اهداف و دستاوردهای سفر رئیس جمهور ترکیه به خلیج فارس

ترکیه و عربستان روابط خوبی داشتند و حتی یک ائتلاف سه جانبه قطر، ترکیه و عربستان را تشکیل داده بودند. چه اتفاقاتی رخ داد که روابط دو کشور تیره شد؟

روابط ترکیه با عربستان از دو حوزه قابل بررسی است. حوزه سیاسی که شامل ائتلاف و اتحاد در مسائل مانند سوریه، عراق،‌ اتحاد جهانی سنی و به ادعای آنها مقابله با هلال شیعی و کاهش نفوذ ایران در منطقه خلیج فارس و تضعیف محور مقاومت ضد صهیونیستی است. حوزه اقتصادی که شامل سرمایه‌گذاری مشترک، انرژی است. ترکیه همچنین با عربستان، قطر و کشورهای خلیج فارس قرار بود که یک سپر نظامی ناتوی عربی یا ارتش اسلامی را ایجاد کنند که چندین ماه قبل ترکیه و کشورهای خلیج فارس و آمریکا حدودا 250 هزار نفر نیرو مانور "ناتوی عربی" را برگزار کردند. با این پیشینه روابط خوب طرفین، می توان یکی از دلایل تیرگی روابط دو کشور را بروز بحران قطر دانست. این بحران از زمانی آغاز شد که کشورهای عربستان، مصر، امارات، بحرین،‌ قطر را تحریم کردند و برای بهبود روابط خود با دوحه 13شرط را عنوان کردند که بعدا به 6 شرط تقلیل دادند. یکی از پیش‌ شرط‌ها برچیدن پایگاه‌های نظامی ترکیه در قطر بود که در حال حاضر از لیست شروط حذف شده است. رجب طیب اردوغان با سفر به سه کشور عربستان قطر و کویت تلاش کرد تا با میانجیگری این بحران را بهبود ببخشد. اما در این مسئله شکست خورد. همچنین یکی از دلایل تیره گی روابط ریاض با آنکارا را می توان اختلاف نظر بر سر اخوان المسلمین دانست. عربستان این جنبش را به عنوان یک گروه تروریستی می داند در حالی که قطر و ترکیه قرابت دیدگاهی در خصوص فعالیت غیر تروریستی این جنبش دارند.

اهداف و دستاوردهای اصلی اردوغان در این سفر چه بود؟

رجب طیب اردوغان چند هدف را در این سفر دنبال کرده است. هیات همراه وی نشانگر رویکرد اصلی رئیس جمهور ترکیه است. در این سفر هیاتی متشکل از رئیس کل ستاد ارتش، رئیس سازمان اطلاعات ملی (میت)، وزیر دفاع، وزیر ‌منابع طبیعی و انرژی و ورزش اقتصادی و تجاری رئیس جمهور ترکیه را همراهی کردند. ترکیب این هیات همراه نشان می‌دهد که این سفر از چند بعد سیاسی و اقتصادی به کشورهای عربستان، قطر و کویت انجام شده است.

طبق قرارداد قبلی قرار بود ترکیه تسلیحات نظامی به ارزش 2 میلیارد دلار به عربستان بفروشد که بخاطر این بحران ریاض این توافق را لغو کرد. یکی از اهداف اردوغان این است که بتواند این توافق را احیاء کند. همچنین رئیس جمهور ترکیه در این سفر سعی کرد در قطر همکاری های اقتصادی و تجاری بیشتری داشته باشد. البته 400 شرکت قطری در ترکیه حضور دارند و بیش از 20 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده اند. علاوه بر این شرکتها و کارگران ترکیه در قطر نیز سرمایه‌گذاری کرده و مشغول به کار هستند.

یکی از اهداف دیگر اردوغان در این سفر منطقه‌ای تلاش برای جلب حمایت کویت برای میانجیگری با عربستان است. البته دو کشور در حوزه‌های اقتصادی – ارزش تجاری نیز مبادلاتی دارند. شرکت های ترکیه در قالب پیمانکاری در کویت سرمایه‌گذاری کرده اند. همچنین کویت نیز در بخش پولی و بانکی در ترکیه سرمایه‌گذاری کرده است.

یکی از اهداف دیگر اردوغان در این سفر سعی کرد تا با حمایت از قطر نفوذ ایران را در منطقه کاهش دهد. به خاطر همین کمتر از 20 ساعت از تحریم قطر توسط حامیان عربستان، ترکیه کمک های زیادی همچون مواد غذایی و... روانه این کشور کرد.

در این سفر، اردوغان در دیدار با پادشاه عربستان در خصوص موضوعاتی همچون جهان عرب، فلسطین، سوریه، عراق، لبنان به گفتگو پرداختند. آن طوری که سخنگوی ریاست جمهوری و رجب طیب اردوغان اعلام کردند هئیت‌های همراه ترکیه با همتایان سه کشور ملاقات کرده و یکسری تفاهم نامه و قراردادهایی امضا کردند. اما جزئیات این قراردادها آشکار نشده است.

