آمايش سرزمين با محوريت آب(1) ( کمبود جدی آب)

چکیده نشست پژوهشی:

• کشور ايران با جمعيت جدود 80 ميليون نفر که حدود يک درصد جمعيت دنيا را تشکيل مي­ دهد و تنها 3/ 0 درصد از منابع آب شيرين دنيا را در اختيار قرار دارد.
• در 49 سال اخير (1395-1347) ميانگين دماي کشور با شيبي حدود 4/ 0 درجه سلسيوس بر دهه افزايش يافته است.
• در حال حاضر حدود 120 ميليارد متر مکعب از ذخاير استاتيک منابع آب زيرزميني از دست رفته است.

پژوهش خبری صداوسیما: بحران آب، يکي از مهم­ ترين چالش ­هاي پيش­ روي کشور است که يقينا تاثيرات جدي، بر مسائل سياسي، اجتماعي و اقتصادي دارد. پژوهش پيش رو، نگاهي به گزارش جناب مهندس عليرضا رحمت­ نيا، معاون امور آمايش، برنامه ­ريزي و محيط زيست سازمان مديريت و برنامه ­ريزي کشور، در نشست واکاوي آمايش سرزمين، با محوريت آب ( در تاريخ 15/ 12/ 1396) و موضوع  وضع آب در کشور و عوامل پيدايش و تشديد اين بحران و همچنين پيامدهاي آن، دارد.

سهم منابع آب شيرين ايران

کشور ايران با جمعيت حدود 80 ميليون نفر، که تقريبا يک درصد جمعيت دنيا را تشکيل مي­دهد، تنها 3/ 0 درصد از منابع آب شيرين دنيا را در اختيار قرار دارد.

وضع بارندگي کشور از اول مهر تا روز 30 بهمن سال آبي 96-97

ارتفاع کل ريزش­ هاي جوي از اول مهر تا 29 بهمن سال آبي 96-97 معادل 62 ميليمتر م ي­باشد. اين مقدار بارندگي نسبت به ميانگين دوره ­هاي مشابه درازمدت (138 ميليمتر) 55 درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبي گذشته (139/ 3 ميليمتر) 55/ 2 درصد کاهش نشان مي­ دهد. ضمناً حجم بارش اول مهر تا 29 بهمن معادل 102/ 84 ميليارد مترمکعب مي­ باشد.

 به غيراز بعضي استان­ها، مثل مازندران، اردبيل، گلستان، آذربايجان غربي، بقيه وضع بارندگي خوبي ندارند.

 الف) بررسي موضوع تغيير اقليم

 در 49 سال اخير (1395-1347) ميانگين دماي کشور با شيبي حدود 4 /0 درجه سلسيوس بر دهه افزايش يافته است. [1]

 تغييرات بارش در دوره مورد بررسي نشان از کاهش آن با شيب 11 ميليمتر بر دهه دارد. بارش در شمال غرب و غرب کشور به شکل معني ­داري کاهش يافته است. افزون بر اين، تبخير و تعرق پتانسيل (نياز آبي بالقوه) با شيب 54 ميليمتر بر دهه افزايش يافته است. [2]

روند کاهشي بارندگي ميانگين سالانه ايران

ميانگين بارندگي سالانه کشور از 243 ميليمتر به 202 ميليمتر در 8 ساله اخير کاهش يافته است.

روند کاهشي ميزان رواناب در کشور

ميزان رواناب (مقدار بارشي که به صورت روان در سطح زمین جاری می‌شود یا به سطح رودخانه‌ها و دریاها افزوده می‌گردد.) مشاهداتي نيز کاهش فاحشي يافته و طي سال­ هاي اخير به زير 50 ميليارد متر مکعب نيز رسيده است. بررسي ها نشان مي دهد که منابع آب تجديدشونده کشور در دوره قبل از وقوع شکست فاحش در بارش، 778/ 124 ميليارد متر مکعب و در دوره پس از وقوع شکست (به طور ميانگين طي 15 سال اخير) به 774/88 ميليارد متر مکعب رسيده است يعني حدود 36 ميليارد متر مکعب کاهش يافت است.

 ب)‌ نبود توجه به آمايش سرزمين

راهبردها و سياست هاي آمايش در بخش آب

تجربه اول مطالعات آمايش سرزمين:

الف) قابل استفاده مجدد نمودن آب مصرفي شهري و آب­هاي حاصل از نواحي تحت آبياري

ب) سازماندهي به منابع آب در حوضچه هاي آبريز از طريق ايجاد هماهنگي در استفاده از آبهاي زيرزميني، سطحي، شيرين و شور

ج) اصلاح الگوي زراعي و تغيير شيوه هاي قديمي آبياري براي جلوگيري از هدررفت آب.

 در تجربه دوم مطالعات آمايش سرزمين:

بر مهار آبهاي مرزي و انتقال آن به سوي مناطق کم آب و همچنين مهار آب باران و بازچرخاني آب تاکيد شده است.

در سال 1391 راهبردهاي بلندمدت توسعه بخش آب از منظر آمايش سرزمين در شوراي آمايش سرزمين به تصويب رسيده است.

به دليل مشخص نبودن نقش و جايگاه آمايش سرزمين در سلسله مراتب نظام برنامه ريزي کشور و نگاه بخشي به برنامه ريزي و تعدد مراکز تصميم گير، راهبردهاي آمايشي بخش آب نتوانسته ­اند تاثير خود را در راستاي کاهش شتاب حرکت به سمت بحران آب بگذارند.

