ظرفیت‌های فرهنگی سینمای انیمیشن در ایران چگونه است؟

چکیده مصاحبه پژوهشی:

- قدمت هنر انیمیشن در ایران به 3000 سال پیش از میلاد می­ رسد؛ انیمیشن در مفهوم معاصر آن،  قدری متاخر­تر از سینما و پیشینه آن به دهه 1950 می ­رسد.

- جعفر تجارتچی، پرویز اصانلو، نصرت کریمی، مرتضی ممیز و نورالدین زرین‌کلک،  در پیدایش، رشد و تکامل هنر انیمیشن در ایران نقش بسزایی داشتند.

- انیمیشن ایران بیش از هر­چیز به تهیه­ کننده، مدیر تولید و کارگردان سینمایی انیمیشن نیازمند است.

- بزرگ­ترین معضل انیمیشن ایران، عدم هماهنگی دانشگاه و بازار کار است!

- آموزش درست و هدفمند با توجه به بازار کار،  ارتباط موثر با محیط حرفه ­ای کار برای دانشجویان انیمیشن، رکن اصلی پیشرفت هنر انیمیشن در ایران است. 

پژوهش خبری صدا وسیما: انیمیشن به عنوان هنری نوپا به ویژه در یک دهه گذشته، با سرعتی بی سابقه، به رشد و تکامل نزدیک می­شود. به اعتقاد کارشناسان نو پا بودن سینمای انیمیشن در ایران نیز باعث ضعف­ های اساسی در بخش پیش تولید مثل فیلمنامه و طراحی بصری آثار شده و فاصله کیفی انیمیشن کوتاه و سینمایی ایران را چندبرابر ساخته است. در این چارچوب در مصاحبه پژوهشی با دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما­ و مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: موضوع «واکاوی وضعیت سینمای انیمیشن؟!­»­ (به مناسبت 21 شهریور، روز سینما)، را با طرح سئوالات زير مورد بررسي و واکاوي قرار داديم:

پژوهش خبری : سینمای انیمیشن چه تاریخ و قدمتی در ایران دارد؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: مفهوم حرکت بصری در تمدن ایران قدمت دیرین ه­ای دارد. از «شهر باستانی سوخته»­ در حوالی زابل با بیش از پنج‌هزار سال قدمت جامی سفالین کشف شده است؛ که اولین بار منصور سجادی، باستان شناس ایرانی متوجه تفاوت نقوش این جام با سایر نقوش و آثار شهر سوخته شد. هنرمند نقاش در 5 حرکت، بزی را طراحی کرده است كه به سمت درختی حركت می ­کند و از برگ آن تغذیه می­ کند. این نقوش در اطراف جام نقش شده­ اند و با چرخاندن جام، مثل زوتروپ عمل می­ کند و می­توان حرکت بز را دید، اما انیمیشن در مفهوم رایج در دهه سی شمسی با انیمیشن ملا نصرالدین ساخته مرحوم اسفندیار احمدیه آغاز شد. جعفر تجارتچی، پرویز اصانلو، نصرت کریمی و... از جمله طلایه­ داران تولید انیمیشن در ایران محسوب می­ شوند.

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: اگر بخواهیم انیمیشن را نه به مفهوم مدرن و امروزی که در معنای مطلق آن در نظر بگیریم؛ قدمت این هنر در ایران به 3000 سال پیش از میلاد می­ رسد. ظروف سفالی کشف شده از کوه خواجه سیستان وجود علمِ پویانمایی را در تصاویر به وضوح نشان می‌دهد. دور تا دور برخی ظروف این دوره صحنه ­هایی از حرکت بزهای کوهی که به عنوان نمادی از رود بر روی­ کوزه­ های آب نقش می­ شدند؛ پریدنشان از روی بوته ­ها و حرکت در پاهایشان نشان از نخستین بارقه­ های پویانمایی در ایران باستان دارد. اما اگر آن را در مفهوم معاصر خود مورد بررسی قرار دهیم؛ قدری متاخر­تر از سینماست و پیشینه آن به دهه 1950 می ­رسد. به یقین حضور بزرگانی چون مرتضی ممیز و نورالدین زرین‌کلک در پیدایش، رشد و تکامل هنر انیمیشن در ایران نقش بسزایی داشت.

