوستن ترکمنستان و قطر به ایران برای تأمین گاز طبیعی این پروژه بزرگ مطرح شده بود.

طول خط لوله ایران به هند ۲۷۰۰ کیلومتر پیش بینی شده بود که قرار شده بود ۱۱۰۰ کیلومتر از این خط لوله در ایران،۷۸۰ کیلومتر در پاکستان و ۶۰۰ کیلومتر در هند احداث شود. در صورت تکمیل آن، روزانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب گاز ایران به هند و پاکستان صادر می‌شود که ۹۰ میلیون متر مکعب آن برای هند و ۶۰ میلیون متر مکعب آن برای پاکستان در نظر گرفته شده بود. این مسیر که اقتصادی‌ترین روش تأمین انرژی به شبه قاره هند محسوب می شد، با اعمال فشار آمریکا به هند و اعلام خروج این کشور، همچنان مسکوت مانده است.[2] این طرح پس از خروج هندوستان از آن به خط لوله آی- پی تغییر نام داد.

خط لوله آی – پی (ایران- پاکستان)

با توجه به اینکه قرارداد انتقال گاز ایران به پاکستان در تاریخ ١٥ خرداد ١٣٨٨ شمسی میان شرکت ملی صادرات گاز و شرکت گاز پاکستان امضا شد و دو کشور از مدتها پیش بر سر فروش گاز طبیعی و ساخت این خط لوله انتقال میان دو کشور به توافق رسیده‌ بودند و حتی تهران بخش مربوط به خود را از خط لوله آی پی تکمیل کرده است، اما اسلام‌آباد به دلیل تهدیدهای آمریکا تاکنون به تعهدهای خود عمل نکرده است و هر از چند گاهی مقامات پاکستانی از عدم امکان تکمیل طرح خط لوله آی – پی( به بهانه تحریم ها) صحبت به میان می آوردند.

اما در دی ماه سال گذشته(1395)، خبرهایی مبنی بر تمایل این کشور برای از سر گیری مذاکرات و اجرایی کردن این قرارداد به گوش رسید. واردات گاز از ایران باعث می شود تا مجموع کمبود گاز پاکستان کشور به نصف کاهش پیدا کند. یکهزار و 150 کیلومتر از این خط لوله مربوط به خاک ایران است که تقریبا تکمیل شده و به مرز پاکستان رسیده و 780 کیلومتر نیز مربوط به خاک پاکستان است که قرار است بعد از مذاکرات مربوط به اصلاح قرارداد خرید گاز از ایران، به زودی با مشارکت چینی ها احداث شود.[3]

خط لوله تاپی(ترکمنستان – افغانستان- پاکستان – هندوستان)

توافق اولیه خط لوله تاپی در 30 می 2002 (9 خرداد 1381) بین مشرف، کرزای و نیازاف حاصل و در ادامه نیز قرارداد رسمی احداث خط لوله انتقال گاز ترکمنستان ـ افغانستان ـ پاکستان در فوریه 2006(اسفند 84) به امضا رسید. در این زمان هندی ها که با فشار آمریکایی ها تصمیم به خروج از مذاکرات خط لوله صلح گرفته بودند، برای پیوستن به خط لوله تاپی ابراز علاقه کردند و به دنبال آن، به مذاکرات مربوطه دعوت شدند. سه کشور ترکمنستان، افغانستان و پاکستان به همراه هند، نخستین قرارداد کلی خود درباره این خط لوله را در آوریل 2008 (اردیبهشت 87) در اسلام آباد منعقد کردند که در ادامه آن موافقتنامه مربوط به راه اندازی این خط لوله بین رؤسای جمهوری ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و وزیر نفت هند در دسامبر 2010 (آذر 89) در عشق آباد امضا شد. از آن زمان تاکنون نشست ها و قراردادهای متعددی بر سر مسائل مختلف مرتبط با خط لوله تاپی از تشکیل کنسرسیوم گرفته تا تعیین مشارکت کشورها و ...... به امضاء رسیده است.

