حجب در ارث یا موانع ارث چیست؟

به گزارش گروه وب گردی خبرگزاری صدا و سیما، تمامی اموال، حقوق و دیون متوفی به صورت قهری به وراث وی منتقل می‌گردد. شرط چنین انتقالی، فوت شخص متوفی می‌باشد. در این انتقال، اراده اشخاص بی‌تأثیر است و انتقال به موجب قانون صورت می‌گیرد.

دو عامل وجود دارد که موجب پیدایش رابطه تو ارث بین دو شخص میگردد به این شکل که در صورت فوت هر یک از آن‌ها دیگری از وی ارث می‌برد موجبات ارث عبارتند از نسب و سبب.
حجب در لغت به معنی منع و پوشاندن است. بین حجب در ارث و منع از ارث رابطه عموم و خصوص مطلق وجود دارد؛ یعنی هر حجبی منع است، ولی هر منعی ناشی از حجب نیست.

حجب در اصطلاح حقوقی یعنی اینکه برخی از وراث برخی دیگر را از ارث محروم نمایند یا آن که سبب گردند تا برخی دیگر سهم کمتر خود را از ارث ببرند و سبب نقص آن سهم آنان گردند؛ بنابراین معنی حجب محروم کردن شخصی که مستحق ارث می‌باشد از ارث و یا محروم کردن وی از سهم بیشتراست.

 

همان طور که از تعریف واژه حجب بر می‌آید این واژه بر دو قسم است قسمت اول حجب حرمانی و قسمت دوم حجب نقصانی.

به موجب ماده ۸۸۷ قانون مدنی حجب بر دو قسم است:

 

 

قسمت اول آن که وارث از اصل ارث محروم می‌گردند مثل برادرزاده که به واسطه بودن برادر یا خواهر متوفی از ارث محروم میشود یا برادر ابی که با بودن برادر ابوینی از ارث محروم می‌گردد
قسمت دوم آن است که فرض وارث از حد اعلا به حد ادنی نازل می‌گردد مثل تنزل حصه شوهر از نصف به ربع در صورتی که برای زوجه اولاد باشد و همچنین تنزل حصه زن از ربع به ثمن در صورتی که برای زوج او اول آزاد باشد”

حجب حرمانی آن است که وارث از اصل ارث محروم می‌شود؛ و حجب نقصانی یا حجب از بعض از ارث یعنی فرض وارث از حد اعلا به حد ادنی نازل می‌شود یعنی وارث سهم کمتر خود را می‌برد و به واسطه حجب از بردن ارث بیشتر محروم می‌شود.

حجب از اصل ارث را حجب حرمانی و حجب از بعضی از ارث را حجب نقصانی می‌نامند.

اگر با وجود اولاد نوه ارث نبرد در این فرض اولاد حاجب حرمانی نوه محسوب می‌گردند و اگر وجود اولاد موجب تنزل سهم زوج شود در این فرد از اولاد حاجب نقصانی محسوب می‌گردند.

مثال دیگری که در این مورد می‌توان زد این است که دختر تنها یک دوم و دختران متعدد دو سوم می‌باشد بنابراین در صورتی که دختر‌ها دو نفر باشند هر یک از آن‌ها را می‌توان حاجب نقصانی دیگری معرفی کرد که فرض هر یک از ایشان از یک دوم به یک سوم کاهش می‌یابد، زیرا سهم دختر و دختر‌ها در صورت نبودن اولاد پسر برای متوفی در هر حال نسبت معینی از ترکه است.

 

“ضابطه حجب از اصل ارث و رعایت اقربیت میت است بنابراین هر طبقه از وراث طبقه بعد را از ارث محروم می‌نمایند مگر در مورد ماده ۹۳۶ و موردی که وارث دورتر بتواند به سمت قائم مقامی ارث ببرد که در این صورت هر دو ارث می‌برند”

در خصوص این ماده باید به نکاتی دقت نمود. حکم ماده ۸۸۸ قانون مدنی بیانگر قاعده “الاقرب یمنع الابعد” یا قاعده “تقدم خویشاوند نزدیکتر و منع از وراث خویشان دورتر” است که به موجب آن نه تنها طبقه نزدیکتر مانع ارث بردن طبقه دورتر است، بلکه درجه نزدیکتر در همان طبقه نیز مانع ارث بردن درجه دورتر میشود.

