درست نویسی در خبر (1) : گونه های زبانی جامعه ایرانی چیست ؟

زبان، اصلی‌ترین ابزار رسانه است و صدا و سیما نیز رسانه‌ای است که بنابر ماهیتش از این ابزار استفاده می‌کند. باور عموم مردم این است که زبانی که در صدا و سیما استفاده می‌شود، معیار و درست است و صد البته که باید این گونه باشد. بارها دیده‌ایم که مردم برای استناد به درست بودن مطلب یا واژه‌ای،‌ می‌گویند آن را از صدا و سیما شینده‌اند.

زبان فارسی معیار، زبانی است که در دانشگاه‌ها، مراکز آموزش عالی و درمیان افراد تحصیل‌کرده استفاده می‌شود و گونه‌هایی دارد که آشنایی با آن گونه‌ها و همچنین جایگاه کاربرد آنها، به ویژه برای کسانی که در رسانه های گروهی کار می‌کنند، ضروری به نظر می‌رسد. 

1. گونه‌های زبان معیار

دکتر ناصرنیکوبخت در کتاب مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار،‌ گونه‌های زبانی جامعه ایرانی را این‌گونه معرفی می‌کند:

1.زبان معیار رسمی نوشتاری: الف –علمی؛ ب –ادبی؛ ج-رسانه‌ای؛ د- اداری.

2.زبان معیار رسمی گفتاری(محاوره)؛

3.زبان لهجه‌ای؛

4.زبان گویشی؛

5.زبان عامیانه؛

6.زبان صنفی؛

7.زبان مخفی؛

8.زبان وب نوشت.

زبان معیار (رسمی نوشتاری )

در اینجا زبان معیار مکتوب ذیل چهار عنوان "علمی ، ادبی ، اداری ، رسانه "بررسی شده‌است:

زبان معیار علمی

زبان علمی، زبانی است که معمولاً در نوشتن کتاب‌ها ومقالات علمی کاربرد دارد. با توجه به گستردگی شاخه‌های علوم، گونه‌های زبان علمی نیز متعدد خواهد بود؛ زیرا هریک از شاخه‌های علم دارای واژگان و اصطلاحات خاصی است که براساس آن می‌توان زبان علمی را تعریف کرد. به‌طورکلی زبان علمی زبانی است که متناسب با موضوع هر علم، واژه ها و اصطلاحات خاص آن علم را به‌طور صحیح و اصولی به کار برده‌باشد.

ویژگی‌های زبان معیار علمی

1-تساوی لفظ و معنا در آن رعایت شده؛ ازاطناب (درازنویسی) و ایجاز مخل(معما نویسی) به دور است؛

2 -محتمل صدق و کذب است؛

3 -عاری از حشو و افزودگی است؛

4-گریزان از حذف و افتادگی است؛

5 -در وام‌گیری از کلمات بیگانه، اعتدال را رعایت‌کرده‌است؛

6 -صریح و روشن و عاری از ابهام (پیچیدگی معنا )، ایهام (دو معنایی یا چند معنایی ) است؛

7–به‌علت صراحت و روشنی معنا، قابل تفسیر و تأویل نیست؛

8 -عاری از کلمات هم معنایی است؛

9-از کاربرد آرایه‌های ادبی (استعاره، کنایه، مجازو...) یابه‌طورکلی آرایش‌های هنری به دوراست؛

10- عاری از کلمات موهن، رکیک، خلاف عرف و ادب رسمی جامعه است؛

11-کلمات و عبارات عاطفی و احساسی درآن راه ندارد؛

12 -بین دال و مدلول ،رابطه منطقی برقرار است و مانند زبان ادبی در عالم معنا متوقف نمی‌شود؛ محتمل چند معنا نیست بلکه بریک معنی دلالت دارد.

متن علمی

النینو نام اسپانیایی برای نوزاد پسر است که اشاره می‌کند به هفته‌ای که جریان آبگرم سالانه در نزدیکی کریسمس در امتداد سواحل اکوادور و پرو ظاهرمی‌شود و از یک هفته تا یک ماه یا بیشتر به طول می‌انجامد. النینو هرسه تا هفت سال ممکن است برای ماه‌های زیادی بماند که آثاردرخورتوجهی در اقتصاد منطقه و اوضاع جوی خواهدداشت. در40سال گذشته10نمونه از این‌گونه النینوها ثبت شده‌است که بدترین آنها در سال1998 - 1997رخداد. قبل از آن نیز النینوی سال1983 – 1982 قوی‌ترین النینو بوده‌است. برخی از پدیده‌های النینو حتی بیشتر ازیک‌سال طول می‌کشد.

