درست نویسی در خبر (2): زبان، اصلی‌ترین ابزار رسانه

زبان رسانه‌ای

زبان رسانه‌ای پرکاربردترین گونة زبانی رایج در اغلب کشورهاست. این زبان برای اطلاع‌رسانی در نشریات، رادیو، تلویزیون، پایگاه‌های خبری رایانه‌ای و حتی فیلم‌های دوبله و...نقشی عمده دارد. به دلیل سرعت در انتقال رویدادها، بسیار پرشتاب است، فرصت تأمل و اندیشیدن در ساختار و به‌گزینی را از پدیدآورنده سلب می‌کند. بنابراین، زبانی بی پروا و نااندیشیده است. با وجود اینکه بیش از دیگر گونه‌های زبانی مخاطب‌گراست، تأثیرفراوانی در رفتارهای زبانی جامعه دارد.

ویژگی‌های زبان رسانه‌ای

1 -متأثر از بافت و ساختار زبان‌های بیگانه است؛

2-در این زبان واژه‌ها، ترکیب‌ها و حتی تشبیهات و استعارات و کنایات غریب و ناروا دیده می‌شود؛ بنابراین، گاه فهمش برای مخاطب مشکل است .

3-به زبان گفتار بسیار نزدیک است؛

4 -درجه پروردگی و دقت در آن بسیار کم است.

نمونه متن رسانه‌ای:

رئیس کل بانک مرکزی در نشست خبری که باحضور وزیر اقتصاد و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در تشریح بسته تسریع رونق اقتصادی برگزار شد، رسما اعلام‌کرد که تسهیلات جدیدی برای فروش اقساطی خودرو با اعتبارات بانک مرکزی در نظر گرفته شده‌است. سیف اعلام‌کرد که این تسهیلات تا 80 درصد و حداکثر تا 25 میلیون تومان قیمت خودرو را تامین می‌کند و با دوره هفت ساله و با سود 16 درصد بازپرداخت می‌شود.

زبان محاوره (گفت وگو )

این گونة زبانی، تنها گونة گفتاری معیار است که معمولا در گفت‌وگوهای رسمی به کارمی‌رود. زبان گفت‌وگو یا زبان شفاهی معیار، معمولا متأثر از زبان گفتاری مردم پایتخت است و اصولاً در رادیو و تلویزیون، پخش پیام‌ها و گزارش‌ها کاربرد دارد. با توجه به رعایت اختصار کلمه و کم کوشی، در بعضی واژه‌های گفتاری تعدادی از حرکات یا حروف حذف می‌شود؛ مثلاً به جای می‌روم (می‌رم )؛ می‌گویم (می‌گم ). زبان شکسته در مقابل زبان لفظ قلم قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های زبان محاوره

1- گونة رسمی زبان گفتار است؛

2-زبان مردم پایتخت است؛

3-گونة غالب مراکز علمی و دانشگاهی است؛

4-در جمله‌بندی تاحدی به زبان معیار مکتوب نزدیک است؛

5-از قاعده کم‌کوشی و اقتصاد کلمه بهره می گیرد؛ در نتیجه با حذف و اسقاط صامت ، مصوت، هجا در سطح کلمه، و حذف بعضی اجزای جمله در بیان همراه است.

زبان لهجه‌ای

زبان لهجه‌ای یکی دیگر از گونه‌های زبانی گفتاری است که از نظر تلفظ کلمات، اندکی با زبان محاوره رسمی متفاوت است؛ به عبارت دیگر، تفاوت آوایی کلمات در محدوده‌های جغرافیایی، موجب تفاوت لهجه‌ها با زبان محاوره رسمی شده‌است.

زبان گویشی

زبان گویشی، گونه‌های متفاوت منطقه ای یک زبان رسمی است. گویش توصیف کننده مشخصه‌های دستوری و واژگانی ونیز جنبه‌های تلفظی است. بنابراین، این گونة زبانی دارای واژگان ، تلفظ و دستور خاص خود است. درایران گویش‌های گیلکی، کردی، لری، لکی، ...از این نوعند.

