چکیده:

- ایران هیجدهمین شریک بزرگ هند با سهم 2 درصد از کل تجارت هند

- تجارت دوجانبه هند و ایران در طول سال مالی 17-2016، بالغ بر  89 / 12 میلیارد دلار بود.

- هند علاقمند به سرمایه‌گذاری در طرح های نفتی ایران از جمله میدان نفتی فرزاد B است.

پژوهش خبری صداوسیما: روابط ایران و هند از قدمت بسیار طولانی برخوردار بوده و در تمام حوزه های سیاسی-اقتصادی- فرهنگی رو به رشد است. براساس گزارش وزیر امور تجارت هند، ایران هیجدهمین شریک بزرگ هند با سهم 2 درصد از کل تجارت هند در سال مالی 2013 می باشد. اما اساسا روابط تجاری دو طرف عمدتا از طریق واردات نفت خام از ایران تقویت شده است. با توجه به رشد اقتصادی هشت درصدی هند، نیاز این کشور به انرژی همچنان در حال افزایش است و پیش بینی می شود تا سال 2040، مصرف نفت این کشور به هشت میلیون و دویست هزار بشکه در روز افزایش یابد. از این رو ایران با توجه به ذخایرعظیم و همچنین امنیت سرمایه گذاری منبعی مطمئن برای تامین انرژی هند در بخش های نفت و گاز است و اخیراً در بخش انرژی های تجدید پذیر نیز روابط دو کشور در حال توسعه است. تحریم اقتصادی علیه ایران باعث شد روابط دوجانبه و نیز سرمایه‌گذاری دو کشور کاهش پیدا کند. بعد از توافق برجام روابط تجاری دو کشور به سرعت افزایش یافت. صادرات نفت ایران به هند از 190 هزار بشکه در سال 2014 به 620 هزار بشکه در روز در سال 2016 رسید. با خروج ترامپ از برجام در 8 می 2018 واشنگتن، دولت هند را تحت فشارهای سیاسی – اقتصادی قرار داده تا روابط تجاری خود را با ایران قطع کند. با توجه به نیاز هند به انرژی ایران مقامات دهلی نو در مقابل زیاده خواهیهای امریکا ایستادگی کردند. این نوشتار به روابط تجاری دو کشور بویژه در حوزه انرژی می پردازد.

روابط تجاری هند و ایران:

روابط بین ایران و هند بسیار کهن و دیرینه بوده و علیرغم مشکلات بین دو کشور در دهه اخیر رو به افزایش و بهبود بوده است. ایران و هند به مدت بسیار طولانی شرکای تجاری و بازرگانی بوده اند. آمارهای رسمی نشان می دهد که کل صادرات هند به ایران از 1185 میلیون دلار در سال 2004  به مبلغ ۱۴۹۵ میلیون دلار در سال ۲۰۱۲ رسیده است. از طرف دیگر صادرات کشور ایران به هند از میزان ۹۱۸ میلیون دلار در سال ۲۰۰۴ به سه و نیم میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ رسیده است. البته باید اذعان کرد که تراز تجاری به دلیل واردات حجم عظیم نفت خام از ایران همچنان به نفع ایران می باشد. علیرغم رشد عظیم تجارت دوجانبه بین ایران و هند، میزان کل بازرگانی در سال ۲۰۱۳ کاهش یافته است.

یکی از دلایل کاهش و تجارت بین دو کشور تحریم های بین المللی اعمال شده توسط امریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران بوده است. هند در زمان تحریم اقتصادی علیه ایران همکاریش را در پایین ترین سطح ادامه داد. بعد از توافق برجام روابط اقتصادی دو کشور افزایش چشمگیری داشت. طبق آمارهای رسمی دولت هند، تجارت دوجانبه هند و ایران در طول سال مالی 17-2016، بالغ بر  89 /12میلیارد دلار بود.

