نگاهی به حوزه تئاتر کودک و نوجوان ایران

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما ، قدمت تئاتر کودک و نوجوان به یک قرن می‌رسد و جشن یکصد سالگی آن، سال گذشته در بیست و پنجمین دوره جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان در همدان برگزار شد و به نوعی هنرمندان این عرصه، همدان را به عنوان پایگاه و مرکز تئاتر کودک و نوجوان در کشور می‌شناسند.
تا چند روز دیگر همدان میزبان بیست و ششمین دوره جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان خواهد بود و به این بهانه نگاهی می‌کنیم به شکل گیری تئاتر کودک و نوجوان در ایران.
اگر بخواهیم به گام‌های اولیه تئاتر کودک در ایران اشاره کنیم می‌توان گفت: «مدرسه عالی موسیقی» از نخستین نهاد‌هایی بود که در این دوره - ۱۳۰۰ هجری شمسی به بعد - به تئاتر کودک، توجه ویژه کرد. این مدرسه در یک آگهی در نشریه «آینده»، دی ۱۳۰۶ هـ. ش، اعلام کرد که برآنست هرماهه نمایشی برای کودکان روی صحنه ببرد و نمایشنامه‌نویسان را برای نوشتن نمایش برای کودکان فراخواند. (تاریخ ادبیات کودکان ایران، ج ۷- ص ۹۳۴)
تماشاخانه تهران نیز که از سال ۱۳۲۴ هـ. ش آغاز به کار کرده بود، در دهه بیست، تعدادی نمایش ویژه کودکان را در روز‌های جمعه روی صحنه آورد. آگهی‌های نمایش ویژه کودکان در تماشاخانه تهران، در دو نشریه اطلاعات ۱۴ اسفند و اطلاعات هفتگی ۲۴ اسفند سال ۱۳۲۴ هـ. ش گواهی بر اجرای این‌گونه نمایش‌ها در تماشاخانه تهران اند.
در دوره زمانی ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰ ادبیات نمایشی کودک و نوجوان بیش از دیگر گونه‌های ادبیات کودک، با آموزش و پرورش گره خورد و اجرای نمایش، پیوسته در فهرست فعالیت‌های فوق‌برنامه درسی کودکان و نوجوانان در دبستان‌ها و دبیرستان‌ها گنجانده شد.
نمایش عروسکی نیز از جمله گونه‌های نمایشی بود که به سبب دلبستگی و علاقه کودکان به آن، کمابیش به کار خود ادامه داده است، ​اما از آنجا که نمایش عروسکی به ابزار و مهارت‌های ویژه خود نیاز دارد، اجرای آن در توان گروه‌های دانش‌آموزان نبود و نیاز به گروه‌های ویژه و آموزش‌های خاص داشت. نویسندگان کتاب «تاریخ ادبیات کودکان ایران» با اشاره به این موضوع می‌نویسند: «به همین سبب، اداره کل هنر‌های زیبا برای ترویج این گونه نمایشی در کودکستان‌ها و دبستان‌ها، در فروردین ۱۳۳۶ هـ. ش کلاس‌هایی برای مربیان و آموزگاران برگزار کرد.»
افزون بر ترجمه نمایشنامه‌ها و بازنویسی از قصه‌های عامیانه، متن‌های تاریخی یا ادبیات کهن ایران، شماری نمایشنامه ویژه کودکان و نوجوانان نیز در این دوره نگارش یافتند.
از چهره‌های برجسته در این گستره می‌توان از «جبار باغچه‌بان»، «مسعود فرزاد»، «علینقی وزیری» و «ابولقاسم جنتی عطایی» نام برد که در این میان، «جبار باغچه‌بان» چهره برجسته ادبیات کودک در این دوره، در زمینه نمایشنامه‌نویسی و اجرای نمایش در کانون‌های آموزشی نیز کوشا بود.
باغچه بان اجرای نمایش را یکی از بنیاد‌های مهم آموزش پیش‌دبستانی می‌دانست و به همین سبب هنگامی که در سال ۱۳۰۳ هـ. ش «کودکستان باغچه اطفال» در تبریز را بنیان نهاد، دست به کار نوشتن نمایشنامه‌های گوناگون شد و به یاری همسرش که با موسیقی آشنا بود، در کودکستان، نمایش‌های آهنگین اجرا کرد.