زبان عامیانه

این گونة زبانی، گونة محدود به کاربرد زبان شفاهی و روزمره است که متأثر از گفتار روزمره خانوادگی، خویشاوندی یا متکی بر موقعیت‌های رفتاری، اجتماعی، تاریخی و محلی است. زبان عامیانه از فرهنگ عوام مایه‌ورشده است و مشتمل بر پاره‌ای تعابیر و اصطلاحات عوام، ضرب المثل‌ها، و گاه کلمات رکیک و ناسزاست.گاه از این زبان در نوشتن داستان، داستان کوتاه و رمان و نمایشنامه استفاده می‌شود. به‌طورکلی، زبان عامیانه، صورت غیررسمی و محدود و غیرعلمی زبان محاوره است.

ویژگی‌های زبان عامیانه

1 -شکسته بسته سخن گفتن؛

2 -میل فراوان به حذف اجزای جمله؛

3-متفاوت با ساختارهای دستوری زبان رسمی.

زبان صنفی

زبان صنفی (جارگن )زبان طبقات خاص یا گروه‌های اجتماعی خاص یا زبان حرفه‌ها و اصناف، مثل زبان خلبان‌ها، پزشکان، تعمیرکاران ، زبان رایانه و...است. واژه‌های این زبان در هر گروه اجتماعی خاص متأثر از واژه‌های پرکاربرد آن حرفه یا ابزار مورد استفاده درآن حرفه است. دامنة کاربرد این گونة زبانی بسیار محدود است. در طنزهای نمایشی صدا و سیما تا حدی از کاربرد این زبان در واژه‌سازی استفاده می‌شود. زبان جاهل‌مآبی، زرگری، شوخ‌طبعی رزمندگان جبهه‌های جنگ از گونه‌های دیگر این زبان است؛ پالگدکن: نماز شب خوان(اصطلاح رزمندگان درجبهه‌ها)

زبان مخفی

زبان مخفی برابر نهاده واژه "آرگو"ست. آرگو لفظی فرانسوی به معنای زبانی با ویژگی‌های خاص، برای گروه‌های اجتماعی خاص و دارای واژه‌هایی وضعی و قرادادی است که درمحفل‌های خاص ابداع و به کار برده‌می‌شود. زبان مخفی، زبانی خاص است و جنبة محرمانه دارد و به همین علت به محض از دست‌دادن جنبة محرمانه، واژه دیگری برای آن معنی ابداع می‌شود.

زبان وب‌نگاشت

وب نوشت،گونه‌ای جدید از نوشته‌های شخصی است که از طریق اینترنت، در اختیار همگان قرار می‌گیرد. وب نوشت در جهان و ایران سابقه طولانی ندارد.

ویژگی زبانی وب نوشت‌ها

1-شتابزده و بی‌پروا در رعایت قواعد دستوری؛

2 -ساده نویسی (فارغ از تصنع و تکلف)؛

3 -استفاده وسیع از واژگان زبان روزمره و شفاهی؛

4 -استفاده از لحن طنز در نوشته‌ها؛

5 -تشتت در املای فارسی؛

6-آمیختگی حروف فارسی و لاتین در یک نوشته؛

7-ابهام معنایی متأثر از حذف نابجا، بی‌دقتی در نوشتن، آشنا نبودن با قواعد ساخت زبان فارسی و...؛

8- ضعف و نارسایی در نشانه گذاری.

از مقایسه سه گونه زبان معیار( زبان رسانه‌ای، محاوره و عامیانه) درمی‌یابیم که زبان رسانه با زبان عامیانه متفاوت است؛ برخلاف برخی که تصورمی‌کنند ملاک ما برای کاربرد زبان گفتاری در خبر، همان زبانی است که با آن با اعضای خانواده یا دوست خود صحبت می‌کنیم. از طرفی، زبان خبر به زبان گفتاری، گونه دیگر زبان معیار، نیز نزدیک است، بنابراین، شایسته است بدانیم با چه روشی می‌توانیم در عین حفظ درست ساختار دستوری و کاربرد مناسب واژگان و افعال، پیام را هم به راحتی منتقل‌کنیم.

درادامه این مطالب، جدول گونه‌های زبان فارسی -که استاد ابوالحسن نجفی آن را در کتاب فرهنگ زبان عامیانه آورده اند- ارائه می‌شود.