نکته مهم در سفر اردوغان به عربستان این بود که اردوغان با پادشاه عربستان و پسرش محمدسلمان دیدار و گفتگو کردند که علاوه بر رئیس جمهوری، وزرای ترک نیز با آنها دیدار کردند. اما علیرغم این اهدافی که اردوغان در سر می پروراند، پادشاه و ولیعهد عربستان برخورد سردی با رئیس جمهور و مقامات ترکیه داشته و به سخنان اردوغان در خصوص آشتی عربستان با قطر اعتنا نکرده است. این بی تفاوتی را در مقایسه با سفر قبلی اردوغان به عربستان می توان دید. سلمان پادشاه عربستان در سفر قبلی اردوغان تا فرودگاه به استقبالش آمده بود اما در این سفر اخیر استاندار مکه را برای استقبال از اردوغان فرستاد و این باعث واکنش رسانه‌های ترکیه شد. مطبوعات ترکیه انتقاد کردند که این اقدام نه با برادری اسلامی انطباق دارد و نه با اتحادی که قبلا بسته بودند. برآیند و بازتاب این سفر نشان می دهد که این سفر هیچ دستاورد مشخصی نداشته است و به نوعی شکست میانجی‌گری ترکیه بین عربستان و قطر محسوب می‌شود.

نگاه ولیعهد عربستان به سفر رئیس جمهور ترکیه به ریاض چه بود؟ آیا با روی کار آمدن ولیعهد عربستان آنکارا می‌تواند روابط خوبی با ریاض داشته باشد یا نه؟

یکی از اهداف سفر اردوغان به عربستان همین موضوع است. به ‌طوری که اردوغان در این سفر علاوه بر دیدار با پادشاه عربستان با محمدسلمان نیز ملاقات کرد. اردوغان با این کار خواست از نظر دیپلماسی به پسر سلمان مشروعیت ببخشد در حالی که وزیر دفاع ترکیه نیز با محمدسلمان که وزیر دفاع عربستان است، دیدار کرده است به همین دلیل از نظر عرف دیپلماسی نیازی به دیدار مجدد رئیس جمهور نیست. اردوغان با این اقدام محمدسلمان را هم سطح و هم رده سیاسی خود قرار داده است. وی سعی می‌کند اگر زمانی سلمان پادشاه عربستان از گردونه قدرت خارج شد و پسرش روی کار آمد با محمدسلمان نیز همکاری و روابط دو جانبه بهتری داشته باشد.

حمایت ترکیه از قطر چه تاثیری به کشورهای مصر وعربستان خواهد داشت؟

اگر قطر تسلیم عربستان نشود باعث تقویت محور ترکیه ایران قطر خواهد شد و به نوعی شکست ناتوی عربی یا ارتش اسلامی به رهبری عربستان سعودی خواهد بود. در غیر این صورت ترکیه به سمت این کشورها متمایل شده و طرح ایجاد ارتش اسلامی محقق خواهد شد که به موقعیت ایران در منطقه ضربه خواهد زد. به اعتقاد من ایران و ترکیه باید از قطر حمایت کنند تا باعث تضعیف محور عربستان شوند.

ترکیه با تاسیس پایگاه‌های نظامی در قطر، این کشور را به نوعی عمق استراتژیک خود در منطقه ترسیم کرده است. قطر چه جایگاهی در سیاستهای راهبردی آنکارا دارد که حاضر به تاسیس پایگاه نظامی در این کشور شده است؟

ترکیه تلاش می کند علاوه بر قطر در سایر کشورهای خلیج فارس هم پایگاه نظامی داشته باشد. اما تاسیس این پایگاه های نظامی ترکیه در قطر به منزله استقلال عمل در حوزه نظامی نیست. بلکه بخشی از طرح ناتو و امریکا در خلیج فارس است که از طریق ترکیه این طرح اجرایی می شود. قرار داد استانبول یا "ابتکار عمل استانبول" که در سال 2004 با کشورهای عضو که شامل بحرین – قطر – کویت – امارات- در جهت؛ مبارزه با تروریسم، آموزش نظامی، رزمایش مشترک با ناتو، همکاریی‌های نظامی و... صورت گرفته است. هدف ناتو از این قرارداد این است که مواضع خود را در خلیج فارس تقویت کند و ترکیه نیز در راستای "ابتکار عمل استانبول" اقدام می‌کند. از سوی دیگر اردوغان هم تآکید کرده است که ما آماده هستیم با کشورهای دیگر خلیج فارس هم برای ایجاد پایگاه همکاری داشته باشیم. وزیر دفاع و امورخارجه قطر هم اخیرا به ترکیه سفر بودند؛ اظهار داشتند که پایگاه‌های نظامی ترکیه در قطر در جهت تامین امنیت منطقه است. حضور ترکیه در خلیج فارس هماهنگی با آمریکا و ناتو است به نوعی تکمیل کننده پایگاه‌های نظامی امریکا در منطقه است.

پژوهش خبری // پژوهشگر: رحیم خجسته