استاندارد شاخص سرانه مطالعه در ایران از نهان تا آشکار؟

چکیده مطلب:

ـ‌ سرانه مطالعه یکی از شاخصه‌­های ارزیابی رشد توسعه و پیشرفت فرهنگی هر کشور است.

ـ‌ عام‌ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است

ـ در ایران آمارهای متعددی برای سرانه مطالعه روزانه (کتاب، روزنامه و … )گفته می‌شود و اعداد اعلام شده از ۲ دقیقه تا ۷۶ دقیقه متغیر است

- بر اساس آمار خانه کتاب ایران در فروردین 96 تعداد کل کتابهای منتشر شده کشور در سال 1395 به رقم تقریبی 147 میلیون جلد رسید.

ـ یکی از دلایل پراکندگی آمار و ارقام مربوط به سرانه مطالعه در کشور، تفاوت دیدگاه ها و شاخص های سنجش نوع و میزان مطالعه در کشور است.

ـ تنوع فرمول محاسبه، عامل اختلاف در آمار سرانه مطالعه در کشور.

ـ میزان سرانه مطالعه کتاب متغیری تاثیرپذیر از سایر سیاست ها و متغیرهاست.

ـ مطالعه کتاب در ایران یک ارزش فرهنگی یا امر فرهنگی و اصولاَ ارزش محسوب نمی شود.

 ـ در جامعه ایرانی کنونی احساس نیازی برای مطالعه وجود ندارد.

ـ تاکنون تعریف و فرمولی مشخص و کارآمد برای سنجش میزان مطالعه در کشور ارایه نشده است.

ـ سرانه مطالعه در کشور ما 13 دقیقه در روزتعیین شده است که بنظر می‌رسد با حقیقت موضوع منافات داشته باشد.

ـ  آمار نشر کتاب در کشورنشان می دهد که در سال برای هر ایرانی تقریبا 2 کتاب چاپ می شود. 

پژوهش خبری صدا وسیما:سرانه مطالعه و کتابخوانی مردم در هر کشور یکی از شاخص هایی است که بر اساس آن میزان توسعه کشور سنجیده می شود. آن مرز و بوم است. کمیت و کیفیت سرانه مطالعه در ایران، همواره موضوعی برای بحث، تحلیل، پژوهش و... در میان بسیاری از مسئولان حوزه فرهنگ در کشورمان بوده است. آمارهایی که هر از گاه در این باره منتشر می شود چنان دچار تناقض است که حتی پژوهشگران این حوزه را نیز دچار سردرگمی می کند. بنابراین دست یافتن به یک استاندارد که قابلیت اجرایی برای دست یافتن به میزان سرانه مطالعه در کشور را مهیا کند نخستین قدم روشنگری در این زمینه است. سرانه مطالعه در کشورها به رشد فرهنگی آن ها و به طور گسترده تر به توسعه انسانی در هر کشور مربوط می شود. به این معنا که هر چه سرانه مطالعه بالاتر باشد آن کشور از رشد فرهنگی بالاتری برخوردار است و برعکس، یعنی هر چه از رشد فرهنگی بالاتری برخوردار باشد سرانه مطالعه بالاتر خواهد بود.  در این زمینه این سوال  مطرح است: چرا برخلاف سایر بررسی ها، در تعیین سرانه مطالعه کتاب در کشور استاندارد واحد و مشخصی در نظر گرفته نشده است؟

 استاندارد تعیین سرانه مطالعه چیست؟

پژوهشگران مختلف برای تعیین میزان سرانه مطالعه و کتابخوانی ملل مختلف از استاندارهای مختلفی استفاده می کنند. حتی درون یک کشور نیز پژوهشگران مختلف استانداردهای متفاوتی را برای تعیین سرانه مطالعه بکار می گیرند. درمجموع استانداردهایی که در این زمینه وجود دارد به این شرح است:

1ـ تعیین "سرانه مطالعه" از چهار شاخص مطالعات غیر درسی، مطالعه در فضای مجازی، مطالعه رسانه و نشریات و مطالعه ادیان و قران محاسبه می‌شود. مطالعه انواع منابع چاپی - بازدید از وب گاه اطلاعاتی- بازدید از وب گاه خبری - کتاب خوانی گروهی - رجوع موردی به لغت نامه ها یا منابع مرجع – کتاب‌های الکترونیکی فایل های اینترنتی و تلفن همراه - گوش دادن و تماشای برنامه‌های مستند به عنوان مولفه‌های محاسبه سرانه مطالعه معرفی شده است.[1]

2ـ سرانه مطالعه مربوط به مطالعه کتب فیزیکی و از نوع غیردرسی می‌شود و در بردارنده مطالعه در سایت‌ها و فضای مجازی و روزنامه و مطبوعات نمی‌شود.

عام‌ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است. در این حالت میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع و سپس نتیجه را بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای در نظر گرفته شده تقسیم می‌کنند. برای مثال سرانه مطالعه 13 دقیقه‌ای به این معنی است که در ایران 80 میلیون نفری، هر روز بیش از 17 میلیون ساعت مطالعه انجام می‌شود.[2]

سرانه مطالعه در ایران و جهان

در ایران آمار سرانه مطالعه روزانه، متناقض است. در ایران آمارهای متعددی برای سرانه مطالعه روزانه (کتاب، روزنامه و … ) گفته می‌شود و اعداد اعلام شده از ۲ دقیقه تا ۷۶ دقیقه متغیر است اما عدد 12 تا 18 دقیقه دارای بیشترین فراوانی در میان آمارهای مطرح شده می باشد. در بین مردم جهان و در طول یکی دو سال اخیر، هندی ها توانسته اند بیشترین زمان سرانه مطالعه در طول روز را با یک ساعت و پنجاه و دو دقیقه به نام خود ثبت کنند.

طبق آمارهای جهانی و بر اساس استانداردهای تعریف شده، آمریکایی ها  ۲۰ دقیقه، انگلیسی‌ها ۵۵ دقیقه و ژاپنی‌ها ۹۰ دقیقه از وقت خود را در شبانه روز به مطالعه کتاب اختصاص می دهند. بر این اساس آماری که از سرانه مطالعه کتاب در ایران در کنار تمام نوسانات عددی (از ۲ دقیقه به ۱۵ دقیقه و در نهایت به ۱۸ دقیقه رسید) که تاکنون ارائه شده است، نشان می‌دهد که ایرانیان تقریبا به میزان آمریکایی ها به مطالعه کتاب علاقه‌مند هستند. هر چند ما ایرانی‌ها طبق آمارهای جهانی به شاخصه‌های استقبال از مطالعه نزدیک نیستیم ولی در استفاده از شبکه های اجتماعی بر اساس تحقیقات مرکز الکسا رتبه بالایی را در جدول جهانی به خودمان اختصاص داده‌ایم.[3] 

 آمار نشر کتاب در کشور

در سال 1395 تعداد کل کتابهای منتشر شده در کشور به رقم تقریبی 147 میلیون جلد بالغ شد. در این سال تعداد کل عناوین کتابهای منتشر شده به 88780 عنوان رسید که 70192 عنوان تالیفی و 18633 عنوان ترجمه بودند.  کتاب کودک و نوجوان 12878 عنوان را در این سال بخود اختصاص داده بود که 4757 عنوان ترجمه و 8133 عنوان تالیفی بودند.^[4]

عناوین کتب منتشر شده در این سال‌ها کلیات، فلسفه، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم طبیعی و ریاضیات، علوم عملی، هنر، ادبیات، تاریخ و جغرافیا، کمک درسی و کودک بوده است.