برای نوشتن در هر رسانه‌ای باید به ویژگی‌های آن رسانه توجه کرد و رادیو و تلویزیون نیز از این قاعده ها مستثنا نیستند. رادیو و تلویزیون تابع اصل شنیداری‌اند؛ ما در این رسانه‌ها برای شنیده شدن می‌نویسیم. در خبر دو اصل اطلاع‌رسانی و ارتباط با مخاطب مورد نظر است که هر گونه خللی در هرکدام از این دو اصل، خبر رسانی را مختل می‌کند.

نکته مهم دیگر مخاطب رسانه ملی و تاثیر اودر متن است؛ رادیو و تلویزیون هم درمخاطبان تاثیر می‌گذارند و هم از آنها تاثیر می‌گیرند. کسانی که در رسانه ملی کار می‌کنند، درحقیقت نمونه‌ای از جامعه بزرگ‌تر هستند و در این جامعه بزرگ بوده‌اند و از آن تاثیر پذیرفته‌اند. مخاطبان رادیو و تلویزیون از گروه‌ها و قشرهای مختلف با سطح سنی و تحصیلات گوناگون در رسانه تاثیر می‌گذارند.

در خبر رسانه ملی معیارهایی وجود دارد و ما نمی‌توانیم به بهانه نزدیک‌کردن زبان آن به گفتاری از هر واژه‌ای استفاده کنیم. مطالبی که برای شنیدن نوشته می‌شوند، ممکن است ساده و روان و روزمره باشند، اما این سادگی به معنای مبتذل‌بودن نیست و همه، با هر سواد و تحصیلات و فرهنگی، می‌توانند آنها را درک‌کنند.

"زبان معیار ، درمعنای دقیقی که ما درنظر داریم، هیچ‌گاه دقیقا با مفهوم زبان رسمی و زبان ملی منطبق نمی‌شود. گاهی ممکن است زبان معیار، اغلب، کاربردهای والای زبان از جمله کاربرد ادبی واداری را به تمامی به عهده بگیرد وتنها گونه زبانی زبان رسمی وملی باشد که به شکل نوشتاری درآمده باشد. دراین حالت، گویش‌ها و گونه‌های دیگر زبان ملی و رسمی یارای برابری با آن را نخواهند داشت و مفهوم زبان معیار،‌ به زبان رسمی و ملی نزدیک خواهد شد." (سارلی، 1387)

1. عوامل خروج از زبان معیارعبارت ‌است از:

1. خطاهای دستوری؛

2. کاربرد انواع حشو درجمله؛

3. گرته‌برداری نادرست از زبان‌ بیگانه در سطح واژگان، معنا و نحو؛

4. پیروی از الگوهای بیگانه در ساخت زبان فارسی؛

5. استفاده غیرلازم از آرایه‌های ادبی به قصد تفنن؛

6. استفاده از تعابیر نامناسب، ناقص و نادرست؛

7. استفاده از کلیشه‌های زبانی؛

8. استفاده از تکرار،‌ تتابع اضافات و تتابع افعال.

تعبیر نامناسب عبارت است از استفاده نابجا از همکردهای فعلی، گزافه‌گویی و غلو، واژه‌ها و ترکیب‌های عامیانه در نثر معیار و به کاربردن واژه‌ها و ترکیب‌هایی برخلاف معنی مقصود در بافت جمله و...

تعبیر نادرست عبارت است از به کار بردن واژه یا عبارتی در معنی و مفهومی خاص، درحالی که از نظر وضعی، این واژه‌ها یا عبارت‌ها از معنی مقصود ما دور باشد و خلاف معنی مقصود ما رابرساند. پس، "مد نظر قراردادن" به جای "مطمح نظر قرار دادن" درست نیست. همچنین "تسلیت باد"، درست نیست."تسلیت" به معنی دلخوشی است و به کسی تسلیت گفتن یعنی "به کسی جمله‌های دلخوش‌کننده گفتن " و کسی را تسلیت دادن یعنی "کسی را دلداری دادن". حال اگر به کسی بگوییم: در گذشت فلان بر شما تسلیت باد، مثل این است که به او گفته باشیم: درگذشت فلان بر شما دلخوشی باد! این جمله غلط است و معنایی متضاد با آنچه اراده کرده‌اند در بردارد. باید گفت:... را تسلیت می‌گوییم.

پژوهش خبری // گردآوری: آذر شاهی