پژوهش خبری : ظرفیت­ های هنر انیمیشن در ایران چیست؟

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: انیمیشن ایران از انیمیشن روز جهان قابل تفکیک نیست. این موضوع ظرفیت­ های این هنر را در ایران نامحدود به نظر می ­رساند. کشور ما قابلیت‌های فرهنگی و ظرفیت ­های قابل توجهی در زمینه هنرهای گوناگون دارد؛ و هنر انیمیشن، از این قاعده مستثنی نیست. بزرگترین سرمایه ایران هنرمندان مستعد است که در مسیر تعالی اصرار می­ ورزند. به باور من علاقه به پیشرفت در جامعه ما، پیش برنده و محرک ارزشمندی‌ست. هنر انیمیشن به عنوان هنری نوپا به ویژه در یک دهه گذشته با سرعتی بی­ سابقه به رشد و تکامل نزدیک می­ شود.

پژوهش خبری : چه موانع و مشکلاتی در سینمای انیمیشن ایران وجود دارد؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: اولین نکته فاصله سینمای انیمیشن ایران با ماهیت هنر-صنعت اصلی آن است. مشاغل تخصصی در سینمای حرفه ­ای اسباب خلق یک اثر حرفه ­ای و پرمخاطب را فراهم می­ آورند که جای آن در سینمای انیمیشن ایران خالی است. نو پا بودن سینمای انیمیشن در ایران نیز باعث ضعف­ های اساسی در بخش پیش تولید مثل فیلمنامه و طراحی بصری آثار نیز شده و فاصله کیفی انیمیشن کوتاه و سینمایی ایران را چندبرابر ساخته است.

پژوهش خبری : مولفه­ های ساخت یک انیمیشن چیست؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: بصورت کلی می­توان دو مولفه اصلی را در ساخت انیمیشن نام برد.  اول:  ایده و داستان:  هنرمند انیمیشن، ایده­ هایش را برای ساخت انیمیشن تبدیل به داستانی می­کند که ساخت آن تنها بصورت انیمیشن قابل انجام است. دوم: طراحی بصری از جمله مکان­ ها و صحنه­ های آن، ظاهر شخصیت ­ها، فرم­ ها و رنگ­ های تصویر و جلوه ­های بصری: که قرار است در انیمیشن دیده شوند. و تعیین کننده محصول بصری نهایی است. طبیعی است که مراحل تولید مانند استوری برد، متحرک­ سازی، لی اوت و ... نیز دارای اهمیت هستند؛ اما پایه ­های اصلی انیمیشن دو موردی است که نام برده شد.

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: اگر عناصر غیر قابل حذف در ساخت انیمیشن را مورد توجه قرار دهیم؛ باید طراحی را به عنوان نخستین مرحله ساخت انیمیشن مورد مطالعه قرار دهیم. به هر­ حال چگونگی بیان یک موضوع در قالب تصویر، میزان اثرگذاری آن را تعیین خواهد کرد و از این منظر می ­توان سینمای انیمیشن را بر بنیان طراحی و به بیان روشن­تر تصویرسازی استوار دانست. علاوه بر این؛ قابلیت­ های اجرایی، نرم­افزارهایی که خوشبختانه امروزه غالب آن­ها در دسترس هستند از مولفه­ های ساخت انیمیشن است و در مرحله بعدی موسیقی که خوشبختانه با دنیا همگام است و دوبله ایران که در دنیا حرف­های زیادی برای گفتن دارد. در این میان روایت داستانی به عنوان بنیان ساخت یک انیمیشن خود نیازمند دقت و توجه ویژه است.

پژوهش خبری :  انیمیشن ­های جذاب چه آیتم ­هایی لازم دارد؟

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: روایت داستانی پیش شرط تولید یک اثر ماندگار است. چطور انتظار داریم انیمیشنی که ­شخصیت ­های آن بیشتر شبیه تصویرسازی­ های کتاب­ های مدرسه است؛ روایت­ هایی که برای جذاب شدنشان هیچ تلاش موثری انجام نشده و ما پیش­تر بارها آن را شنیده یا در کتاب­ های مدرسه خوانده­ ایم؛ ریتم تکراری، موسیقی­ هایی که مناسب ذائقه کودکان نیست و ده­ ها اشکال دیگر، کودکان به دیدن انیمیشن ­های این چنینی اقبال نشان دهند.

