دل زمین را خالی نکنیم

با وجود گذشت چندین سال از روز حادثه، وقتی می خواهد برایم از آن روز بگوید؛ نفس در سینه اش حبس می شود. در سکوتی که فضا را پر می کند؛ می توانم تندی ضربان قلبش را  بشنوم. محل حادثه را نشانم می دهد. می گوید در حال بازی در حیاط مدرسه بودیم. جواد دروازه بان بود. می خواست توپ را به سمتم شوت کند. ناگهان زمین زیر پایش خالی شد. هیچ وقت نمی توانم آن لحظه را فراموش کنم. جواد با توپ به زمین فرو رفت. از ترس خشکمان زده بود. نمی دانستیم چه باید بکنیم. لبخندی از درد بر لب می نشاند و ادامه می دهد چشم و دهان جواد پر از خاک شده بود اما او توپ را رها نمی کرد.  مثل دروازه بانی که با گرفتن ضربه پنالتی دروازه تیمش را نجات داده باشد. اما آن لحظه کسی نبود خودش را نجات دهد. جواد از ناحیه پا به شدت آسیب دید و حالا از روی ویلچر بازی ما را تماشا می کند.

این روایت مهرداد از فرونشست زمین در روستای سفید کوهِ داراب است. روستایی در شرق استان فارس که به گفته هاشمی معاون عمران روستاییِ بنیاد مسکنِ فارس برای جابجایی هزار و ۲۰۰ خانوارش که به خاطر فرونشست بختشان سیاه شده؛ بیش از ۴۰ تا ۵۰ میلیارد تومان سرمایه لازم است .آمار‌ها نشان می‌دهد استان فارس نه تنها در کشور بلکه در جهان از نظر فرونشست زمین، اول است.

خیز فرونشست در هر دشت

زل زده بودم به جاده و دودوی چشمانم از سفیدی سیال خط‌های جاده مرا به سال‌هایی برد که با خانواده به روستای ایج استهبان سفر کرده بودیم. روستایی با چشم انداز خیره کننده و خوش آب و هوا که در سایه سار درختان چنارش اطراق کردیم. به خودم که آمدم به نزدیکی‌های روستا رسیده بودیم. اما از آن همه زیبایی تنها قابی از خاطره باقیمانده بود. شکافته شدن زمین را تنها در عکس‌ها و فیلم‌ها دیده بودم و بهت این فاجعه جسارت خبرنگاری‌ام را بلعید. ایج هم مانند همسایه اش سفید کوه از ۴ سالِ پیش به زخم بی درمان فرونشست دچار شده و ساکنان منطقه با هول و ولا شب را به صبح می‌رسانند.

گویی شهاب سنگ به ایج برخورد کرده است. به ته چاله سیاه که نگاه می‌کنی ترس تمام وجودت را فرا می‌گیرد. به نظر می رسد زمین دهان باز کرده تا تو را ببلعد، این فروچاله به قطر تقریبی ۲۰ متر و عمق نزدیک به ۱۰۰ متر بزرگترین فروچاله کشور نام گرفته است. یکی از اهالی می گوید ، شب‌ها از دلهره فرو ریختن خانه بر سر کودکانم خواب ندارم و روزها عمیق‌تر شدن ترک‌هایش را اندازه می‌گیرم.

مردی که غرورش در بغض فرو خورده چشمانش غرق شده بود می‌گوید مسئولین هر چند وقت یک‌بار به اینجا می‌آیند؛کنار ما و ترک‌های خانه‌ها و قلب‌هایمان عکس می‌اندازند و می‌روند؛ اگر خانه‌ها و مدرسه بر سر ما و کودکانمان فرو بریزد کدامشان پاسخگو خواهد بود؟

کمی پایین‌تر از ایج، روستای دیندارلوِ فسا در مرز استهبان هم دست کمی از آن فروچاله ندارد. حفره‌ای به طول بیش از ۲۰۰ و عمق ۳ متر در روستا به وجود آمده است. دیندارلو چندین بار بر اثر فرونشست زمین، در محاصره رانش قرار گرفته است. چوپانی که شنیده بود در دیندارلو هستیم به سراغمان می آید. می گوید در این سال ها که فرونشست مثل بختک بر سرمان آوار شده بسیاری از دام هایمان از بز و بزغاله گرفته تا گاو و گوسفند در شکاف ها و ترک های زمین فرو رفته و تلف شده اند. چوپان  دروغ نمی گفت! در عکس هایی که نشانمان می دهد در حال نجات یک بز از دل فرونشستی است که جاده را شکاف داده است.

فرونشست تنها در شرق فارس رخ نداده، قسمت‌های شمالی و غربی استان هم دل آسوده‌ای ندارند. در مناطقی از  بیضا و نورآباد ممسنی در شمال و شمال غرب فارس، فرونشست، زندگی را بر ساکنان سخت کرده و اغلب آن‌ها برخلاف میلشان رفتن را بر ماندن ترجیح داده اند. تخت جمشید این میراثِ کهنِ خطه پارس نیز از این خطر در امان نمانده و فرونشست در دشت مرودشت، زنگ خطر را برای آسیب پذیری این اثر چند هزارساله؛ به صدا در آورده است.

فرونشست در ۷۰ درصد دشت های فارس خیز برداشته و صورت زیبای این دشت ها را آبله گون کرده است .

طهمورث یوسفی مدیر کل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور هشدار می‌دهد در حالی که در دیگر کشور‌ها فرونشستِ بیشتر از چهار میلیمتر در سال، بحرانی محسوب می‌شود؛ استان فارس با فرونشست به طور میانگین ۳۱ سانتی متر در سال از وضعیت بحران فراتر رفته و  نیومکزیکو را از صدر بیشترین میزان فرونشست در جهان که ۳۰ سانتی متر در سال بود؛ پایین کشیده و خود به جای آن نشسته است.

