- زیربنای اغلب ایدئولوژی‌ها به ویژه ادیان الهی مبتنی بر تعاون بوده است.

- ابعاد مختلف تعاون در دین اسلام مشاهده می‌شود.

- فرهنگ مفهومی است که ارتباط مستقیم با کار گروهی و مشارکت اجتماعی دارد.

                                                                             .....................................

پژوهش خبری صدا وسیما: تعاون، همکاری، همیاری و کارجمعی در فرهنگ ما صبغه تاریخی دارد. در ایران باستان مردم برای غلبه بر کمبودها و رفع نیازهای خود در همه زمینه‌های اقتصادی همچون حفر قنات، احداث بندها، اجتماعی و حتی سیاسی همچون دفاع از سرزمین همکاری داشتند. بعد از ورود اسلام نه تنها این فرهنگ تعاون کمرنگ نشده بلکه با تأیید و تشویق آن مکملی شد بر همیاری و همکاری مردم با هم برای رفع نیازهای ایشان.

معنی و مفهوم تعاون

«تعاون» از ریشه عون و به معنی یاری کردن «یاری رساندن» و اعوان به معنی «یاران»، «دوستان»، «کمک و امداد» آمده است ولی مفهوم تعاون در زمینه بحث ما، همکاری متقابل و مشارکت و معاونت دو جانبه است. برخی همکاری را مترادف تعاون دانستند در صورتی که میان این‌ دو تفاوت‌هایی وجود دارد. در همکاری، وجود نیاز مشترک است در صورتی که در تعاون علاوه بر نیاز مشترک، تمایل انسان‌ها به معاضدت با یکدیگر نیز شرط است.

چرا تعاون یک ضرورت اجتماعی است؟

انسان فطرتاً اجتماعی است و در جهت آسایش و آرامش و امنیت خود نیازمند به دیگران است، انجام برخی کارها به صورت فردی امکان‌پذیر نیست و لازم است تا به صورت گروهی صورت بگیرد و حتی گاهی نیز هر چند امکان انجام کار به صورت فردی وجود دارد، اما مستلزم تحمل هزینه فراوان و فشار زیاد است که از لحاظ کیفیت اجرا نیز قابل مقایسه با صورت جمعیِ آن نیست. در متون دینی هم می‌توان شواهد و مویداتی برای ضرورت کار گروهی همراه با مشورت پیدا کرد در برخی آیات و روایات، مضامینی وجود دارد که حاکی از اهمیتِ کارگروهی است.

تعاون و همیاری در ایران

شواهد تاریخی و الگوهای زیست جمعی نظیر حفر قنات، احداث بندها و کانال‌های آب‌رسانی، نظام دامداری مبتنی بر تحرک جغرافیایی ییلاق و قشلاق، تولید محصولات کشاورزی و فراوری تولیدات دامی از جمله فعالیت‌هایی بودند نشان می‌دهد ایرانیان در فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی خود تعاون و همکاری داشتند و تعاون و یاریگری جزئی از فرهنگ و تمدن ایرانیان به شمار می‌رود.

تعاون در ادیان

تعاون زیربنای اغلب ایدئولوژی‌ها به ویژه ادیان الهی بوده است. در ادیان ابتدائی نظیر «توتم‌پرستی» روح مانا طی مراسم خاص در مریدانش حلول می‌کند که نتیجه آن ایجاد اتحاد و احساس همکاری میان خانواده‌هاست.

در ادیان هند «برهمن، هندو، بودا» توجه به اجتماع و همکاری‌های متقابل بیشتر به چشم می‌خورد که در مراسم مذهبی آنها به وضوح می‌توان رؤیت کرد.

ادیان ایران باستان (زرتشت، مهرپرستی، مانویت، مزدک) دارای دو اصل مشترک خوبی‌ها و پلیدی‌ها است این دو اصل زمینه‌ساز تعاون و همکاری‌های اجتماعی است.

در دین یهود بیشترین دستورات موسی (علیه‌السّلام) با الهام از کلام وحی در زمینه همکاری میان قوم بنی‌اسرائیل است در دین مسیح، تعاون بر اساس محبت و عشق استوار است خداوند پدر آسمانی و فرزندان او (مخلوقات) با همدیگر برادرند.

تعاون در اسلام

ابعاد مختلف تعاون اعم از بُعد اجتماعی و سیاسی: چون حج و نماز، جهاد، امر به معروف و تولی.... در بُعد اقتصادی: احکام نظیر خمس و زکوة و مالیات و انفاق مستحبی و... حتی در بعد اخلاقی همچون رعایت حقوق والدین و همسایگان و ارحام و مسلمین و ... مشاهده می‌شود.

فعالیت جمعی چنان اهمیتی دارد که پیامبر رحمت از جماعت به رحمت یاد می‏کند. پیامبر اسلام(ص) می‏فرماید: «الْجَمَاعَةُ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةُ عَذَابٌ؛ جماعت، مایه رحمت و تفرقه موجب عذاب است».