نگاه کارشناسان به موضوع استاندار شاخص سرانه مطالعه در کشور

بنظر می‌رسد در تعیین میزان سرانه مطالعه کشور استاندارد دوگانه‌ای بکار گرفته می‌شود که این رقم در پژوهش‌های پژوهشگران مختلف متفاوت جلوه می‌کند. در اینجا نظر کارشناسان را در این باره جویا شده‌ایم:

پژوهش خبری:چرا برخلاف سایر بررسی‌ها، در تعیین سرانه مطالعه کتاب در کشور استاندارد واحد و مشخصی در نظر گرفته نشده است؟

 دکتریوسف خجیر، استاد دانشگاه، پژوهشگر و مدیر گروه ارتباطات دانشگاه سوره : تنوع شاخص ها در حوزه بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور ممکن است علل متفاوتی داشته باشد که یکی از آنها می‌تواند تعدد و تنوع نهادهای متولی در امر کتاب در کشور باشد. اگرچه وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش محوری و مرکزی در امر کتاب و ارائه آمارهای مربوط به آن را عهده دار است اما نهادهای دیگری نیز مانند کتابخانه عمومی یا انجمن ناشران نیز به ارائه آمارهایی در این زمینه می پردازند که هر یک مبنای متفاوتی نسبت به یکدیگر دارد. مثلا انجمن ناشران بر مبنای تعداد کتب منتشر شده و یا کتب فروخته شده، سرانه مطالعه در کشور را اعلام میکند و نهاد کتابخانه عمومی کشور بر اساس تعداد کتابهایی که به امانت می دهد این آمار را اعلام می کند. ای در حالیست که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی اصلی  این امر است هنوز اهتمام شایسته و لازم را به بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور نشان نداده است. در یکی از دولت های گذشته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت در این باره کمیسیونی را تشکیل داد اما باز هم آنچه  که انتظار آن می رفت بصورت تمام و کمال پیش نرفت تا جایی که هنوز هم سرگردانی در ارائه آمار وجود دارد.

علت دیگر این است که در کشور ما تحقیقات در حوزه کتاب و مطالعه کتاب بصورت مستقل صورت نمی گیرد و در حقیقت این تحقیقات معمولا در ذیل تحقیقات اصلی دیگری صورت می گیرند به همین دلیل ارائه آمار بصورت دقیق از سرانه مطالعه در کشور برای آنها اهمیت ویژه نداشته است. برای مثال هر 5 سال تحقیقاتی در زمینه ارزش و نگرشهای ملی صورت می گیرد که در ذیل آن بررسی مطالعه کتاب در کشور هم صورت می گیرد. ما هنوز یک تحقیق کامل و جامع برای اینکه بتواند میزانه سرانه مطالعه کتاب در کشور را بر اساس شاخص های درست آن( اینکه فضای مجازی را در نظر بگیریم یا فقط مطالعه کتاب فیزیکی و ...) بصورت مستقل در کشور نشان دهد،‌ انجام نداده‌ایم.

تاثیر و تاثر فرهنگی در بکارگیری استانداردهای سنجش سرانه مطالعه در کشور[6]

دکتر جواد گودرزی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر : پژوهشگران مختلف با در نظر گرفتن استانداردهای گوناگون و بعضا متفاوت به بررسی نرخ مطالعه در کشور پرداخته اند که تفاوت دیدگاه و شاخص های سنجش در آنها محرز است. تاثیر و تاثر پژوهشگران و مقولات فرهنگی از یگدیگر به حدی عمیق است که برخی افراد، افزایش دانش و آگاهی شهروندان به واسطه حضور در فضای مجازی را هم شاخص افزایش نرخ مطالعه قرار می دهند و برخی دیگر، تنها مطالعه عمیق و در فضای مکتوب و فیزیکی را در سنجش نرخ شاخص مطالعه دخیل می کنند. بطور کلی برخی پژوهشگران با در نظر گرفتن اهداف مطالعه و شناختی که از آن پیدا کرده اند حضور در فضای مجازی یا استفاده از رسانه های دیگر را  در افزایش دانش و آگاهی های شهروندان مؤثر می دانند و این  امر را در پژوهش های خود دخیل می کنند. اما این که آیا می توان این آگاهی را با آگاهی ناشی از مطالعه کتاب فیزیکی مورد مقایسه و هم وزن قرار داد یا خیر، به شیوه و نوع نگاه پژوهشگر در بکارگیری استانداردهای متفاوتی که دراین زمینه وجود دارد برمیگردد.