نشست زمین یا کاشت مین!

نشست یا فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیری زمین رخ می‌دهد و بر اثر آن سطح زمین به طور تدریجی و در برخی موارد، ناگهانی فرو می‌نشیند. پدیده‌ای که به گفته مهدی زارعی رییس بخش زمین شناسی دانشگاه شیراز، ۸۰ درصد آن در فارس، واکنش شدید طبیعت به بی مبالاتی و بی توجهی‌های عامل انسانی در برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، کشت محصولات کشاورزی پرآب بر و بیش از همه حفر چاه‌های غیر مجاز رخ می‌دهد. گویی خود به دست خویش در زمین مین می‌کاریم و خسارت درو می‌کنیم!

آه از چاه

صد هزار حلقه چاه مجاز و غیر مجاز در فارس، نَفَسِ زمین را بریده اند.

وقتی حمید رضا دهقانی مدیرعامل آب منطقه‌ای فارس می‌گوید این استان با ۳۰ هزار چاه غیر مجاز بیشترین چاه غیر مجاز کشور را دارد، سرنخ دستمان می‌آید که فرونشست‌ها در فارس بی جهت شکل نگرفته اند.

احمد رحمانیان، معاون قضایی و پیشگیری از جرم اداره کل دادگستری استان حتی معتقد است چاه‌های غیر مجاز بیش از عددِ اعلام شده است. به گفته او در نیمه نخست امسال فقط ۵۰۰ چاه غیر مجاز پر شده و اگر پر کردن چاه‌ها با همین سرعت دنبال شود در صورتی که حتی چاه غیر مجاز دیگری هم اضافه نشود که می‌شود؛ پر کردن ۳۰ هزار چاه، ۱۵ سال طول خواهد کشید.

پدر جواد در حالی که سعی می کند  ویلچر پسرش را که چرخ هایش در بین سنگ های ریز و درشت کوچه های خاکی سفید کوه گیر کرده  بیرون بکشد می گوید: آه از این چاه! اگر حرص و آزِ آدمیزاد برای مکیدن این همه آب نبود؛ حالا جواد رو پاهایش ایستاده بود.

این زخم را چاره چیست؟ 

فارس قطب کشاورزی کشور محسوب می‌شود. بخشی که ۹۲ درصد مصرف آب را به خود اختصاص داده و در این رهگذر فرونشست یکی از فرزندان ناخلف حفر چاه های مجاز و غیر مجاز برای تخلیه سفره های آب زیر زمینی و استفاده از آن در بخش کشاورزی است.

موضوعی که عزت الله رئیسی اردکانی استاد دانشگاه شیراز و پدر علم هیدرولوژی آب‌های زیرزمینی هم بر آن صحه می گذارد و علت‌ اصلی فرونشست زمین در دشت‌های فارس را پایین آمدن سطح سفره آب‌های زیرزمینی بیان می کند. او می گوید بافت خاک رس به مرور زمان و به دلیل برداشت زیاد منابع آب زیرزمینی شسته می‌شود و به تدریج یک حالت غار مانند در درون خاک ایجاد می‌شود و از آن جا که این غار از خاک درست شده، با بزرگ‌تر شدن غار، سقف آن تحمل و پایداری ندارد، ناگهان ریزش می‌کند و فروچاله یا فرونشست ایجاد می‌شود.

می پرسم چاره چیست؟ پاسخ می دهد: پر کردن چاه های غیر مجاز و حفر نشدن چاه آب جدید. زیرا وجود هر چاهی، احتمال وقوع فروچاله را بیشتر می‌کند. از طرفی نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌های مجاز برای کنترل برداشت آب از سفره های زیر زمینی ضروری است.

پدر علم هیدرولوژی آب های زیرزمینی ایران در ادامه به تجربه کشورهای موفق در مقابله با فرونشست اشاره می کند و می گوید در این کشورها علاوه بر اجرای روش هایی که بیان کردم؛ کشت محصولات کم آب بر، استفاده از روش های نوین آبیاری و اجرای طرح های آبخوان داری برای پیشگیری و‌ کنترل فرونشست به کار گرفته شده که اثرپذیری قابل محسوسی داشته است.

حمید رضا سیاح پور فعال زیست محیطی فارس نیز معتقد است در بوجود آمدن فرونشست همه مقصریم. دولت، که فرهنگ سازی و آموزش برای مصرف بهینه آب را در نظر نگرفته و تنها با اجرای برنامه های دستوری قصد مقابله با برداشت بی رویه آب را دارد در حالی که برخوردهای قهری جواب لازم را نمی دهد و بدون مشارکت مردم، بستن چاه‌ها امکان پذیر نیست. از سوی دیگر  افراد و نهادهایی که به صرفه جویی در مصرف آب در حد شعار نگاه می کنند و  کشاورزانی که برای چند ریال پول بیشتر، زندگی خود و نسل های آینده را به خطر می اندازند.

چقدر زود دیر می  شود

جای جای سفید کوه را حصار کشیده اند تا رهگذری یا حیوان زبان بسته ای  به دل شکاف ها و نشست ها فرو نرود. آن طرف تر زیر تیغ آفتاب، در گوشه ای از روستا که از فرونشست جان سالم بدر برده،  بچه ها در حال فوتبال بازی هستند. جواد با ویلچر از کنار زمین، بازی بچه ها را تماشا می کند. توپ قل می خورد و تا کنار او می آید. خم می شود؛ دستش اما به توپ نمی رسد. اگر بعضی ها دل زمین را خالی نکرده بودند؛ جواد هنوز هم دروازه بان تیمش بود.

***گزارش از سیده نصرت شجاعی