زبان ادبی :

این گونة زبانی حجم بسیار وسیعی از آثار مکتوب زبان فارسی را به خود اختصاص داده‌است. درگذشته حتی بسیاری از کتاب‌های اخلاقی، تفسیری، کلامی، تاریخی، سفرنامه‌ها، تذکره‌ها ازاین گونة زبانی متاثر و پاره‌ای از آنها به عنوان آثار ادبی شناخته شده‌اندکه از آن جمله می‌توان به تاریخ بلعمی، تاریخ بیهقی، تاریخ جهانگشای جوینی، اخلاق ناصری و صدها اثر از این نوع اشاره‌کرد.

ویژگی‌های زبان ادبی

1 -زبانی نمادین است؛ کلمات و عبارات کمترمعنای وضعی و قراردادی دارند و بیشتر برمعانی مجازی، کنایی، استعاری و رمزی دلالت می‌کنند، مثلاً از ترکیب"آب زیر کاه "معنی کنایی "زیرک" مراد است. ترکیب‌های "آب از آب تکان نخوردن "، "قدم بر چشم کسی گذاشتن "، "در پوستین کسی افتادن"، "دنبال نخود سیاه فرستادن‌"و... برمعانی کنایی متفاوت با معانی وضعی واژگان در این عبارت‌ها دلالت دارد.

2 -زبانی مبهم است؛ مصادیق روشن و صریح از آن در عالم خارج وجود ندارد. مثلا در جمله "از نرگسش ستاره می بارید"، مصداق عینی در عالم خارج وجود ندارد زیرا هیچ وقت از گل نرگس، در عالم واقع، ستاره نمی‌بارد. در این عبارت، نرگس استعاره از چشم و ستاره استعاره از اشک است.

3 -گاه ابهام و چند معنایی، دلیل قوت و قدرت چنین زبانی است؛

4 -زبانی فارغ از صدق وکذب است؛ نمی‌توان آن را اثبات یارد کرد، چون متکی بر امید و آرزو و عاطفه و احساس است، نه عقل و استدلال و تجربه‌های علمی!

5 -متکی برخلاقیت و زیبایی و تفنن است و کارکرد نقش آفرینی دارد؛

6-محرک ذوق و شوق آدمی است بنابراین، بر خلاف زبان علمی که فقط جنبه اطلاع‌رسانی دارد و تنها یک بار خوانده می‌شود، ممکن است بارها خوانده و حتی به خاطر سپرده شود.

نمونه‌ای از نثر ادبی، قسمتی از تاریخ بیهقی:

دیگر روز به درگاه آمدی و با خلعت نبود، که برعادتِ روزگار گذشته قبایی ساخته کرد و دستاری نشابوری یا قاینی، که این مهتر را رضی‌الله عنه، با این جامه‌ها دیدندی به‌روزگار و از ثقاتِ او شنیدم، چو بوابراهیم قاینی کدخدایش و دیگران، که بیست و سی قبا بود او را یک‌رنگ که یک سال می‌پوشیدی و مردمان جنان دانستندی که یک قباست و گفتندی: سبحان الله! این قبا از حال بنگردد؟ اینت منکَر و بجِد مردی! و مردی‌ها و جِدهای او را اندازه نبود، و بیارم پس از این به‌جای خویش و چون سال سپری شد بیست و سی قبای دیگر راست کرده به جامه‌خانه دادندی.

زبان اداری

این زبان که در نگارش انواع نامه‌ها و گزارش‌های اداری کاربرد دارد، به زبان علمی بسیار نزدیک است. این گونة زبانی از بقایای نثر فنی اخوانی و سلطانی قدیم است و به این سبب، مغلق و دشوار است و درآن اصطلاحات دور از ذهن دیده می‌شود. این گونه زبانی از لحاظ دستوری و لغوی و همچنین از نظر روشنی و روانی، تفاوت فراوانی با گونه‌های دیگر زبان رسمی دارد.

ویژگی‌های زبان اداری

1-زبانی ساده، صریح، مستقیم و روشن است؛

2-تابع اصول و مقررات و قوانین مملکتی است؛

3-ازاختصار و ایجاز برخوردار است؛  

4-دارای اصطلاحات و واژگان خاص است؛

5 -مستدل و منطقی است؛

6 -از دقت معنایی و پروردگی زیادی برخورداراست؛

7-افعال و ضمایر در آن به دلیل جنبه احترامی، بیشتر به‌صورت جمع و صیغه سوم شخص به کار می‌رود؛

8–جنبه‌های تملق آمیز آن زیاد است؛

9 -عاری ازآرایه های ادبی، گزافه و احساسات‌گرایی است.

ادامه دارد....

پژوهش خبری // گردآوری: آذر شاهی