از نظر قرآن کریم، دگرگونی ‏های اساسی و فراگیر در ساحت کار جمعی اتفاق می‏افتد؛ چنان‏که در آیات متعدد، از جمله آیه‏ 115سوره مائده: «... عَلَیْکُمْ انْفُسَکُمْ‏» با خطاب جمعی‏ است، یا آیه 11سوره ‏رعد: «یُغَیِّروا ما بِانْفُسِهِمْ» که هر گونه تغییر را با ضمیر «هم»، یعنی تحولات جمعی نسبت می‏دهد.

مزایای کار جمعی

1ـ هم فکری و تقویت اندیشه‌ها از گرد هم آمدن افراد، ایده‌های قوی و آرای محکم تولید می‌شود.

2ـ با کار گروهی انگیزه انسان در جمع تشدید می‌شود. مشاهده حرکت و عمل دیگران ما را به تحرک و عمل وا می‌دارد.

3ـ کار گروهی موجب رشد قدرت فکری و عملی اعضا می‌شود. در گروه، افراد از یکدیگر کار می‌آموزند و به سرعت و سهولت بیشتری نیروی انسانی پدید می‌آید.

4ـ در کار جمعی همه اعضا نسبت به کار احساس مسؤلیت دارند و خود را منسوب و متعلق به آن می‌بینند. 

رابطه فرهنگ با کار گروهی

فرهنگ مفهومی است که ارتباط مستقیم با کار گروهی و مشارکت اجتماعی دارد و در واقع چتر حمایتی و هدایتی در جامعه در جهت رفع نیازها و دستیابی به اهداف است که یکی از این اهداف همان کار و شغل است که در نهایت جهت رفع نیازهای مادی و غیرمادی انسان تعریف می‌شود.

با نگاهی تاریخی به جوامع شرقی و غربی می‌بینیم که جوامع شرقی را همواره با رویکرد جمع‌گرایی می‌شناختند و در مقابل آن جوامع غربی رویکردی فردگرایی داشتند برای نمونه در جامعه سنتی ایران فرهنگ یاری‌گری، دگریاری، همیاری، همکاری و در نهایت تعامل را شاهد بودیم. 

رسانه‌ها و کار جمعی

رسانه‌ها به سبب فراگیرترین نهاد علمی، فرهنگی و تفریحی بودن، می ‏تواند علاقه ‏ها را به سوی کار گروهی جهت دهد تا با تمرکز بر برنامه‏ های مستقیم و غیرمستقیم با محتوای کارجمعی، حماسه آفریند.

مسجد و کار جمعی

مسجد با فعالیت‌های مذهبی و آموزش‌های والای خود، هویت دینی افراد مسجدی را تقویت می‌کند. این در حالی است که دین و معنویت، عامل مهمی در تقویت خرده فرهنگ‌هایی همچون دیگرگرایی، مردم‌داری، فروتنی، همت بلند و... است. که همه این‌ها لازمه کار جمعی می‌باشد.

خانواده وکار جمعی

اولین قدم همکاری و تعاون در محیط خانواده برداشته می‌شود هر چقدر اعضای یک خانواده در انجام جزیی‌ترین امور خانواده با یکدیگر همکاری داشته باشند در آینده نیز با چنین روحیه‌ای وارد جامعه می‌شود و در زندگی اجتماعی خود از فردی‌گرایی و تک روی دوری می‌کند.

راه‌های برون رفت از فردگرایی

عوامل اجتماعی مختلفی همچون خانواده، مدرسه، گروه دوستان و همسالان، رسانه و کل جامعه در امر اجتماعی شدن افراد مؤثر است و این عوامل باید با هم پیوند داشته باشند.

باید بپذیریم توانایی ما محدود است و این موضوع در درون جامعه نیز درونی شود، و فرهنگ کار جمعی ترویج شود.

اولین راهکار آموزش است و این آموزش نباید سطحی باشد بلکه باید کاربردی باشد.

دومین راهکار تبلیغات است، باید از فضاهای شهری به صورت کاربردی استفاده کنیم. اگر تبلیغات محیطی به شکل مستمر انجام شود اثربخشی خود را بر پیکره جامعه خواهد گذاشت.

سومین راهکار تقویت باورهای دینی است، باید افراد بدانند که آموزه‌های دینی ما چه توصیه‌هایی درباره مشارکت اجتماعی دارد و این تقویت باورها باید به صورت کلان باشد.

و آخرین راهکار افزایش رضایتمندی شغلی در مشاغل گوناگون باید باشد، این رضایتمندی شغلی را باید در همه مشاغل و صنف‌ها شاهد باشیم یعنی باید منفعت را برای افرادی که به صورت فردی یا گروهی برای شخص یا ارگانی کار می‌کند ملموس و فاصله‌ها را کم کنیم.

.......................................

پژوهش خبری // پژوهشگر: سید آقایی

*