یلدا، شب بلند غزل‌های مشرقی ست

روپوش سفیدش را از تن در می‌آورد و راهی خانه می‌شود.

ده سالی است که این جامه سپید، لباس کار یلدا شده است.
از یک سال پیش هم که در بخش کرونایی بیمارستان شیراز مشغول به کار شده، رد ماسک بر چهره اش جا خوش کرده و گویی خیال رفتن ندارد.

سر راه خانه، از میوه فروشی محل، مقداری انار و خرمالو می‌خرد تا یلدای امسال را دیگر کنار پدر پیرش بگذراند.

پارسال، طولانی‌ترین شب سال را بر بالین بیماران کرونایی صبح کرد و پدرش در تنهایی.

اما امسال، شب یلدا شیفت نیست و اگر مراجعات بیمارستان زیاد نباشد می‌تواند، یک امشبی را کنار پدر پیرش جشن بگیرد.

اقوام دور و نزدیک، این پدر و دختر را به مهمانی یلدا خوانده اند، اما اومیکرون، مهمان ناخوانده این روز‌ها، دورِ دورهمیِ‌های امسال را هم خط قرمز کشیده و یلدا بهتر از هرکسی طعم تلخ این خوشی‌های زودگذر را چشیده است .
بیمارستان‌های مملو از بیمار، شیفت‌های طولانی بدون استراحت و نفس‌هایی که یکی پس از دیگری از شماره می‌افتد.

گرامافون رو کوک می‌کند، صفحه گرام استاد بنان را در دستگاه می‌گذارد. سفره ساده‌ای می‌چیند و کنار پدر می‌نشیند. پدر حافظ می‌خواند و زیر لب زمزمه می‌کند:

               بر سر آنم که گر ز دست برآید                                              دست به کاری زنم که غصه سر آید

پدر می‌گوید:هزاران سال است که ایرانی‌ها به رسم سنت دیرینه در آخرین شب پاییز دور هم جمع می‌شوند و سعی می‌کنند لحظات خوبی را در کنار یکدیگر سپری کنند.
این شب، بهانه‌ای است برای زنده نگهداشتن آداب و رسوم، صله رحم و دیدار با اقوام و خویشان تا در گذر ایام به فراموشی سپرده نشود.
آیین و رسومی که سینه به سینه و نسل به نسل به ما رسیده است.

چله پیرزن و داستان «چار، چار»

پدر می‌گوید: شیرازی‌ها به شب یلدا ، شب چله می‌گویند.
آن‌ها، زمستان را این گونه تقسیم می‌کنند از اول دی تا دهم بهمن را چله بزرگ، از دهم بهمن تا اول اسفند را چله کوچک و از اول اسفند تا آخر اسفند را چله پیرزن می‌گویند.

همچنین چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک را چارچار می‌نامند و معتقدند که اوج سرما در این هشت روز بروز می‌کند.

بنا به گفته فقیری،استاد فولکوریک، شیرازی‌ها می‌گویند: چله بزرگ گذشت، چله کوچک جلو آمده و چنین می‌گوید:« ای سرما چه کردی؟ بچه‌ها را تو ننی (گهواره) خشک کردی! پیرزن را لب چاله (اجاق) خشک کردی!....درخت ها را خشک کردی!؟ حالا میرم می‌بینی که چه می‌کنم، آتیشی می بارونم که بیا و ببین!؟ به من می گن چله کوچک. فلفل نبین چه ریزه بشکن ببین چه تیزه!؟»

نویسنده کتاب باورهای سرزمین مادری ام با بیان اینکه قصه‌هایی را که از گذشته‌های دور آمده‌اند باید خواند و شنید به یک شعر شیرازی‌ها اشاره می‌کند که این چنین است :
                                  شب یلدا درازه من چه سازم                                وِلم درخواب نازه من چه سازم 
                                  توبیدارش نکن مرغ سحرخون                              که درد جانگدازه من چه سازم

پدر ،صله رحم را بزرگترین کارکرد این رسم و رسوم می‌داند و معتقد است: گرد آمدن اعضای خانواده، فرزندان، پدر و مادر، داماد و عروس در یک جا و آن هم در آغاز فصل زمستان از کارکرد‌های اجتماعی گرامیداشت شب یلدا است .

اعضای خانواده در بلندترین شب سال با جمع شدن در خانه بزرگ‌تر‌ها و تکریم آنان موجب تقویت همگرایی و انس و الفت درخانواده می‌شوند.