پژوهش خبری : آیا نیروی انسانی متخصص انیمیشن در ایران وجود دارد؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: خوشبختانه در سالهای اخیر، با گسترش اطلاعات و سهولت دسترسی به تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری، نسل جدیدی از هنرمندان انیمیشن در ایران پا گرفته­اند که فاصله کمی با بدنه سینمای حرفه ­ای انیمیشن در سایر کشورها دارند و اگر به اندازه کافی به آنها فرصت و بها داده شود؛ می­ توانند این فاصله را به مراتب کمتر کنند. این موضوع را می­توان به خوبی با نیم نگاهی به کیفیت آثار کوتاه انیمیشن ساخته شده در ایران دریافت. در واقع انیمیشن ایران بیش از هر چیز به نیروی تخصصی آگاه در کسوت عوامل عام سینما مثل تهیه کننده، مدیر تولید و کارگردان سینمایی انیمیشن نیازمند است. هر قدر در بخش تکنیک پیشرفت کرده ­ایم؛ در این بخش بی­ رمق بوده ­ایم. منظور این است که ما در سینما کارگردان، تهیه کننده و بطور کلی عوامل موفقی در فیلم کوتاه و بلند داشته ­ایم که کمتر در حوزه دیگری ورود کرده ­اند و در جایگاه خود موفق هم بوده ­اند، اما در انیمیشن گویا بین این دو مرزی قائل نیستیم و فیلم بلند انیمیشن را به اندازه فیلم بلند سینمایی جدی و قائل به داشتن توانمندی­ های تخصصی در این زمینه نمی ­دانیم.

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: ما در زمینه تولید انیمیشن نیروی متخصص داریم؛  اما نه به تعداد کافی! اگر از دانشگاه شروع کنیم؛ باید اقرار کنیم که رشته انیمیشن کمترین ظرفیت را در پذیرش دانشجو دارد. حال آنکه انیمیشن، در تربیت فرهنگی بیشترین نقش را ایفا می ­کند. کلاس ­های آزاد به جهت پروسه طولانی یادگیری عمدتا مقرون به صرفه نیستند و بسیاری قادر به پرداخت هزینه ­های آن نخواهند بود. از طرف دیگر هرچه نیروهای متخصص پرسابقه­ تر باشند برای جذبشان بودجه بیشتری نیاز است و به طبع تولید انیمیشن در اولویت فرهنگی ما نیست. این واقعیت تلخ همیشه با انیمیشن همراه بوده و هست. اما نباید از نظر دور داشت که در سال­های اخیر انیمیشن­ های اثرگذاری چون فیل‌شاه که در کارگاه­ های خصوصی تولید شده‌اند؛ تغییر شگرفی در مسیر انیمیشن ایران ایجاد کرده­اند.

پژوهش خبری :ظرفیت ­های فرهنگی قابل ارائه در انیمیشن چیست؟

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: نخستین رکن تولید انیمیشن روایت است و ادبیات ایران سرشار از پندها، اندرزها، داستان‌ها و ضرب المثل­ هاست، خواه به نظم و خواه به نثر.  به یقین هر کدام از آثار ماندگار ادبیات ایران در بر دارنده صدها مضمون قابل تبدیل به انیمیشن هستند. کافی­ است بدانیم چگونه فیلمنامه ­ای اثرگذار و شخصیت ­هایی ماندگار از آن تولید کنیم. روایت ­های داستانی با مضامین آموزنده و اخلاقی در ادبیات ما کم نیستند. کافیست راه بیان آن­ها را بیابیم.

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: هنر و بصورت خاص انیمیشن، دارای ظرفیت­ های بالایی در این زمینه است که بهره ­گیری از این ظرفیت ­ها با رعایت شرایط فرهنگی ایران و ذائقه مخاطب - توجه به تنوع و اکوسیستم فرهنگی­-  می­تواند در پیشبرد اهداف و سیاست­های فرهنگی نقش مهمی را ایفا کند. اسطوره­ ها، ادبیات، حکایات و ظرایف منظوم و منثور و دقایق فرهنگ ایرانی-اسلامی بر مرکب هنر انیمیشن می­توانند توجه بسیاری از مخاطبان ایرانی و جهانی را به خود جلب کنند و افکار عمومی را در معرض آموزه­ ها، مفاهیم و مضامین ایرانی-اسلامی قرار دهند. ارائه این محتوای  بکر و ناب باعث می ­شود که مخاطب به شدت مجذوب آن شده و خود به عنوان مبلغ و ناشر آن عمل کند.

