انتخابات مجلس عراق، نتايج و پيامدها

به گزارش سرويس بين الملل خبرگزاري صدا وسيما، چهارمین انتخابات مجلس عراق روز 12 می 2018 (22 اردیبهشت) برگزار شد. این انتخابات به واسطه برگزاری الکترونیکی، فضای امنیتی و برتری یافتن رقابت‏های درون هویتی بر رقابت‏های میان هویتی تجربه جدیدی برای مردم بود. در این نوشتار، ضمن تحلیل ابعاد مختلف انتخابات مجلس، پیامدهای آن بر ساخت و چینش قدرت در عراق بررسی می‏شود.

الف-تداوم روند کاهشی مشارکت مردم
یکی از نکته‏ های مهم چهارمین انتخابات مجلس عراق، مشارکت پائین واجدان شرایط بود. بیش از 24 میلیون واجد شرکت در انتخابات مجلس بودند، اما فقط حدود 11 میلیون عراقی معادل 44.52 درصد از واجدان شرایط در انتخابات شرکت کرده و حدود 55 درصد از واجدان شرایط در این انتخابات شرکت نکردند. میزان مشارکت مردم عراق در انتخابات مجلس از سال 2005 تا کنون روند نزولی را طی می کند. در انتخابات سال 2005 بیش از 79 درصد، در سال 2010 بیش از 62 درصد، در سال 2014 حدود 62 درصد و در سال 2018 نیز 44.52 درصد از واجدان شرایط مشارکت کردند. به عبارت دیگر، در انتخابات سال 2018 در مقایسه با نخستین انتخابات عراق پساصدام در سال 2005 میزان مشارکت مردم 35 درصد کاهش داشته است.
سؤال مهم این است که علل کاهش مشارکت در انتخابات به خصوص در سال 2018 کدامند؟

1- نگرانی‏های امنیتی در دوران پساداعش
نخستین و مهمترین دلیل مربوط به شرایط امنیتی در عراق است. اگرچه داعش در عراق از بین رفت، تمامیت ارضی این کشور حفظ و عراق وارد مرحله پساداعش شد، اما نگرانی‏های امنیتی همچنان در این کشور وجود دارد. به همین دلیل نیز دولت عراق برای برگزاری انتخابات در امنیت کامل تدابیر امنیتی خاصی را پیش‏ بینی کرده بود که از جمله آن ممنوعیت تردد خودروها بود. هم تصمیم‏ های این چنینی و هم نگرانی مردم از احتمال بروز ناامنی‏هایی در قالب انفجارهایی که گاه و بی‏گاه در عراق رخ می‏دهد، سبب شد که شمار زیادی از مردم عراق ماندن در منزل را بر حضور در پای صندوق‏های رأی ترجیح دهند.

2- انتخابات عرصه اي برای انتقال نارضایتی از وضع موجود
دلیل دیگر درباره میزان مشارکت پائین مردم عراق در انتخابات 2018 مجلس، نارضایتی آنها از روند موجود در این کشور بود. یکی از واقعیت‏های تلخ درباره عراق کنونی این است که حجم بالای فساد اقتصادی و اداری در نظام حکومتی این کشور وجود دارد. بسیاری از عراقی‏ها بر این باور هستند که دولتمردان این کشور به خصوص با بهره‏ گیری از مطلوبیت ‏های قدرت و رانت نفت منافع شخصی را بر منافع ملی ارجحیت داده و طی این سال‏ها بر میزان فقر، بیکاری و مشکلات معیشتی در این کشور افزوده ‏اند. حجم فساد اقتصادی و اداری طی سال‏های اخیر به یک معضل امنیتی در قالب بروز شورش‏های اجتماعی منجر و حتی سبب اشغال مجلس در سال 2016 شده بود.

