اگرچه قدرت نظامی روسیه بیشتر از آمریکاست ولی در حوزه اقتصادی ضعیف‌تر است، از این رو اگرچه روسیه نمی تواند به مانند آمریکا بر پایه قدرت اقتصادی و تکنولوژی کشورهای دیگر را به خود جذب کند اما این توانایی را دارد تا با همکاری‌های نظامی به یارگیری بپردازد.

الف) ازبکستان

ازبکستان باجمعیت بالای 31 میلیون نفر[1] به عنوان پرجمعیت ترین کشور در منطقه با داشتن ذخایر معدنی و یک بازار بزرگ مصرف کننده، همواره داعیه رهبری این جمهوری را در منطقه دارد. هرچند این کشور اکنون با تهدیدها و چالش‌های داخلی و منطقه ای نظیر اختلافات با همسایگان در زمینه های گوناگون روبروست بوده است، اما افزایش همکاری­های چند بعدی بویژه نظامی با قدرتهای منطقه­ای و فرا منطقه­ای جدا از کمک به داعیه رهبری این کشور در منطقه موجب کسب امتیازات گسترده نظامی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی و نوعی ائتلاف راهبردی بین آمریکا و ازبکستان شده است. لیکن میل گسترده آمریکا برای حضور و نفوذ گسترده در آسیای مرکزی برای مقابله با چین و روسیه و همچین ایجاد پایگاه های نظامی در منطقه، نتوانسته از تلاش روسیه برای روابط با کشورهای منطقه در ابعاد سیاسی – نظامی بکاهد.

نخستین سفر رسمی شوکت میرضیایف پس از تصدی کرسی ریاست جمهوری ازبکستان به مسکو با دعوت ولادیمیر پوتین در روزهای چهارم و پنجم آوریل(15 و 16 فروردین ماه سال جاری 1396) انجام شد و 39 سند مشترک به امضا رسید.

رئیس جمهور ازبکستان روابط کشورش با روسیه در زمینه‌های امنیتی را نیز رضایت‌بخش توصیف کرد و با اشاره به وضعیت افغانستان گفت:«برقراری صلح و ثبات در افغانستان برای ازبکستان بسیار مهم است و تاشکند از تمامی اقدامات روسیه در این خصوص حمایت خواهد کرد».

مبادلات بازرگانی روسیه و ازبکستان در سال 2016 میلادی در حدود 4 میلیارد و 200 میلیون دلار بوده است.

همکاری نظامی روسیه و ازبکستان

در نوامبر سال 2016 (آبان ماه سال 1395)، قراردادی بین روسیه و ازبکستان در مورد گسترش همکاری های نظامی و فنی در مسکو به امضا رسید. بر اساس این قرارداد، همکاری‌های نظامی ازبکستان و روسیه در ابعاد مختلف از جمله صادرات متقابل فن‌آوری‌های نظامی، ارائه همکاری خدماتی و تعمیر تسلیحات و همکارهای علمی و پژوهشی در زمینه نظامی بین 2 کشور صورت خواهد گرفت. این قرارداد توسط خدمات فدرال روسیه و وزارت دفاع ازبکستان منعقد شده است. به گفته «ولادیمیر دراژوف» معاون رئیس خدمات فدرال روسیه در مسائل همکاری‌های نظامی و فنی: «اجرای این قرارداد امکان ایجاد رژیم مناسب برای همکاری کارخانجات مجتمع دفاعی صنعتی روسیه و ازبکستان در زمینه تولید، طراحی، تعمیر تسلیحات و فن‌آوری‌های نظامی‌ را فراهم خواهد کرد».

هر چند که به قول مقامات روسی از جمله "ولادیمیر دراژاف"، معاون دفتر همکاری‌های فنی نظامی خدمات فدرال روسیه که آمریکا همواره در تلاش است تا از گسترش همکارهای نظامی فنی «مسکو» و «تاشکند» جلوگیری کند، اما پوتین رایزنی‌های سیاسی دو جانبه را رضایت بخش و همکاری‌های امنیتی و دفاعی بین مسکو و تاشکند را در حال گسترش ارزیابی می کند.

توافق در زمینه توسعه همکاری‌های فنی نظامی روسیه و ازبکستان در سال 2016 میلادی امضا و روز گذشته توسط دومای دولتی این کشور تصویب شد.