واردات هند از ایران بالغ بر 5 / 10 میلیارد دلار کالا بوده که عمده آن نفت خام و کالاهای زیرمجموعه به ارزش 4 / 2 میلیارد دلار می باشد. صادرات عمده هند به ایران شامل برنج، چای، آهن و فولاد، مواد شیمیایی آلی، فلزات، ماشین های الکتریکی، دارو است. واردات عمده هند از ایران شامل نفت و محصولات آن، مواد شیمیایی غیر آلی، کود، پلاستیک، میوه­ ها و آجیل های خوراکی، شیشه و ظروف، مروارید طبیعی یا کشت شده، سنگ های قیمتی و ... است.^[1]

سهم ایران از بازار انرژی هند:

با توجه به رشد اقتصادی پایدار از ابتدای قرن ۲۱ تاکنون، دولت هند امنیت انرژی را به عنوان مسئله مهم خطی و مشی خارجی خود و حفظ گسترش و توسعه اقتصادی و اجتماعی لحاظ می کند. هند بیش از دو سوم نیاز هیدروکربن خود را وارد می‌کند. به طور معکوس با در نظر گرفتن وابستگی به واردات به میزان 72 درصد، گزارش کمیسیون برنامه ریزی  هشدار می دهد هند در برآورده ساختن نیازهای انرژی خود به مشکل جدی برخورد خواهد کرد و وابستگی واردات هند به سرعت در حال افزایش است. این رو برنامه‌ریزان سیاست هند از ضرورت تنوع بخشیدن به تأمین منابع انرژی کاملا آگاه هستند. از نظر آنها یکی از منابع مهم تامین انرژی ایران است. اهمیت چشمگیر ایران دارا بودن منابع فراوان هیدروکربن می باشد که شامل ۱۰ درصد نفت خام و ۱۵ درصد منابع گاز طبیعی جهان است. از این رو ایران از جایگاه ویژه ای برای تامین امنیت انرژی هند دارد. ایران به عنوان مهمترین شریک تجاری نفتی هند حدود ۱۲ درصد نفت خام این کشور را تامین می کند.

واردات هند از ایران شامل نفت خام و محصولات نفتی می باشد. طبق آمارهای رسمی هند ایران در سال ۲۰۱۲ دومین کشور تامین کننده نفت خام این کشور بوده است اما به دلیل تحریم های آمریکا و اتحادیه اروپا کشور عراق جایگزین ایران شده است. طبق اظهارات وزیر نفت هند این کشور قصد دارد در سال آتی ۲۲ میلیون تن نفت خود را از ایران افزایش دهد. هند با این کار می تواند بحران ارزی خود را کنترل کند. تجزیه و تحلیل ها نشان می دهد که مقامات هندی اهمیت ایران را درک می کنند زیرا متخصصان صنعت نفت اظهار داشته اند که هنگام خرید نفت خام از ایران می‌توانند در هر بشکه دو دلار صرفه جویی کنند. البته همکاری های ایران و هند در بخش انرژی به واردات نفت این کشور از هند محدود نیست بلکه همکاری‌های دهلی نو و تهران در حوزه همکاری‌های اکتشاف و پروژه‌های نفتی نیز در حال پی گیری است. هند علاقمند به سرمایه‌گذاری در طرح های نفتی ایران از جمله میدان نفتی فرزاد B است. با توجه به رشد اقتصادی هند ایران می‌تواند منبع قابل اعتمادی برای تأمین نفت و گاز هند باشد. از پروژه های دیگر می‌توان به پروژه احداث خط لوله گازی ایران-پاکستان-هند، تهیه و تامین بلند مدت ۵ میلیون تن گاز طبیعی مایع، میادین گازی نفت پارس جنوبی و سایر پروژه های دیگر اشاره کرد.^[3]

تحریم های بین المللی علیه جمهوری اسلامی ایران:

در سال 2008 نفت ایران تقریبا 5  / 16 درصد از واردات نفت خام هند را تشکیل می داد. واردات نفت هند از ایران بین سال های 2008 تا 2009 ، 5 / 9 درصد افزایش یافته که به موجب آن ایران به عنوان دومین تامین کننده نفت هند تبدیل شد.^[4] با اعمال تحریم های اقتصادی علیه ایران مقامات آمریكایی در سال 2010 به دهلی نو هشدار دادند كه شركت های هندی برای انجام معاملات مالی با ایران در معرض نقض قانون اخیر آمریكا قرار می گیرند كه طبق این قانون شرکت های بین المللی از انجام معاملات با بانك های ایرانی و بخش نفت و گاز ایران ممنوع شده اند. بنابراین در صورت همکاری شرکتهای هندی با ایران، ادامه فعالیت اقتصادی این شرکت ها در آمریکا ممنوع خواهد بود. علیرغم فشارهای زیاد امریکا به مقامات دهلی نو در خصوص تحریم اقتصادی ایران بویژه تحریم نفتی، این کشور واردات خود را در سال 2013 به میزان 5 / 26 درصد کاهش داد. ^[5]