اگر در تعیین نرخ سرانه مطالعه در کشور هدف غایی از مطالعه مدنظر قرار گیرد، توجه به برنامه‌های آموزشی رسانه‌ها، برای کسی که از درک رسانه ای و یا همان سواد رسانه‌ای مناسب برخوردار است و به شکلی هدفمند و دقیق از محتواهای رسانه‌ای استفاده می‌کند، می‌تواند موجب کسب آگاهی دقیق تر شود، اما اگر در کنار محدودیت‌های ذاتی رسانه در ارائه محتوای دقیق و کامل ، شاخص هایی نیز برای مطالعه در نظر بگیریم (مانند تمرکز بر محتوا، یادگیری یا فهم عمیق، داشتن سیر مطالعاتی، داشتن نظم منطقی در محتوا و معنای مورد مطالعه، امکان مرور، تأمل و تعمق در محتوا و ...)، بخش زیادی از این کسب آگاهی را می توان در حیطه اطلاعات عمومی قرار داد که البته  سنخیت چندانی با مطالعه عمیق و هدفمند ندارد. اما اگر افراد به واسطه فضای مجازی و رسانه ها از کتاب های الکترونیک  استفاده کنند یا از آموزش های نظام یافته از راه دور به طور دقیق و منظم  استفاده کنند، به طور حتم می توان آن را در شاخص های سرانه مطالعه در کشور در نظر گرفت. از این نگاه می توان گفت تفاهم بر سر یک استاندارد مشخص  موضوعی بوده که تاکنون در بررسی سرانه مطالعه در کشور به نتیجه غایی خود نرسیده است. ولیکن هر مطالعه ای( خواندن، دیدن و شنیدن) به افزایش آگاهی بینجامد می تواند در افزایش آگاهی شهروندان نسبت به محیط پیرامونی تاثیر داشته باشد. 

کلام آخر   

همواره نتایج پژوهش‌ها درباره سرانه مطالعه در کشور به بحث های چالش انگیزی منتهی شده است که همگان را در حیرت و تعجب و سردرگمی فرو می برد. موضوع قابل توجه در این پژوهش‌ها است که نام نهاد یا سازمان اقدام کننده این پژوهشها به روشنی ذکر نمی گردد و تنها به انتشار نتیجه پژوهش در این زمینه بسنده شده است. بنظر می رسد که دو یا چند استاندارد در دنیا برای بررسی سرانه مطالعه وجود دارد که پژوهشگران مختلف هر یک با نگرش ها و رویکردها شخص خود دست به انتخاب استاندارد برای مطالعه سرانه کتابخوانی در کشور می پردازند و بدین سان خشت اول در جهت دهی به نتیجه پژوهش رقم می خورد. بجاست با توجه به تغییر اوضاع فرهنگی و ارتباطی در کشور که سبب شده است مطالعه اکثریت مطلق مردم در فضای مجازی صورت بگیرد یک بازنگری در استانداردهای موجود در خصوص بررسی میزان مطالعه در کشور صورت بگیرد تا با تفاهم بر یک استاندارد منطبق با شرایط فرهنگی و اقتصادی و ... جامعه به نتایج درست تر و قابل قبول تری دست یافت.

پژوهش خبری// پژوهشگر: مرتضی رکن آبادی

-----------------------------------------------

[1]. پایگاه اطلاع رسانی جواب یاب،‌ 12/ 11/ 1392

[2]. پایگاه تحلیلی خبری عصر ایران،‌ 14/ 5/ 1395

[3]. خبرگزاری صداوسیما، 28/ 1/ 1396

[4].  آمار ارائه شده در سایت خانه کتاب ایران، فرودین 1396

[5]. مصاحبه با دکتریوسف خجیر، استاد دانشگاه، پژوهشگر و مدیر گروه ارتباطات دانشگاه سوره ، 13/ 08/ 1396

[6]. مصاحبه با دکتر جواد گودرزی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر ، 12/ 08/ 1396