پژوهش خبری :  مخاطب شناسی در انیمیشن ایران چگونه است؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: در این زمینه هنوز راه درازی در پیش است. مخاطب انیمیشن می ­تواند بر اساس یک یا چند عامل مانند تفریح و سرگرمی و شادی­ های عاطفی، نیازهای اطلاعاتی، شناختی و هویتی جذب این رسانه شود. بر این اساس انیمیشن باید بتواند مخاطب یا مخاطبان خود را انتخاب و همراه کند. اهمیت موضوع در این است که مخاطب از سنین بسیار پایین جذب و همراه انیمیشن می ­شود و این همراهی ممکن است تا چند دهه بعد از آن هم ادامه یابد. پایداری محبوبیت شخصیت­ های انیمیشن به مراتب از سایر شخصیت­ های ارائه شده در سایر برنامه­ های تلویزیونی و فیلم­ های سینمایی بیشتر است. شخصیت ­هایی کارتونی سال­ها محبوبیت خود را حفظ کرده ­اند و در بین نسل ­های مختلف طرفدار دارند. این شخصیت­ ها به راحتى در تجارب، تصورات، و رفتارهاى مخاطبان تاثیر می­ گذارند و با الگوهای ذهنی آنان ادغام مى‌شوند. اما تابحال فقط به مفاهیم کلی مخاطب ­شناسی در علوم­ انسانی و ارتباطی بسنده شده است و کمتر گامی فراتر از آن برداشته­ ایم.

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: واقعیت این است که به جز چند سال اخیر و آن هم در تولیدات کمپانی­ های خصوصی؛ توجهی به مخاطب در تولیدات انیمیشن دیده نمی­ شود؛ از طراحی شخصیت­ ها گرفته تا رنگ­ پردازی و شیوه قصه­ گویی. تنها بخشی که می ­توان از آن بیشتر انیمیشن­ های ایرانی با واژه کم ­نقص و حتی بی­ نقص یاد کرد، دوبله است. حس می­ کنم در تولیدات تلویزیونی در زمینه انیمیشن نیازمند بازنگری جدی هستیم. 

پژوهش خبری :چه ظرفیت ­ها و خلاهایی در آموزش انیمیشن وجود دارد؟

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: واقعیت این است که باید ظرفیت ­های پراکنده در زمینه انیمیشن را متمرکز و ساختارمند ساخت و به خدمت گرفت. این اتفاق تا حدی بر دوش دانشگاه­هاست. آموزش افراد متخصص و معرفی آن­ها به محیط حرفه ­ای کار، که اساس آموزش در کشورهایی چون آلمان، فرانسه و ... است؛ که باید در کشور ما مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه در کشور ما با توجه به ظرفیت دانشگاه­ها و نه با توجه به نیاز کار،  تربیت دانشجو اتفاق می ­افتد؛  و پس از تربیت این نیروی متخصص که هزینه زیادی برای آموزش و پرورش او کرده ­ایم، تضمینی برای آینده حرفه ­ای­ وی نداریم. عدم هماهنگی دانشگاه و فعالیت جزیره ­ای دانشگاه­ها و عدم ارتباط دو سویه دانشگاه و بازار حرفه ­ای کار،  بزرگ­ترین نقطه ضعف در زمینه آموزش در کشور ماست.