آخرین توافق نامه برای سرمایه گذاری و آغاز کار عملی طراحی این پروژه بود که در اوایل اسفند ماه 95، بین سهام داران شرکت تاپی پایپ لاین لیمیتد (Tapi Pipeline Limited Company) و در حضور وزرای نفت چهار کشور و مقامات ارشد بانک توسعه آسیایی در محل کاخ ریاست جمهوری افغانستان به امضاء رسید.[4]

مشخصات خط لوله تاپی

قرار است روزانه ٥٠٠ میلیون فوت مکعب گاز ترکمنستان با خط لوله تاپی به افغانستان ترانزیت شود و سهم هر یک از کشورهای هند و پاکستان از گاز ترانزیتی با این خط لوله روزانه یک میلیارد و ٣٢٥ میلیون فوت مکعب خواهد بود.[5]

این خط لوله گازی 1735 کیلومتر طول و ظرفیت انتقال 33 میلیارد مکعب گاز را در سال دارد. بر پایه برآوردها، هزینه راه اندازی آن، بین هفت تا نه میلیارد دلار است و در صورت آغاز مراحل اجرایی آن از ابتدای سال کنونی(2017)، این خط لوله تا اواخر سال 2021 به بهره برداری خواهد رسید.

این خط لوله، گاز حوزه دولت آباد ترکمنستان را پس از طی 147 کیلومتر، از طریق ولایت هرات وارد خاک افغانستان کرده و پس از عبور از ولایات فراه، هلمند و قندهار به پاکستان تحویل می دهد. در خاک پاکستان نیز از شهرهای کویته و مولتان گذشته و در نزدیکی مرز پاکستان با هند، در منطقه ای به نام فضاالحق، سرانجام به هند می رسد.

طول این خط لوله در خاک افغانستان 735 کیلومتر خواهد بود. به باور مقامات افغان در مراحل ساخت خط لوله نزدیک به دوازده هزار نفر مشغول به کار خواهند شد و پس از تکمیل و بهره برداری از آن نیز همین تعداد نفر وظیفه تأمین امنیت آن را عهده دار خواهند شد. دولت افغانستان سالانه از بابت حق ترانزیت رقمی بین سیصد تا هفتصد میلیون دلار عایدی خواهد داشت.[6] 

اهداف کشورها از مشارکت در خط لوله تاپی

آمریکا

رویکرد واشنگتن در پروژه خط لوله تاپی بر پایه اهداف دراز مدت و استراتژیک این کشور در منطقه تنظیم شده است. اهمیت ژئواستراتژیک افغانستان دلیل اصلی انتخاب این سرزمین برای حضور و سلطه آمریکاست، زیرا هر نیرویی که در این کشور مسلط شود، خواهد توانست از این سرزمین کشورهای روسیه، چین، ایران، پاکستان و هند را کنترل کند.

بنابراین خط لوله تاپی برای آمریکا هم وسیله و هم هدف است، به گونه ای که ابزار و مستمسکی برای حضور همیشگی آمریکا و هدفی برای تغییر ژئوپلتیک منطقه است. از این روی، اهمیت و نقشی که این خط لوله در امر تأمین درازمدت منافع آمریکایی ها در منطقه دارد، دستیابی به آن با دست آویختن به هر ابزار و وسیله ای را برای مقامات واشنگتن توجیه‌پذیر می‌کند.

روسیه

روسیه که پروژه تاپی را همسو با منافع خود نمی بیند، تلاش کرده تا با حضور مستقیم خود و مشارکت گاز پروم در مراحل ساخت و بهره برداری از آن به طریقی از آسیب ها و پیامدهای منفی متصور بر منافع و امنیت ملی خود بکاهد.

گفته می شود روسیه اقدام به تشکیل یک نیروی نظامی ویژه برای حفاظت از خطوط لوله خود در داخل و خارج از مرزهایش نموده است؛ بنابراین، گاز پروم عملاً ابزار دفاع از امنیت خطوط لوله را از هم اینک فراهم کرده و در اندیشه اعزام نیروی نظامی به افغانستان در صورت حضور گازپروم در این پروژه است.

هند

با توجه به اولتیماتوم مستقیم آمریکا برای خروج هند از طرح خط لوله صلح و نیز با مد نظر قرار دادن تمایل مقامات دهلی برای متنوع سازی منابع انرژی خود، طبعاً هندی ها برای مشارکت در پروژه تاپی از انگیزه قویتری برخوردارند. به هر روی، آنچه از مواضع آشکار و پنهان هندی ها دریافت می شود، این است که این کشور به دو دلیل؛ 1)توسعه سریع صنعتی و 2) نیاز روزافزون به گاز، تصمیم به حضور همزمان در هر دو پروژه تاپی و آی- پی گرفته و مایل نیست، یکی را بر دیگری ترجیح دهد.

هند ناگزیر از تقویت مناسبات خود با کشورهای تولید کننده گاز خواهد بود و در این میان، ایران به دلیل نزدیکی، گزینه ای غیر قابل چشم پوشی است.