3- عدم ورود مرجعیت به موضوع انتخابات
بدون شک مرجعیت در عراق پساصدام نقش مهمی ایفا می‏کند. پس از اینکه تروریست‏های داعش در ژوئن 2014 بخش‏هایی از عراق را اشغال و تمامیت ارضی این کشور را تهدید کردند، فتوای مرجعیت مبنی بر ضرورت تشکیل بسیج مردمی سبب شکل‏ گیری «حشدالشعبی» شد. حشدالشعبی طی دو سال گذشته در مبارزه با تروریسم داعشی در عراق نقش برجسته‏ای ایفا کرد. با این حال، مرجعیت عراق برای مشارکت مردم در انتخابات 2018 مجلس تکلیف و وجوب شرعی صادر نکرده‏ اند که این خود عامل مهمی برای کاهش حدود 17 درصدی مردم در این انتخابات در مقایسه با انتخابات سال 2014 بود.

ب-علل نتایج غیرمنتظره انتخابات 2018 مجلس
یکی از برآوردها درباره چهارمین انتخابات مجلس عراق این بود که این انتخابات بیش از آنکه مانند سه انتخابات گذشته رقابت «میان‏ هویتی» میان شیعیان، اهل سنت و کردها باشد رقابتی «درون‏ هویتی شیعیان» خواهد بود که در عمل نیز این‏گونه شد. با این حال، نتایجی که از انتخابات مجلس عراق به دست آمد، تقریباً دور از انتظار بود. برآوردها پیش از برگزاری انتخابات حاکی از این بود که رقابت اصلی برای کسب اکثریت کرسی‏های پارلمان در این انتخابات میان ائتلاف النصر به رهبری «حیدر العبادی» و ائتلاف دولت قانون به رهبری «نوری مالکی» خواهد بود. آنچه در عمل اتفاق افتاد، پیروزی فهرست «سائرون» وابسته به «مقتدی صدر» و رتبه دوم برای فهرست النصر به ریاست حیدر العبادی و قرار گرفتن ائتلاف دولت قانون در رتبه چهارم و پس از فهرست الفتح به ریاست «هادی العامری» بود. در عین حال، شخصیت‏های سرشناسی نظیر سلیم الجبوری، رئیس کنونی مجلس و «همام حمودی»، رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق نیز موفق نشدند آراء لازم را برای ورود به مجلس آینده عراق کسب کنند. آخرین نتایج به شرح زیر است: فهرست سائرون به ریاست مقتدی صدر 54 کرسی، فهرست الفتح به ریاست هادی العامری 47 کرسی، فهرست النصر به ریاست حیدر العبادی 42 کرسی، ائتلاف دولت قانون 25 کرسی، حزب دموکرات کردستان 25 کرسی، ائتلاف الوطنیه 21 کرسی، جریان حکمت ملی 20 کرسی، اتحادیه میهنی کردستان 18 کرسی، ائتلاف قرار العراقی 15 کرسی، فهرست الجماهیر الوطنیه 7 کرسی، فهرست تغییر 5 کرسی و 17 گروه و حزب دیگر نیز جمعاً 40 کرسی را به دست آوردند.
سؤال مهم این است که چه عللی سبب پیروزی فهرست سائرون بر سایر فهرست‏های شیعی و تضعیف جایگاه ائتلاف دولت قانون در انتخابات 2018 مجلس عراق شده است؟

1- در قدرت بودن النصر، تجربه گذشته دولت قانون و منتقد بودن سائرون
یکی از مهم‏ترین دلایل پیروزی سائرون، رتبه سومی و چهارمی النصر و دولت قانون این است که فهرست النصر تحت ریاست حیدر العبادی بوده و العبادی نیز با سمت نخست وزیر عراق وارد انتخابات مجلس شد. بنابراین، امکان نقد کردن حیدر العبادی و فهرست تحت ریاست وی برای مردم، فعالان و رقبا فراهم بود. این وضعیت در خصوص ائتلاف دولت قانون نیز به واسطه اینکه نوری مالکی پیش از این دو دوره نخست وزیر عراق بود و قدرت را در اختیار داشت، صدق می‏کرد. امکان استفاده از امکانات دولتی نیز برای این جریان‏ها فراهم بود. در همین حال، نوری مالکی و حیدر العبادی از نامزدهای کسب پست نخست وزیری عراق نیز بودند. این در حالی است که فهرست سائرون نه تنها تجربه مشابهی نداشته بلکه خود را به عنوان مهم‏ترین گروه منتقد شرایط کنونی مطرح کرده و در عین حال، مقتدی صدر نیز خود را به عنوان نامزد پست نخست وزیری مطرح نکرده است. جریان صدر در سال‏های 2015 و 2016 تظاهرات ضددولتی متعددی را در مناطق مختلف عراق با شعار «تظاهرات علیه فساد» سازماندهی و برگزار کرد.
در واقع، تبلیغات جریان صدر برای انتخابات 2018 مجلس از تابستان 2015 و تظاهرات در مناطق شیعه‏ نشین این کشور آغاز شده بود. همین وضعیت سبب شد با وجود اینکه این فهرست‏ها شعارهای مشابهی در حوزه مسایل اقتصادی مطرح کردند، اما جریان سائرون با بهره‏ گیری زیاد از شبکه‏ های اجتماعی توانست دیگر جریان‏های شیعی را پشت سر بگذارد.