ب) قزاقستان

نور سلطان نظربایف پس از انتخابات زود هنگام سال 2015، در مراسم تحلیف، درباره سیاست خارجی کشورش گفت که قزاقستان به همکاری با شرکای راهبردی اش؛ روسیه، چین، آمریکا، اتحادیه اروپا و جهان اسلام ادامه می‌دهد و روابط ویژه‌ای با شرکای نزدیکش در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی خواهد داشت. سخنان نظربایف در حقیقت عصاره سیاست خارجی قزاقستان در 24 سال گذشته را جلوه گر ساخت، سیاستی که بر مبنای راهبردی چندوجهی، توسعه روابط متوازن با قدرت‌های جهانی و بازیگران منطقه ای را دنبال می‌کند.

نظربایف در اولین سفر خارجی پس از انتخابات، راهی مسکو شد. روسیه به منزله نزدیکترین متحد و شریک استراتژیک قزاقستان، همواره جایگاه ویژه­ای در روابط خارجی آستانه داشته است. روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی دو کشور که ریشه در پیوندهای گذشته و ساختارهای درهم تنیده باقیمانده از زمان شوروی دارد، با امضای معاهده « اتحاد و حسن همجواری در قرن 21» توسط نظربایف و پوتین، انسجام بیشتری یافت. علاوه براین، روند همکاری‌های چندجانبه قزاقستان و روسیه در دوران زمامداری پوتین و سیاست شرقی‌اش، شتاب چشمگیری داشته است.

پانزدهمین نشست کمیته همکاری‌های نظامی روسیه و قزاقستان در 19 تیر ماه سال جاری(10 جولای 2017) در آلماتی برگزار شد. در این نشست که « طلعت ژانژومنووا »، معاون وزیر دفاع قزاقستان و « ولادیمیر دراژوف»، معاون خدمات فدرال همکاری‌های نظامی روسیه حضور داشتند درباره دورنمای همکاری‌های نظامی دو کشور و خدمات فنی و مهندسی بحث و تبادل نظر شد.

قزاقستان و رویکرد شرقی - غربی

آستانه در ساختارهای منطقه ای که توسط مسکو تاسیس و قوام یافته، مانند « اتحادیه مشترک المنافع»، «سازمان پیمان امنیت دسته جمعی» و « اتحادیه گمرکی»، حضور فعالی دارد، ضمن اینکه روند همگرایی اوراسیایی با مشارکت قزاقستان، تعاملات منطقه ای را وارد مرحله جدیدی کرده است. تاسیس اتحادیه اقتصادی اوراسیایی (EAEU) که معاهده آن در ماه مه 2014 در آستانه به امضای روسای جمهور روسیه، قزاقستان و بلاروس رسید و از ابتدای سال 2015 نیز عملیاتی شد، یکپارچگی و وابستگی بیشتر قزاقستان به روسیه را در پی دارد. با این وجود قزاقستان تلاش می کند با تمرکز بر شاکله اقتصادی اتحادیه و عدم ورود به مباحثی که می تواند اتحادیه را به سمت و سوی سیاسی ببرد، مانع از تلقی ایجاد یک بلوک سیاسی حول محور مسکو، به ویژه در غرب شود. چرا که رویکرد غربی در دو وجه اروپایی و آمریکایی آن، در پیشبرد روابط خارجی قزاقستان اهمیت بسزایی دارد.

آستانه در دو دهه گذشته برپایه راهبرد « روابط متوازن»، توانسته منافع خود را در تلاطمات منطقه ای و بین‌المللی حفظ کند، با این حال تحولات دو سال اخیر در حوزه اوراسیا، به ویژه حوادث اوکراین و چالش میان روسیه و غرب، قزاقستان را با شرایط متفاوتی مواجه کرده که از یکسو نمی تواند تاثیر منفی تحریم های غرب علیه روسیه بر اقتصاد خود، به خصوص در آغاز کار اتحادیه اقتصادی اوراسیایی را نادیده بگیرد و از سوی دیگر تلاش میکند در مجادله روسیه و غرب، در جبهه مسکو به شمار نرود. قزاقستان همچنان که منتقد سیاست تحریمی غرب علیه روسیه است، انضمام کریمه را هم به رسمیت نشناخته و بر ضرورت حل و فصل بحران اوکراین از طریق گفتگو تاکید می کند.

در «راهبرد 2020» سیاست خارجی قزاقستان، بر تحکیم مشارکت استراتژیک با مجموعه اتحادیه اروپا در مقام بزرگترین شریک اقتصادی آستانه، تاکید شده است.