مثلاً زمانی که شخص متوفی دارای اولاد و خواهر و برادر می‌باشد وجود اولاد در طبقه اول سبب می‌گردد تا خواهر و برادر میت از او ارث نبرند بنابراین طبقه اول مانع ارث بری طبقه دوم می‌گردد و در صورتی که متوفی دارای اولاد و نوه باشد، وجود اولاد مانع ارث بری فرزندان اولاد که در اصطلاح به آن‌ها نوه گفته می‌شود خواهد بود. چنین مانعی به دلیل وجود اولاد در درجه قبل از درجه نوه است. چرا که اولاد در درجه اول از طبقه اول طبقات ارث قرار دارند در حالیکه نوه‌ها در درجه دوم از طبقه اول می‌باشند.

 

مفهوم حجبحکم ماده ۸۸۸ قانون مدنی امری می‌باشد و توافق بر خلاف آن بی اثر است.

نکته دیگر در خصوص این ماده این است که همانگونه که قائم‌مقامی وارثان طرفین عقد استثنا بر اصل نسبی بودن اثر قرارداد محسوب نمی‌شود قائم مقامی اولاد وارث نیز استثنا و قاعده تقدم وارث نزدیکتر نیست پس بر خلاف ظاهر ماده تنها استثنای واقعی این قاعده تقدم پسر عموی ابوینی بر عموی ابی در فرض انحصار وراثت به این دو است.

ماده ۹۳۶ قانون مدنی در این باره بیان می‌دارد که:

اگر متوفی فقط یک پسر عموی ابوینی و یک عموی ابی داشته باشد، در چنین حالتی با اینکه عموی ابی در درجه قبل از درجه پسر عموی ابوینی قرار دارد باز پسر عموی ابوینی از متوفی ارث خواهد برد نه عموی ابی.

قائم مقامی منوط است به اینکه اولاً از صنف نسلی که بی واسطه به متوفی می‌رسد کسی زنده نباشد و ثانیاً اینکه نسل واسطه خودش به سبب زنا و لعان ممنوع الارث نباشند ثالثاً این که قائم‌مقام نباید ممنوع الارث باشد و رابعاً نسل واسطه باید پیش از متوفی فوت کرده باشد.

سهمی که قائم‌مقامان می‌برند همان سهم نسل واسطه خواهد بود پس اگر پدری که یک پسر و یک دختر دارد، پس از فوت دو فرزندش بمیرد و از پسر یک دختر و از دختر یک پسر باقی مانده باشد نوه دختر، چون به حساب پدرش ارث میبرد دو سهم و پسر، چون به حساب مادرش ارث می‌برد یک سهم می‌برد؛ در حالی که اگر جنسیت نوادگان ملاک قرار می‌گرفت نتیجه برعکس می‌شد توجه نمایید که با اینکه قائم مقام‌ها ارث را به حساب نسل واسطه می‌برند، ولی این سهم را به نام خودشان می‌برند در نتیجه این سهم از دسترس طلبکاران و وصایای نسل واسطه در امان است.

 

مواردی که در آن شخصی سبب محروم شدن شخص دیگر از اصل ارث می‌شود از این قرار است:
 در بین خویشاوندان نسبی تا زمانی که از طبقه اول شخصی وجود داشته باشد، وراث طبقه دوم ارث نمی‌برند و همین طور تا از وراث طبقه دوم شخصی باشد به طبقه سوم ارث نمی‌رسد.
 در هر طبقه درجه نزدیک‌تر درجه دورتر را از ارث محروم می‌کند. برای مثال با بودن برادر متوفی برادر زادگان او ارث نمی‌برند و با بودن فرزندان متوفی نوادگان او ارث نخواهند برد. توجه کنید که درجه نزدیکتر در صورتی درجه دورتر را از ارث محروم می‌کند که در یک دسته باشند.