2- تحریم 55 درصدی انتخابات و پایگاه ثابت جریان صدر
یکی دیگر از مهم‏ترین دلایل پیروزی فهرست سائرون بر دیگر فهرست‏های شیعی این است که بیش از 55 درصد از واجدان شرایط، این انتخابات را تحریم کردند. این در حالی است که جریان صدر به عنوان یکی از جریان‏های ریشه‏دار و قدیمی در عراق پایگاه ثابتی دارند که اغلب آنها در انتخابات مشارکت کردند. علاوه بر این، تمرکز فهرست سائرون بر حقوق زنان و حمایت از محرومان سبب شد زنان و محرومان عراقی که بخش زیادی از جمعیت این کشور را تشکیل می‏دهند، استقبال بیشتری از جریان صدر داشته باشند.

3- واگرایی در درون حزب الدعوه
یکی از دلایل پیروزی فهرست سائرون در انتخابات چهارم عراق، واگرایی در درون حزب الدعوه است. حزب الدعوه مهم‏ترین و یکی از قدیمی‏ ترین جریان‏های سیاسی عراق است که همه نخست‏ وزیرهای عراق پساصدام از اعضای این حزب بودند. این جریان در انتخابات 2018 انسجام نداشته و حیدر العبادی و نوری مالکی از رهبران حزب الدعوه با فهرست‏های مجزایی در انتخابات شرکت کرده و به جای رقابت با دیگر فهرست‏ها و جریان‏ها، با همدیگر رقابت کردند که این رقابت توسط رقبا برجسته و برچسب «قدرت‏ طلبی» به آنها وارد شد.
با توجه به این شرایط و در حالی که مجموع کرسی‏های فهرست النصر و ائتلاف دولت قانون دست کم 77 کرسی است، اما فهرست سائرون وابسته به مقتدی صدر بیشترین کرسی‏ها را کسب کرده است.

4-الفتح، شگفتی انتخابات چهارم 
یکی از مهم‏ترین شگفتی‏های چهارمین انتخابات مجلس عراق، کسب 47 کرسی توسط فهرست الفتح و قرار گرفتن آن بالاتر از فهرست النصر و ائتلاف دولت قانون است. بدون شک، مهم‏ترین عامل موفقیت فهرست الفتح که برای نخستین بار در انتخابات پارلمانی عراق شرکت می‏کرد، کارکرد سازنده حشد الشعبی در مبارزه با تروریسم داعشی در این کشور و همچنین مخالفت بازیگران خارجی به خصوص آمریکا و عربستان سعودی با حشد الشعبی بود. حشد الشعبی با فتوای سال 2014 آیت الله سیستانی، مرجع عالیقدر شیعیان تشکیل شد و در نبود ارتشی قوی و منسجم، نقش تاثیرگذاری در روند مبارزه با تروریسم در عراق ایفا کرد. در همین حال، بازیگران خارجی به خصوص عربستان سعودی و آمریکا طی دو سال اخیر تبلیغات منفی زیادی علیه حشدالشعبی انجام دادند، موضوعی که در انتخابات با واکنش مردم عراق مواجه شد.