سیاست چند وجهی آسیای مرکزی

کشورهای آسیای مرکزی، عمدتاً از تأمین کنندگان اقلام نظامی غیر روسی هستند. نخستین اقلام نظامی غیرروسی که از سوی دولت های این منطقه دریافت شد، نه به شکل خرید بلکه غالباً به شکل هدایای نظامی بود که از سوی ایالات متحده نصیب آنها می شد. برای مثال ترکمنستان یک فروند قایق گشت ساحلی کلاس پوینت (USCG Point class cutter) را در سال 2000 از آمریکا هدیه گرفت. سال 2015 نیز در 308 فروند خودروی زرهی سبک ام- ای تی وی (Oshkosh M-ATV) از سوی آمریکا به ازبکستان اهدا شد.

با این حال روسیه در مقابل کوشیده است تا با اعطای تسهیلات مالی مانند اعطای وام برای خرید تسلیحات روسی به کشورهای آسیای مرکزی آنان را به خرید از مسکو ترغیب کند. در شرایط فعلی برخی کشورهای این منطقه از نظر مالی در تنگنا هستند و نمی توان به آنها به شکل مشتری های اسلحه نگریست. تاجیکستان و قرقیزستان چنین وضعی دارند و اقتصادهای فقیرشان موجب شده تا بیش از دیگر کشورهای منطقه نگاه به غرب و کمک های نظامی خارجی داشته باشند.

اما سه کشور دیگر منطقه، یعنی ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان مشتری های نسبتا قابل توجهی هستند.

قیمت ارزان سلاح روسی، تسهیلات اعطایی مسکو، نبود مشکل‌های سیاسی در خرید اسلحه در کنار سابقه استفاده، وجود زیرساخت های فنی و انسانی و سهولت در جذب این سلاح ها موجب شده تا باز هم روسیه مورد توجه این کشورها قرار گیرد:

ـ قزاقستان در سال 2015 سفارش 32 فروند جنگنده سوخو-30 را به روسیه داد.

ـ‌ ترکمنستان که 10 فروند تانک تی-90 را خریداری کرده بود، سفارش سی فروند دیگر از این تانک را مد نظر دارد.

ـ‌ قزاقستان 4 فروند جت آموزشی یاک-130 را به روسیه سفارش داده است.

ـ‌ قزاقستان تعداد قابل توجهی سامانه ضدهوایی اس-300 را از سال 2010 به این سو از روسیه تحویل گرفته است.

ـ ازبکستان دست به سفارش چهار فروند هواپیمای ترابری نظامی ایلیوشین-76 زده است.

البته برخی از ناظران بر این باورند که راهبرد چندوجهی این کشورها منفعلانه و چه بسا خنثی است، اما در مقابل سیاستمداران این کشورها نظیر « ارلان ادریساف» ، وزیر امور خارجه قزاقستان این ادعا را تکذیب کرده و معتقد است که اتخاذ سیاست خارجی متوازن در دو دهه گذشته، زمینه ساز حضور فعالتر کشورش در تحولات منطقه‌ای و بین المللی و به تبع آن جذب سرمایه خارجی و تامین منافع ملی شده است.

مواجهه روس­ ها با سیاست چند وجهی

روس‌ها که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، دو دهه در یک لاک انزوایی فرو رفتند تا بتوانند توان خود را باز یافته و به نوسازی در زمینه های ساختاری و تسلیحاتی بپردازند، با آمدن پوتین با توان بیشتری وارد عرصه جدید بین‌الملل شدند. ورودی که حتی برای آمریکا هم قابل پیش‌بینی نبود. به واقع روسیه با تمام قدرت آمده است تا نقش خود را در عرصه بین الملل و حل و فصل مسائل بین المللی ایفا کند و آمریکا هم ناچار به پذیرش آن شود. اوج این حضور فعالانه و قدرت‌مندانه را می توان در بحران سوریه دید.

از طرف دیگر روس ها مدتی پیش آزمایش موشکی موفقیت آمیزی نیز انجام داده اند. بنابراین آمریکایی ها نمی توانند روس‌ها را کنار بگذارند ویا نادیده بگیرند. روس‌ها آمده‌اند تا سهم شان را بگیرند و به دو دهه پس از فرو پاشی باز نمی‌گردند. در مجموع روسیه در عرصه بین الملل فعال تر از گذشته شده و برای سهم خواهی بیشتر چانه زنی خواهد کرد.

پژوهش خبری // پژوهشگر: فرشته مقدم