از جمله فعالیت‌های «باغچه‌بان» می‌توان به نوشتن نمایشنامه‌هایی همچون «گرگ و چوپان»، «خانم خزوک» و «پیر و ترب» و... اشاره کرد.
علاوه بر این یکی از مراکز مهم و تاثیرگذار در تاریخ تئاتر کودک و نوجوان ایران - بخصوص در دوران جدید - مرکز تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بوده است در دهه چهل، شکل‌گیری و تاسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را به‌همراه دارد که در آن تئاتر، به عنوان یک شاخه آموزشی پذیرفته می‌شود.
اما در کتابچه راهنمای (بروشور) نمایش «شاپرک خانم» (بیژن مفید) یکی از اولین تولیدات کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان _ سال ۱۳۵۲ هـ. ش-، هدف مرکز تئاتر کانون، این‌گونه توضیح داده شده‌است: «هدف این کانون از ابتدا تهیه و ارائه بهترین نمایشنامه‌ها برای کودکان و نوجوانان و سپس، آموزش تئاتر به آنان بوده است».
مرکز تئاتر کانون در فروردین ۱۳۵۱ فعالیت تئاتری خود را آغاز کرد و در طی یک سال، نمایش‌های «ترب»، «کوتی موتی» و «خورشید خانم آفتاب کن» را به صورت سیار در ۲۱ کتابخانه کودک در تهران و ۱۷ کتابخانه کودک در شیراز، اصفهان، کرمانشاه، همدان و جنوب ایران به نمایش درآورد. به علاوه مرکز تئاتر کانون اقدام به ایجاد کلاس‌های تئاتر در کتابخانه‌های کودک کرده‌است که هدف آن ایجاد محیطی مناسب برای پرورش اندیشه و ایجاد خلاقیت در کودکان و نوجوانان است.
فعالیت‌های تئاتر کانون قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، به شش قسمت تقسیم بندی شده‌است: ۱- تئاتر حرفه‌ای برای کودکان ۲- کارگاه تئاتر نوجوانان، ۳- تئاتر خلّاق: متشکل از گروهی از مربیان تعلیم دیده که در تمام کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان در ایران به تعلیم این رشته می‌پرداختند. ۴- تئاتر عروسکی، ۵- جشنواره تابستانی: متشکل از فیلم، تئاتر و موسیقی که هر ساله به مدت دو ماه در پارک نیاوران به اجرا درمی‌آید. ۶- اتومبیل سیار تئاتر (تریلی): از یک واحد کامل تئاتر تشکیل می‌شود و آن اتومبیلی است با تمام وسایل لازم برای روی صحنه آوردن یک نمایشنامه.» این اتومبیل‌های سیار تئاتر، قابلیت اجرای نمایش در پارک‌ها و فضا‌های باز، در تهران، شهرستان‌ها و حتی مناطق روستایی کشور را داشته‌اند.
فراز بعدی دهه شصت است که تئاتر کودکان و نوجوانان در آن با کمیت کم‌نظیر از لحاظ اجرای نمایش، چاپ نمایشنامه، آموزش، نقد و ایجاد جشنواره روبه‌رو می‌گردد.
«مرضیه برومند»، هنرمند نام‌آشنای تئاتر، سینما و نمایش تلویزیونی در حوزه کودک، در این باره می‌گوید: سال ۱۳۵۱ ه ـ. ش، سال سوم دانشکده هنر‌های زیبا، رشته هنر‌های نمایشی بودم که برای عضویت در اولین گروه تئاتر ویژه کودکان و نوجوانان که در کانون پرورش فکری تاسیس می‌شد انتخاب شدم. گروه‌هایی از تمرینات گوناگون درزمینه صدا، بدن، تمرکز، بداهه‌سازی و ... کار خود را شروع کرد. یک صندوق داشتیم و چند برزنت گرد رنگی، راه افتادیم توی کتابخانه‌های تهران و سراسر ایران و نمایش دادیم. «ترب»، «کوتی و موتی»، «خورشید خانم آفتاب کن»، «شاپرک خانوم» و.. شاگردان زیادی تربیت کردیم که آن‌ها هم به نوبه خود به کتابخانه‌ها رفتند و تئاتر درس دادند و به این ترتیب، تئاتر بچه‌ها گسترش پیدا کرد، بسیاری از بازیگران مطرح امروز، شاگردان کلاس‌های تئاتر کانون هستند.