ج-پیام‏های انتخابات مجلس 
نتایج چهارمین انتخابات مجلس عراق، پیام‏های مهمی را به جریان‏های سیاسی این کشور منتقل کرد.
نخستین پیام این است که مردم عراق خواستار چرخش نخبگان در قدرت و مخالف دست به دست شدن قدرت در میان چهره ‏های تکراری هستند و از کسانی که طی 15 سال گذشته در ساختار قدرت این کشور حضور داشتند، خسته شده‏ اند. جریان‏های سنتی نظیر حزب الدعوه و مجلس اعلای اسلامی در این انتخابات شاهد شکست بودند.

دومین پیام انتخابات 2018 برای دولتمردان عراقی این است که مردم این کشور درباره عملکرد جریان‏ها و شخصیت‏های سیاسی این کشور آگاهی دارند و هر گونه انحراف به خصوص فساد را رصد کرده و نارضایتی خود را در جریان انتخابات و با آراء شان نشان می‏دهند.
سومین پیام مهم این است که تبلیغات زیاد که با هزینه‏ های انتخاباتی هنگفتی همراه باشد نتایج معکوس به همراه خواهد داشت.
چهارمین پیام این انتخابات این است که اگرچه همچنان فرقه‏ گرایی در این انتخابات مشهود بود، اما بتدریج روند حرکتی مردم عراق به سمت نوعي ملی‏گرایی است که یکی از نشانه‏ های آن نیز راهیابی چند نفر با گرایش‏های کمونیستی به پارلمان است.
پنجمین پیام انتخابات چهارم عراق نیز این است که مردم عراق با مداخله بازیگران خارجی در امور داخلی این کشور مخالف هستند که این پیام در قالب پیروزی چشمگیر فهرست الفتح منتقل شده است.

د-تأثیر نتایج انتخابات بر چینش و ساخت قدرت 
سؤال مهمی که پس از اعلام نتایج انتخابات عراق مطرح می‏شود، این است که چینش قدرت در این کشور چگونه خواهد بود؟ با توجه به اینکه سلیم الجبوری در راهیابی به پارلمان آینده عراق موفق نبود، رئیس مجلس این کشور تغییر خواهد کرد، اما این سمت در اختیار اهل سنت عراق باقی خواهد ماند. رئیس جمهوری عراق نیز مطابق ماده 68 قانون اساسی این کشور با رأی دو سوم اعضای پارلمان انتخاب می‏شود. با توجه به اینکه کردها یکی از جریان‏های تأثیرگذار در ساختار قدرت عراق هستند و در واقع جریان سوم محسوب می‏شوند، به نظر می‏رسد که رئیس جمهوری آینده عراق نیز از میان کردهای این کشور معرفی شود، اما هنوز مشخص نیست که آیا فؤاد معصوم در سمت خود ابقا خواهد شد یا خیر؟
موضوع مهم دیگر، انتخاب نخست وزیر عراق است.

با توجه به اینکه شیعیان عراق حایز اکثریت کرسی‏ها شدند، بدون شک نخست وزیر آینده نیز از میان شیعیان خواهد بود، اما از آنجایی که هیچ فهرستی حایز اکثریت آراء نشده و به تنهایی نمی‏تواند نخست وزیر معرفی کند، انتخاب نخست وزیر نیازمند ائتلاف گروه‏ها با هم است. نخست وزیر عراق و کابینه آن باید بتواند رأی اکثریت مطلق (165+ 1 کرسی) اعضای مجلس را کسب کنند. از این‏رو، انتخابات عراق را می‏توان به دو مرحله قبل و پس از برگزاری انتخابات تقسیم کرد و چه بسا که مرحله پسا انتخابات مهم‏تر نیز باشد زیرا ائتلاف‏ سازی برای تشکیل دولت آغاز می‏شود. اگرچه مطابق ماده 74 قانون اساسی عراق، رئیس جمهوری این کشور باید بزرگ‏ترین فراکسیون مجلس را مأمور تشکیل کابینه کند، اما این فراکسیون باید بتواند اکثریت مطلق را به دست آورد. لذا باید با سایر فهرست‏ها و احزاب ائتلاف کند.

=======================

نويسنده: سیدرضی عمادی- کارشناس سياست در غرب آسيا.