آشنایی با آداب و رسوم مردم شیراز در شب یلدا

پدر برایم از رسوم شب چله شیرازی‌ها می‌گوید: مراسم فال کلوک، متلک گویان، گردو جماعتی، شش انداز پزان، خواندن شاهنامه و تفال به دیوان حافظ و خوردن هندوانه و انار از مراسمی است که شیرازی‌ها در شب یلدا برگزار می‌کنند.

فال کلوک 
ابوالقاسم فقیری، استاد فولکوریک در کتاب قصه‌های مردم فارس می‌گوید: خانواده‌های شیرازی در شب چله، فال کلوک می‌گیرند.
کلوک، کوزه‌های دهن گشادی است که در آن روغن شیره، رب انار و یا ترشی می‌ریزند.
این نویسنده و پژوهشگر می‌نویسد: این فال ویژه خانم‌ها است، رسم است که کلوکی به میان مجلس آورده و هر یک از زنان نشانه‌ای در کلوک می‌اندازد، آن گاه دختر بچه‌ای جلو آمده، دست در کلوک کرده یکی از اشیاء داخل کلوک را بیرون می‌آورد و به دیگران نشان می‌دهد.
سپس زنی باسواد ترانه‌های محلی را می‌خواند و هرکسی از ترانه مخصوص به خودش نتیجه‌ای می‌گیرد:
                                   خوشا امشو که مهمون شمایم                              کبوتر وار در بوم شمایم
                                    ترشرویی مکن بر روی مهمون                           خدا دوند که فرداشو کجایم

به جای ترانه‌های محلی بعضی از اشعار حافظ نیز استفاده می‌کنند و هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می شود.
چله بردن برای خانواده عروس

از مراسم دیگر شیرازی‌ها، در این شب فرستادن خوانچه میوه است که از طرف داماد برای خانواده عروس فرستاده می‌شود. این خوانچه، پر از میوه با هدایای مناسب از قبیل قواره پارچه، دستبند یا گردن بند برای عروس است. در این خوانچه باید هفت رنگ میوه و تنقلات (انار، انگور، سیب، گلابی، هندوانه و گردو، کشمش) وجود داشته باشد.

پدر برایم توضیح می‌دهد: درقدیم طبق‌های هدیه معمولا مسی بود و روی آن با سفره‌های قرمز گلدوزی شده پوشانده می‌شد و پر از ظرف‌های بزرگ میوه و کله قند تزئین شده بود که برای عروس هدیه می‌بردند.

شیش انداز پزون
فقیری، نویسنده و فارس‌شناس در کتابش نوشته است: شش انداز پزان، آیینی دیگری است که در شیراز به همت خانم‌های هم سایه برپا می‌شود و با پختن خورشتی از هویج و پیاز و سبزی، مطعم می‌شود.

دلیل نام گذاری آن هم این است شش ماده اصلی است که در آن استفاده می شود .

گردو جماعتی
گردو جماعتی آیین دیگری است که بزرگتر‌ها در جمع خانواده و با هدف ترغیب کودکان خرد سال به نماز خواندن با توزیع گردو برگزار می‌کنند.

شیرازی‌ها در شب چله چه چیز‌هایی می‌خورند؟

آدمی را در شیراز دارای دو طبع می‌دانند: حرارتی و رطوبتی که بدان گرم مزاج وسرد مزاج می‌گویند؛

شیرازی‌ها معتقدند در شب یلدا آن‌ها که گرم مزاجند باید حتماً انواع خنکی‌ها مانند هندوانه بخورند تا طبعشان برگردد و سرد مزاج شوند و آن‌ها که سرد مزاجند، باید در این شب از انواع گرمی‌ها مانند: خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آن‌ها نیز به گرمی برگردد.

درشب چله خوردن ارده و شیره، ارده و خرما، رنگینک رواج کاملی دارد و خوراکی ها همه گرمند.

فقیری اشاره می‌کند که «در شیراز در شب چله شیرازی‌ها حتماً هندوانه  می خورند». سابق بر این اگر هندوانه را می‌شکستی با این رنگ‌ها روبرو می‌شدی: زرد، نباتی، پوست پیازی، قرمز و سفید رنگ که بدان کلم می‌گفتند (کلم همان هندوانه نارس است).

این نویسنده فرهنگ کهن فارس می‌گوید: هندوانه‌ای مرغوب بود که رنگی قرمز داشت، که به «لاله فرنگ» تشبیهش می‌کردند؛ هندوانه‌ای که زرد بود مورد توجه نبود اگر کسی در دوستی دست به خیانت می‌زد می‌گفتند: «طرف تو زرد درآمده!».