وی در ادامه می‌افزاید: دو سال بعد به دلیل اختلاف نظر و دیدگاه با سرپرستی گروه و کانون اختلاف پیدا کردیم و همگی استعفا دادیم و پس از مدتی به دعوت «داود رشیدی» اولین گروه نمایش‌های تلویزیونی بچه‌ها را در واحد نمایش تلویزیون تشکیل دادیم و حاصل آن نمایش‌های متعددی بود که روی صحنه بردیم و برای تلویزیون ضبط کردیم و این‌طوری شد که چهره‌هایمان به عنوان بازیگر کودک در خاطر بچه‌ها و بزرگتر‌ها نقش بست.
خانم برومند خاطرنشان می‌کند:​ بعد از پیروزی انقلاب، همین گروه بود که دو نمایش موفق و به یادماندنی «اولدوز و کلاغ‌ها» به کارگردانی «رضا بابک»، در سال ۱۳۵۹ هـ. ش و «یک جفت کفش برای زهرا» به کارگردانی بهرام شاه محمدلو، در سال ۱۳۶۰ هـ. ش را در تئاتر شهر، سالن چهارسو اجرا کرد، ​ نمایش‌هایی که خاطره موفقیت و استقبال بی‌نظیر تماشاگران از آن‌ها هنوز در خاطره‌ها مانده‌است. بالغ بر ۲۵۰ اجرا، سه اجرا در روز، صف‌های طویل که چند دور گرد تئاتر شهر می‌گشت و کف زدن‌های بی‌وقفه تماشاگران.
وی سپس در خصوص سرنوشت تئاتر کودک و نوجوان در سال‌های اخیر، اظهار می‌دارد: با جدا شدن تئاتر شهر از تلویزیون و واگذاری آن به مرکز هنر‌های نمایشی، رابطه گروه ما با این سالن گسسته شد، مدیران بعدی تئاترشهر علاقه‌ای به تئاتر کودکان نداشتند، اغلب نمایش‌هایی که در سالن‌های تئاتر شهر اجرا می‌شد، از جنس تئاتر‌های تجربی بودند و طبیعی است که این نمایش‌ها قادر نبودند نظر تماشاگران معمولی را به خود جلب کنند، تئاتر شهر و به خصوص سالن‌های کوچک آن تبدیل شد به محافل خصوصی برای دست‌اندرکاران تئاتر و رابطه خانواده‌ها و بچه‌ها با تئاتر شهر قطع شد. سالن‌های تئاتر کتابخانه پارک لاله، چند دوره کوتاه فعال شد و دوباره رو به کسادی گذاشت، تالار هنر را به تئاتر و تئاتر عروسکی برای بچه‌ها اختصاص دادند، اما در هیچ دوره‌ای نتوانست رونق پیدا کند. دست‌اندرکاران تئاتر و تئاتر عروسکی کودکان، برای امرار معاش جذب تلویزیون شدند و چراغ تئاتر کودکان خاموش شد. بدون هیچ سوسویی... مقصر کیست؟ مسئولین؟ دست اندرکاران؟ یا بچه‌های بیچاره...؟»
بنابرگزارش‌ها و اسناد مرتبط می‌توان اذعان کرد که همزمان با دهه ۶۰ تئاتر کودکان و نوجوانان با کیفیت کم نظیر از لحاظ اجرای نمایش، چاپ نمایشنامه، آموزش و نقد و ایجاد جشنواره روبرو بود و در یک کلام دهه‌ی ۶۰ دوران طلایی تئاتر کودک و نوجوان ایران به شمار می‌آید.