برای مثال در صورتی که متوفی پدر و مادر و نوادگان داشته باشد با اینکه پدر و مادر درجه اول از طبقه اول هستند و نوادگان متوفی درجه دوم از طبقه اول می‌باشند، اما همه آن‌ها ارث می‌برند و پدر و مادر نوادگان را از ارث محروم نمی‌کند، زیرا پدر و مادر در دسته‌ای غیر از نوادگان متوفی می‌گنجند همچنین اگر متوفی اجداد و جدات داشته باشد، ولی خواهران و برادران او فوت کرده باشند و فقط فرزندان خواهر و برادر داشته باشد با اینکه فرزندان خواهران و برادران درجه دوم از طبقه دوم اند و اجداد و جدات درجه اول از طبقه دوم می‌باشد، ولی با این وجود اجداد و جدات فرزندان خواهران و برادران را از ارث محروم نمی‌کند، زیرا اجداد و جدات در دسته غیر از خواهران و برادران و فرزندان ایشان می‌گنجند.
 خویشاوندان ابی با بودن خویشاوندان ابوینی از ارث محروم می‌شوند و اگر خویشاوندان ابوینی نباشند خویشاوندان ابی سهم آنان را می‌برند مثلا اگر متوفی خواهران و برادران ابوینی و خواهران و برادران ابی و همچنین خواهران و برادران امی داشته باشد هم خواهران و برادران ابوینی ارث می‌برند و هم خواهران و برادران امی که همان کلاله امی نامیده می‌شود، ولی به دلیل وجود خواهران و برادران ابوینی خواهران و برادران ابی از ارث محروم می‌شوند.

شش دسته از وراث به هیچ وجه دچار حجب حرمانی نمی‌گردند که عبارت هستند از پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه.

موارد حجب نقصانی

 

ماده ۸۹۲ قانون مدنی: ” حجب از بعض فرض در موارد ذیل است:
وقتی که برای میت اولاد یا اولاد اولاد باشد. در این صورت ابوین میت از بردن بیش از یک ثلث محروم می‌شوند مگر در مورد ماده ۹۰۸ و ۹۰۹ که ممکن است هر یک از ابوین به عنوان قرابت یا رد بیش از یک سدس ببرد همچنین زوج از بردن بیش از یک ربع و زوجه از بردن بیش از یک ثمن محروم میشود.
وقتی که برای میت چند برادر یا خواهر باشد در این صورت مادر میت از بردن بیش از یک سدس محروم می‌شود مشروط بر اینکه: ۱- لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند. ۲- پدر آن‌ها زنده باشد. ۳- از ارث محروم نباشند مگر به سبب قتل. ۴- ابوینی یا ابی تنها باشند. ”

بنابراین این ماده موارد حجب نقصانی عبارت است از:
 کاهش سهم زوج از نصف به یک چهارم در صورتی که همسر او که فوت کرده اولاد داشته باشد چه اولاد مزبور از همان مرد باشد یا از شوهر سابق زن.
کاهش سهم زوجه از یک چهارم به یک هشتم در صورتی که شوهر او که فوت کرده اولاد داشته باشد چه اولاد مزبور از آن زن باشد یا از زنی دیگر.
 کاهش سهم مادر متوفی از یک سوم به یک ششم در صورتی که متوفی اولاد داشته باشد.

وقتی برای متوفی برادران و خواهرانی با شروط زیر جمع باشد، مادر متوفی از بردن بیش از یک ششم ترکه به هر نحوی محروم می‌شود حتی اگر به رد باشد. این حالت در صورتی رخ می‌دهد که این شروط با یکدیگر جمع باشد اول اینکه باید لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند دوم اینکه باید پدر آن‌ها زنده باشد سوم باید از ارث ممنوع نباشند؛ مگر به دلیل قتل یعنی کافر نباشند و ولد زنا نباشند و مورد لعان از جانب پدرشان قرار نگرفته باشند و چهارم اینکه برادران و خواهران ابوینی یا ابی تنها باشند. در صورتی که زنده بودن برادر و خواهر مشغول باشد یا با متوفی هم زمان فوت کنند حاجب مادر نمی‌شوند.


نتیجه

منظور از حجب در مبحث ارث محروم شدن به طور ناقص یا کامل بعضی از وراث از ارث می‌باشد. حجب نقصانی حالتی است که وراث، ارث می‌برند، اما با وجود شرایطی ارث آن‌ها به حالت کمتر تنزل پیدا میکند.

منظور از حجب حرمانی حالتی است که با وجود بعضی از وراث طبقه بعدی ارث نمی‌برند مثلا با وجود اولاد، اخوال میت ارث نمی‌برند.

در صورتی که برادر یا خواهری در زمان مرگ متوفی در شکم مادر باشد و بعد زنده متولد گردد حاجب مادر می‌شود و تقسیم ترکه باید تا زمان ولادت متوقف شود.