ابوالقاسم فقیری درباره رسم خوردن هندوانه می‌گوید: هندوانه خنک است و مردم معتقدند هر کس در شب یلدا هندوانه بخورد درتابستان گرما به او تاثیر نمی‌کند.
در سفره شب یلدای شیرازی‌ها آینه، دولاله و چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل نرگس قرار می‌گیرد.
شیرازی‌ها درشب یلدا غذاهایی، چون کلم پلو، هویج پلو، ارده و شیره و خرما و ارده با نان سنگک می‌خورند.
فال دوره 
این پژوهشگر شیرازی تفال به دیوان حافظ را از جمله مراسم خاص شب یلدا دانسته و در کتابش می‌گوید: با علاقه‌ای که مردم شیراز به حافظ دارند در این شب دست به دامن خواجه راز شده و فال می‌گیرند.
یکی دیوان را در دست می‌گیرد و به ترتیب برای همه فال می‌گیرد که به آن فال دوره هم می‌گویند.

آنان دیوان اشعار لسان‌الغیب خواجه شیراز را با نیت بهروزی و شادکامی می‌گشایند و فال و مراد دل خود را از او طلب می‌کنند.

فقیری چگونگی تفال به دیوان حافظ را این گونه شرح می‌دهد : بزرگتری دیوان حافظ را برداشته با خلوص نیت، صلوات فرستاده و برای آمرزش خواجه راز، سوره حمد و توحید را خوانده نیت می‌کند و می‌گوید:  

          ای خواجه حافظ شیرازی           تو کاشف هر رازی

          من طالب یک فالم                   بر من نظر اندازی

آنگاه دیوان را باز کرده غزل بالای صفحه دست راست جواب تفال است. بنابر این اگر وسط غزل باشد باید از ابتدای غزل که در صفحه پشت است ،آن را خواند. سه بیت از غزل بعدی «شاهد» فال است.
پدر که دو سالی است نوه هایش را در آغوش نگرفته می‌گوید: بازگویی خاطرات، قصه‌گویی پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده‌ها دلپذیرتر می‌کند.
پدر آه می‌کشد، نیت می‌کند و فال می‌گیرد:

                    ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی                                  دل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی
‌
یلدا می‌گوید: پدر! دلگیر نباش. کرونا در کمین دورهمی‌های امشب نشسته تا قربانی بگیرد و داغ بر دلمان بگذارد. پس نباید بگذاریم سهم ما از یلدای امسال از دست دادن عزیزانمان باشد. برایم از متل‌های شیرازی بگو.‌

مثل‌ها و متل‌ها
پدر می‌گوید: استاد فقیری، در خصوص قصه گویی و گفتن متلک در شب یلدا می‌نویسد: متل قصه‌های کوتاهی است که با نوعی شوخی همراه است طنز شیرینی دارد که شنونده را بی اختیار می‌خنداند.

متل‌ها از وجود ادبیات شفاهی در دوران کهن خبر می‌دهند. در ساخت متل ادبیات و بازی با هم در آمیخته و روایتی دلنشین به وجود آورده اند.

اومديم و اومديم و می گويين خوش اومدين                  گل به دس دسمال به جيب و شاد و خرم اومديم

بیشتر متل‌ها وزن و گاهی قافیه دارند و بعضی از کلمه‌ها و جمله‌ها در آن‌ها تکرار می‌شوند.

متل‌های روزگاران کهن،سرایندگان شناخته شده ندارند و بعضی از سرایندگان متل‌های جدید از متل‌های قدیم الهام گرفته اندو متل‌های نو پدید آورده اند.

پدر ادامه می‌دهد: مراسم متعددی که در شب یلدا در سراسر ایران زمین برپا می‌شود مثل پهن کردن سفره قلم کار و گذاشتن قران در میان آن و تفال به دیوان حافظ و خوردن میوه.
به گفته او انار با دانه‌های فراوان نشان برکت نعمت‌های خداوند است و هندوانه به عنوان نماد کروی که درونش سرخ است سمبل خورشید است.
مراسم شب یلدا یکی از ۸۰۰ اثر معنوی کشور است که در فهرست ملی جای گرفته است.

گوشی زنگ می‌خورد. نگرانی از نگاه پدر می‌بارد. «خدا کند از بیمارستان نباشد.‌»
یلدا می‌گوید: نگران نباش. تماس تصویری نوه ها است.
پدر سرگرم قربان صدقه رفتن نوه‌ها می‌شود.
یلدا دعا می‌خواند و به نیت پایان همه این روز‌های سخت و سرد، فالی می‌گیرد:
خوب آمد  : غبار غم برود حال خوش شود حافظ

* مریم شمس
خبرگزاری صداوسیما شیراز