در این سال‌ها به جز جشنواره عروسکی کانون که هر ساله در ایام سالگرد انقلاب اسلامی در یکی از شهرستان‌های کشور برپا می‌شود شمار جشنواره‌ها به این شرح بود:
۱- جشنواره سراسری تئاتر کودک و نوجوان - امید
(توسط مرکز هنر‌های نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)
۲- جشنواره سراسری تئاتر دانش‌آموزی
(توسط وزارت آموزش و پرورش)
۳- جشنواره سراسری تئاتر سوره
(توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی)
۴- جشنواره سراسری تئاتر بچه‌های مسجد
(توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی - دفتر قم)
۵- جشنواره سراسری تئاتر مدارس شاهد
(توسط بنیاد شهید انقلاب اسلامی)
۶- جشنواره استانی تئاتر کودکان و نوجوانان - تربت حیدریه
(توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان)
۷- جشنواره استانی کودکان و نوجوانان فرهنگسرا‌ها
(توسط سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران)
۸- جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی تهران - مبارک
(توسط مرکز هنر‌های نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)
آقای سید حسین فدایی‌حسین از پژوهشگران و نمایشنامه‌نویسان حوزه تئاتر کودک و نوجوان درباره تئاتر کودک و نوجوان در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما بر این باور است که ما باید سازوکار تعریف و برنامه‌ریزی شده‌ای برای آموزش در حوزه تئاتر کودک و نوجوان داشته باشیم، به جز تعدادی کتاب آموزشی، هیچ چیزی با عنوان آموزش تئاتر کودک و نوجوان وجود ندارد و بیشتر افراد براساس علاقه شخصی و تجربه دراین عرصه فعالیت می‌کنند.
وی با تاکید بر اینکه کسانی که در زمینه تئاتر کودک و نوجوان آموزش دیده اند افرادی انگشت شمارند می‌گوید: بدون آموزش نمی‌توانیم شاهد تحول و اتفاقات عجیب و غریب در این حوزه باشیم. اغلب فعالان تئاترِ بزرگسال، به دلیل آموزش در این حوزه فعالیت حرفه‌ای را پیش گرفته‌اند و گاهاً به واسطه گرایش‌های شخصی و ذوق و سلیقه همان تئاتر حرفه‌ای را با کودکان و نوجوان ادامه دهند و دانشگاه باید به تئاتر کودک و نوجوان توجه کند و گرایش‌هایی در قالب رشته و موضوع برای این بخش تعریف شود.
فدایی حسین می‌افزاید: آمار دقیقی ندارم، اما بیش از ۵۰ کتاب اختصاصی تئاتر کودک و نوجوان برای ایجاد رشته وجود دارد و با این حال بهتر است با گرایش کار را آغاز کنیم و تا هنگامی که بخش آموزش را مورد توجه قرار ندهیم، نمی‌توانیم توقع تولید خاصی داشته باشیم.
وی یادآور می‌شود: در گذشته تئاتر کودک و نوجوان همپای تئاتر بزرگسال تولید و اجرا می‌شد، فعالان این عرصه تجربه‌های بسیاری داشتند و آموزش دیده بودند. هر فردی به خودش اجازه ورود به عرصه تئاتر کودک و نوجوان را نمی‌داد؛ از زمانی به بعد مسئله کودکان ساده گرفته شده و تلویزیون هم به آن دامن زد. شما اگر به برنامه‌های کودک در سال‌های آغازین انقلاب دقت کنید در می‌یابید که آن‌ها کودکان و نوجوانان را به شدت جدی می‌گرفته‌اند.
آقای مجید قناد نیز که امسال دبیری بیست و ششمین جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان همدان را به عهده دارد نیز در مصاحبه با خبرنگار ما با اشاره به رشد ۲۰ درصدی گروه‌های نمایشی در جشنواره می‌گوید: باید گروه‌های هنری را تشویق کنیم که نمایش‌های خود را به خوبی اجرا کنند و شاهد تاثیرگذاری جشنواره در حوزه‌های مختلف باشیم.
درپایان بزرگان عرصه هنر و ادبیات و صاحبنظران امور تربیتی و روان شناسی کودک بر نقش سحرانگیز تئاتر تاکید دارند و از آنجا که کودکان و نوجوانان وارثان تمدن و فرهنگ بومی خود هستند، هرگونه سرمایه گذاری و برنامه ریزی درازمدت را برای رشد ذهنی و ادراکی آن‌ها در این مسیر، ضامن حیات و حافظ امتداد زیست فرهنگی و تکامل آن می‌دانند؛ بنابراین باید در برنامه‌ریزی‌ها برای رشد تئاتر حتما به تئاتر کودکان و نوجوانان توجه ویژه و و جایگاهی در خورشان تعریف و گنجانده شود چرا که این مهم در آینده به وزن شعوری و فرهنگ تئاتر می‌افزاید، به عبارتی کمبود اصلی تئاتر نه سالن است نه وسایل تکنیکی، بلکه نبود فرهنگ هنری و تئاتری است که در آینده دامان ما را می‌گیرد، زیرا باید پذیرفت نوجوان امروز تماشاگر فرداست.
گزارش از فهیمه علیمردانی.