توافق برجام:

بعد از توافق برجام بین کشورهای 5+1 هند به سرعت واردات انرژی خود به ویژه نفت خام را از ایران افزایش داد. آمارهای رسمی وزارت بازرگانی هند نشان می دهد که واردات نفت خام این کشور از ایران در ماه ژوئن سال جاری 52 درصد افزایش یافته و به 57 /2 میلیون تن رسید که در مقایسه با ماه مشابه سال قبل به 69 / 1 تن بیشتر بوده است. طبق آمار این وزارتخانه در سه ماهه اول ماه ژوئن جاری واردات نفت هند از ایران 45 درصد به 14/8 تن افزایش یافت. ^[7]

 طبق اطلاعات جدول زیر هند در سال 2011 حدود 320 هزار بشکه در روز از ایران خریداری کرده است. به دلیل تحریم ها این مقدار به 190 هزار بشکه در مدت زمان سال 2014 تا 2016 کاهش پیدا کرد. اما هند توانسته است تا قبل از خروج ترامپ از برجام 620 هزار بشکه نفت در روز از ایران خریداری کند.^[8]  

 خروج ترامپ از برجام:

دونالد ترامپ رئیس جمهور امریکا در 8 می 2018 از برجام خارج شد. این تصمیم وی بلافاصله اولین تاثیر خود را بر روی قیمت جهانی نفت گذاشت و باعث افزایش آن شد. ایران در حال حاضر سومین عرضه کننده نفت به هند بعد از عراق و عربستان سعودی می باشد و هرگونه افرایش در قیمت نفت باعث افزایش تورم و سقوط ارزش روپیه در برابر دلار می شود. محمدجواد ظریف وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران پس از دیدار اخیر خود با «سوشما سواراج» Sushma Swaraj وزیر خارجه هند در دهلی‌نو گفت: این کشور به صراحت اعلام کرده است از تحریم‌های یک جانبه آمریکا علیه ایران حمایت نمی‌کند. ایران و هند در بخش انرژی همواره از روابط رو به توسعه برخوردار بوده اند. به گفته «دارمندرا پرادهان» d.pradhan  وزیر نفت و انرژی هند، ایران سومین منبع تامین کننده انرژی هند است و دهلی نو در نظر دارد در سال جاری میلادی خرید نفت از ایران را افزایش دهد. 

پس از سفر رییس جمهور ایران به دهلی نو در چند ماه اخیر، هند متعهد شد که واردات نفت خود را از ایران افزایش دهد. انتظار می رفت که خرید هند از ایران از ۲۰۵۰۰ بشکه در سال ۲۰۱۷- ۲۰۱۸، به ۳۹۶۰۰۰ بشکه در طی سال ۲۰۱۸ - ۱۹ برسد. اما اکنون با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم ها، پیش بینی می شود که علاوه بر نفت ممکن است حجم تجارت غیر نفتی دو کشور را نیز  که رقمی در حدود ۲/ ۶۹ میلیارد دلار را از کل حجم تجارت ایران با هند که در حدود ۱۳ میلیارد دلار می باشد را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد. ^[9] از دیدگاه محافل سیاسی در هند، اراده لازم سیاسی در دولتمردان هند می تواند ضمن خنثی کردن فشارهای امریکا برای محدود کردن روابط اقتصادی خود با ایران، به توسعه بیش از پیش روابط تهران و دهلی نو در بخش انرژی نیز کمک کند چرا که در سالهای اخیر، دولت هند روابط منطقه ای خود را با سیاست های آمریکا بخصوص در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران تنظیم کرد که در بسیاری از مواقع موجب ضرر و زیان هند شد.^[10]  به نظر می رسد که تجارت نفتی ایران و هند در دوران تحریم ها در پایین‌ترین سطح ادامه خواهد یافت. شرکت های هندی که دارای روابط تجاری با ایران هستند، اکنون باید برای ادامه تجارت با این کشور بر چالش های دشواری غلبه کنند.

پژوهش خبری// رحیم خجسته