درباره حماسه سرای نامی ایران، به مناسبت یکم بهمن

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: چندی است در فضای مجازی و فضا‌های غیرعلمی، نخستین روز بهمن را زادروز حکیم ابوالقاسم فردوسی عنوان می‌کنند. این در حالی است که زادروز – نه زادسال - بسیاری از شاعران بزرگ ایران مانند حافظ و سعدی و مولوی مشخص نیست و برای خودشان نیز اهمیتی نداشته است که در این باره سخن بگویند.

 

البته بسیاری نکته ابهام آمیز دیگر درباره زندگی حماسه سرای بزرگ ایران وجود دارد که در این یادداشت، براساس پژوهش‌های شاهنامه پژوهان به ویژه استاد دکتر سجاد آیدنلو، فقط به زادروز، زادسال، نام و تخلصش اشاره می‌شود.

لازم است گفته شود که در تقویم رسمی کشور، بیست و پنجم اردیبهشت به صورت قراردادی، روز ملی بزرگداشت فردوسی نامگذاری و ثبت شده است که این روز هم مناسبتی با زادروز یا سالمرگ این شاعر ندارد.

درباره یک بهمن و زادروز فردوسی، دکتر سجاد آیدنلو شاهنامه شناس سرشناس معاصر، نقلِ مرحوم علیرضا شاپور شهبازی، دکترای باستان‌شناسی از دانشگاه لندن و فوق دکترای تاریخ‌نگاری ایران از دانشگاه گوتینگن آلمان را با استناد به ابیات:

و بیت:

 

‌بیان می‌کند و می‌نویسد که شهبازی در محاسباتی به این نتیجه رسیده است که فردوسی در سوم دی سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با اول بهمن زاده شده است. در حالی که بر پایه گاهنامه تطبیقی مرحوم استاد بیرشک، در آن ایّام، جمعه تنها در سال ۳۸۷ هجری مطابق با اوّل بهمن ماه بوده است و اگر فردوسی به اشاره خود در این هنگام ۶۳ ساله بوده، سال تولدش ۳۲۴ هجری خواهد بود؛ نه چنان که ژول مول (شرق‌شناس و شاهنامه‌پژوه آلمانی) و پس از او دیگران گفته‌اند، سال ۳۲۹ هجری.

معنای این نوشته دکتر آیدنلو این است که اگر زادروز فردوسی را اول بهمن بدانیم، با توجه به اینکه در سال‌های زندگی او جمعه فقط در سال ۳۸۷ مطابق با اول بهمن بوده و، چون فردوسی در اینجا خودش را ۶۳ خوانده است، پس سال تولدش ۳۲۴ می‌شود که با سال معروف یعنی ۳۲۹ که به واقعیت نزدیک‌تر است و تثبیت و پذیرفته شده است، سازگار نیست.

زادسال فردوسی برخلاف سالمرگش در منابع کهن نیامده است؛ اما از قرائنی می‌توان حدس زد که ۳۲۹ هجری قمری بوده است. براساس ابیات شاهنامه، حکیم طوس در سال ۴۰۰ هجری قمری، ۷۱ ساله بوده است و اگر ۷۱ سال از ۴۰۰ کم کنیم، زادسالش ۳۲۹ می‌شود:

فردوسی همچنین در مقدمه جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب، ۵۸ سالگی خود را مقارن با آغاز فرمانروایی محمود یعنی ۳۸۷ هجری قمری دانسته است که این نیز دلیلی است بر اینکه زادسالش ۳۲۹ است:

درباره زادسال حکیم طوس، دکتر سجاد آیدنلو ضمن تاکید بر سال ۳۲۹، معتقدند که بهتر است به جای توافق بر سر تاریخ دقیق و قطعی، فاصله سال‌های ۳۲۴ تا ۳۳۱ درنظر گرفته شود.

درباره نامش نیز، برخی "حسن" گفته اند و برخی دیگر "منصور". استاد شفیعی کدکنی پژوهشگر سرشناس زبان و ادبیات فارسی با بررسی کنیه‌ها و نام‌های دانشمندان در تاریخ نیشابور به این نتیجه رسیده اند که بیشتر کسانی که کنیه شان "ابوالحسن" بوده است، نامشان "علی" و بیشتر "ابوعبدالله ها"، نامشان "محمد" و بیشتر "ابوالقاسم ها"، نامشان "حسن" بوده است، پس احتمال اینکه نام فردوسی، حسن بوده باشد، بیشتر از منصور است.

وجه انتخاب تخلص "فردوسی" نیز به درستی معلوم نیست. این تخلص در سراسر شاهنامه فقط یک بار آمده است. برخی می‌گویند سلطان محمود غزنوی این تخلص را به او داده است. برخی نیز معتقدند پدر فردوسی، باغبانِ باغی به نام فردوس بوده و فرزندش در انتساب به آن باغ، فردوسی نامیده شده است. البته برخی نیز می‌گویند "فردوسی" اصولا تخلص نبوده است؛ بلکه عنوانی است براساس نسبت به جایی یا کسی یا پیشه ای.

 

دکتر امید جلوداریان؛پژوهشگر اداره پژوهش خبری