جمهوری اسلامی ایران

ایران هرگز مایل به حذف افغانستان از مسیر خط لوله و از دست رفتن درآمدهای ترانزیتی برای افغانستان جنگ زده نبوده و نیست. لیکن نکته مهم ارتباط این خط لوله با پایگاه های دایمی آمریکا در خاک این کشور با توجیه لزوم تأمین امنیت آن است. پر واضح است، راه اندازی پایگاه های دایمی آمریکا در جوار مرزهای جمهوری اسلامی، به هیچ وجه پذیرفتنی نیست، همچنانکه حضور نیروهای آمریکایی در منطقه در راستای منافع ملی خود افغانستان و ثبات و امنیت منطقه نیز نخواهد بود؛ بنابراین، از نقطه نظر جمهوری اسلامی ایران، موضوع خط لوله تاپی به دلیل ارتباط آن با موضوع تأسیس پایگاه های دایمی آمریکا در خاک افغانستان است که مورد مخالفت اصولی تهران است.[7] 

پاکستان

به باورمقامات پاکستانی ساخت خطوط لوله گازی ایران- پاکستان (آی پی) و تاپی به نفع و سود همه منطقه است و بین این دو پروژه گازی، یک خط لوله نباید به خط لوله دیگر ارجحیت داده شود، زیرا هر دو پروژه برای توسعه منطقه مهم هستند.[8]

از این منظر دورنماها و چشم اندازها درباره خط لوله گازی آی پی و صلح (آی پی آی) روشن ارزیابی می شود.

جمع بندی

بی‌شک مناسب ترین و مقرون به صرفه ترین راهکار انتقال گاز ترکمنستان به هند از طریق خط لوله صلح است که تاکنون بخشی از آن در داخل خاک ایران تکمیل شده است. از این طریق هم هدف ترکمنستان برای فروش گاز تأمین شده و هم نیاز پاکستان و هند به انرژی مرتفع خواهد شد.

اما در یک مقایسه تطبیقی می توان دریافت که خط لوله تاپی نسبت به خط لوله صلح و یا آی- پی، علی رغم مسأله امنیت و هزینه های مربوط به حفاظت ازآن، از حمایت های سیاسی، امنیتی و مالی قدرت های فرامنطقه ای و ذی نفع بویژه آمریکا برخوردار است. این در حالی است که سنگ اندازیهای برخی کشورهای معاند و یا معارض با جمهوری اسلامی ایران، بویژه عربستان و رژیم صهیونیستی نیز بر لاینحل بودن شرایط موجود افزوده است. از این رو یادآوری این نکته ضروری است که خط لوله تاپی از میدان گازی دولت آباد ترکمنستان آغاز شده و موازی با بزرگراه هرات، از افغانستان به قندهار خواهد رسید و پس از آن نیز در پاکستان از شهر کویته به مولتان هند امتداد می یابد؛ لذا این مناطق در مسیر خط لوله در شمار مناطق ناامن قرار دارند، اما با این حال کشورهای یادشده با خوش بینی آن را دنبال می کنند.

با توجه به راهبرد آمریکا و متحدینش بویژه در منطقه، بی شک این پروژه عملیاتی شده و به بهره برداری خواهد رسید و ازاین رو و با توجه به موضوع واگذاری پایگاه نظامی دایمی به آمریکائی ها از سوی افغانستان، منطقه بیش از پیش بسترساز تهدید دایمی خواهد بود و از این رو این طرح، یک تهدید است.

اما از سوی دیگر و با توجه به اینکه خط لوله «صلح» و «آی پی» به دلیل مخالفت ها و تقابل آمریکا با ایران با هدف محدود سازی منافع و نفوذ منطقه ای جمهوری اسلامی ایران، با نوعی بلاتکلیفی روبروست و از طرفی، اتخاذ موضع خنثی و بیطرف و گذار از تحولات مهم و ژئوپلتیکی و واگذاری صرف آن به مخالفان کشورمان، عقلایی و بر اساس منافع ملی به نظر نمی رسد، لذا شایسته است که با در نظر گرفتن مقدورات و محضورات جمهوری اسلامی ایران و با توجه به برخی ملاحظات، تمایل به پیوستن به این طرح شاید به نوعی فرصت محسوب شود. بخصوص اگر این خط لوله در آینده به سمت چین نیز امتداد پیدا کند.

پژوهش خبری// پژوهشگر: فرشته مقدم