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: اولین نکته مهم در آموزش انیمیشن اهمیت دادن به انیمیشن است. در حال حاضر، بعضی آموختن انیمیشن را از هنرستان، تعدادی از دانشگاه در مقطع کاردانی، تعدادی از کارشناسی و تعدادی از کارشناسی ارشد شروع می­کنند. بدون این که این بسته­ های آموزشی از لحاظ هدف تخصصی دارای تفاوت چندانی باشند و اگر کسی بخواهد از هنرستان تا مقطع کارشناسی ارشد این رشته را تحصیل کند، در طول زمان تحصیل بارها و بارها دچار تکرار و دوباره ­گویی خواهد شد. کمتر رشته دانشگاهی را می­توان سراغ گرفت که چنین حالتی داشته باشد. این در حالی است که می­توان مانند بسیاری از رشته ­های تحصیلی حدود و حوزه­ های متفاوتی برای آموزش انیمیشن تعیین کرد. می­توان بخش مطالعاتی و نقادانه را از بخش مهارتی و اجرایی آن جدا کرد. برای توانایی­ ها و کارکردهای مختلف مورد انتظار، سطوح تحصیلی دانشگاهی و آموزشگاهی متفاوتی را تعریف و اجرا کرد. این نیاز وقتی بیشتر احساس می شود که بدانیم مهارت­ های مختلف مورد نیاز در انیمیشن نیاز به شرایط کاری، جسمی و ذهنی متفاوتی دارد؛ تا مثل هر کار گروهی دیگر بتواند بصورت منظم و دقیق انجام شود. 

پژوهش خبری : ­چه دانشگاه­ها و آموزشگاه ­هایی در هنر انیمیشن در کشور فعال است؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: با توجه به اقبال روزافزون این هنر و تقاضای روزافزون برای فراگیری آن، مراکز دانشگاهی و آموزشگاهی زیادی به آموزش انیمیشن و مهارت­ های مختلف آن مشغولند. از قدیمی ­ترین مراکز آموزش انیمیشن دانشگاهی می­توان به دانشگاه صدا و سیما، دانشگاه هنر و دانشگاه تربیت مدرس اشاره کرد. در حال حاضر مراکز دانشگاهی دیگری در نقاط مختلف کشور مانند شیراز، تبریز و دامغان نیز به برگزاری دوره­ های آموزشی دانشگاهی این رشته مشغولند. مراکز آموزشگاهی نیز فعالیت خود را در این زمینه افزایش داده­ اند و کمتر استانی را می­ توان یافت که از داشتن هنرستان، مرکز آموزش انیمیشن یا دانشگاه علمی کاربردی دارای رشته انیمیشن محروم باشد. این نکته در عین حال نظارت دقیق بر کیفیت آموزشی این رشته را نیز لازم و موکد می ­کند. 

پژوهش خبری : ­ به لحاظ بودجه و ظرفیت های ساختاری برای انیمیشن چه کار باید کرد؟

دکتر احمد سفلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما: در بسیاری از رشته­ های هنری از لحاظ برآورد و میزان بودجه مورد نیاز برای خلق یک اثر در سطوح مختلف، به اشراف رسیده ­اند؛ اما در تولید انیمیشن به علت نو پا بودن آن دچار پراکندگی و عدم وحدت رویه هستیم. این موضوع از شناخت ناکافی و عدم ساماندهی سازوکار تشکیلاتی در تولید انیمیشن ناشی می­شود. اهتمام و پذیرش شورای صنفی انیمیشن، همراهی و همکاری تشکل ­های رسمی مانند آسی فای ایران، شورای صنفی و مراکز آموزش و تولید شاخص مانند دانشگاه­ ها، صدا و سیما، وزارت ارشاد، حوزه هنری و کانون پرورش فکری کودکان می­ تواند در ساماندهی و استاندارد­سازی ابهامات مالی و تشکیلاتی این رشته موثر باشد. با این اتفاق، سیاست­گذاران، مدیران و نهادهای سفارش دهنده، با پیش ­بینی بودجه مالی و سرمایه انسانی متناسب در رشد و گسترش انیمیشن ایران موثر خواهند بود و می­توان به آینده هنر صنعت انیمیشن ایران امیدوار بود.

کلام آخر   

مینا عبدی، طراح گرافیک، تصویرگر و مدرس دانشگاه: نخستین گام را در مسیر موفقیت انیمیشن ایران؛ اصلاح شیوه تربیتی هنرجویان و ارتباط مستمر مراکز آموزشی و محیط حرفه ­ای کار می­بینم. علاوه بر این؛ توجه به ظرفیت­ های ادبیات ایران و قابلیت نمایشی آنها که تا قرن­ ها توان تامین محتوای ادبی را در انیمیشن ایران داراست.

پژوهش خبری // مهدی ناجی