 در مورد آمايش سرزمين تصميم گيرنده ­هاي متعدد وجود دارد:

همه اين نهادها جزيره اي عمل مي کنند. نظام يکپارچه سيستماتيک وجود ندارد تا هماهنگي ايجاد شود.

ج) نگاه سازه اي و فيزيکي به توسعه بخش آب

تفکر و ديدگاه بهره برداري از منابع آب بدون توجه به محيط زيست و توسعه پايدار، به صراحت در خط مشي ­ها و سياست­ هاي اجرايي بخش آب، برنامه عمراني توسعه پنجم قبل از انقلاب به شرح زير ذکر شده است:

"از هدر رفتن آب­ هايي که به درياها، باتلاق­ ها و کويرها جاري مي­ شود از طريق ايجاد تاسيسات آبي لازم جلوگيري خواهد گرديد."

بعد از انقلاب نيز اين نگاه باعث توسعه و احداث افراطي سدها گرديد.

حجم کل مخازي 683 سد در دست بهره برداري (372 سد)، در دست ساخت (130 سد) و يا در دست مطالعه (181 سد) کشور معادل 103/5 ميليارد متر مکعب مي شود در صورتي که کل آب قابل تنظيم سالانه بيشتر از 55 ميليارد متر مکعب نمي باشد ^[3]    

کسري مخزن تجمعي از سال 1382 تا 1394

در حال حاضر حدود 120 ميليارد متر مکعب از ذخاير استاتيک منابع آب زيرزميني از دست رفته است. با توجه به کل ذخاير استاتيک منابع آب زيرزميني کشور که رقمي حدود 500 ميليارد متر مکعب است، مي­توان گفت که متأسفانه حدود يک چهارم ذخاير استاتيک منابع آب زيرزميني نابود شده ­اند.

·         دشت هاي ممنوعه کشور 1395

در سال 1347، از 609 دشت کشور، تعداد دشت­ هاي ممنوعه (از نظر توسعه برداشت آب زیرزمینی) کشور 15 دشت بوده است که اين عدد در سال 1395 به 355 دشت افزايش يافته است.

بيشترين تعداد دشت ­هاي ممنوعه در استان فارس، کرمان و خراسان رضوي واقع شده است که متناسب با حجم کسري مخازن در اين سه استان است.

د) افزايش جمعيت

سرانه مصرف آب از سال 65 با بيش از 49 ميليون جمعيت در کشور، تا هم اکنون که جمعيت به حدود 80 ميليون نفر رسيده است افزايش چشمگيري داشته است.

هـ) قوانين و مقررات حوزه آب

تاثير قوانين و مقررات بر وضع کمبود آب

- قانون تامين منابع مالي براي جبران خسارات ناشي از خشکسالي و يا سرمازدگي در سال 1383 به تصويب رسيد و به نوعي لغو بخشي از بند «ب» ماده 33 قانون توزيع عادلانه آب مي­ باشد که موجب رايگان کردن آب نزد کشاورزان که مصرف کننده 91 درصد آب زيرزميني کشور بوده و کماکان به صورت سنتي و با راندمان پايين بدون توجه به نوع و الگوي کشت متناسب با شرايط اقليمي و پتانسيل منابع آب، از آب بهره برداري  مي نمايند، شده است.

حدود 70 درصد چاه ­هاي مجاز در فاصله زماني سال­هاي 1386 تا 1392 حفر شده ­اند چرا که پيرو مصوبه هيئت وزيران، کارگروه توسعه کشاورزي، به رياست فرمانداران وظيفه تخصيص آب را برعهده گرفتند و به اکثر تقاضاها جواب مثبت مي دادند.

و) استقرار فعاليت هاي آب­ بر در مناطق خشک

- فولاد مبارکه اصفهان با مصرف 6 متر مکعب در ثانيه

-نيروگاه همدان به حفر 60 حلقه چاه در دشت همدان

سخن آخر

هرگونه راهبرد، سياست­ و اقدام، در حوزه آب، بايد داراي ويژگي ­هايي باشد:

1-جامع نگر بودن: کشاورزي، صنعت، حمل و نقل و... بايد هماهنگ باشند و برنامه ­ريزي ها بلندمدت باشد.

2-کلي نگر بودن: نبايد بين وزارتخانه ها و نهادها اصطلاک باشد و نبايد وارد جزئيات شد. بايد به دنبال سرخط هاي اصلي بود.

3-ديد بلندمدت: برنامه ريزي براي 4 برنامه 5 ساله (افق 20 ساله) بايد باشد و بحث بقا نداشتن مديريت، کار را سخت مي ­کند.

4- جغرافيا، فضا و مکان: تعادل در شرق و غرب ، شمال و جنوب و داخل استان­ ها وجود ندارد.

اين مجموعه ويژگي ­ها، لازمه هر گونه حرکت، در اين مسير مي­باشد و کار را هم سخت­تر مي­ کند و يک مديريت کارآمد را مي ­طلبد.

------------------------------------------------

[1]- پژوهشکده اقليم شناسي، 1396

[2]- همان

[3]- آمار از: دفتر مطالعات پايه منابع آب وزارت نيرو، 1396