ظرفیت های اقتصادی و اجتماعی دیپلماسی همسایگی

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: سیاست نگاه به شرق، اواخر دهه ۶۰ خورشیدی و پس از گذشت یک دهه از قطع روابط دیپلماتیک تهران با واشنگتن و تشدید تحریم‌های گسترده این کشور و نیز اتحادیه اروپا علیه جمهوری اسلامی در اولویت سیاست خارجی ایران قرار گرفت.

در این راستا تلاش شد ضمن پایبندی به آرمان‌ها و منافع ملی، از تک قطبی شدن ساختار نظام بین‌الملل پس از جنگ سرد جلوگیری و با تغییر روند موازنه قدرت، چندجانبه‌گرایی حاکم شود.

هرچند در ابتدا کشور‌های بزرگی همچون چین و روسیه به عنوان قدرت‌های نوظهور مورد توجه دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی کشور قرار گرفت، لیکن با عنایت به اهمیت سیاست همسایگی در گفتمان سیاست خارجی رهبر معظم انقلاب و رویکرد فرهنگی- تمدنی و همچنین ژئوپلتیک راهبردی منطقه اوراسیا از منظر ایشان، توجه به همسایگان اولویت یافت.

۱۵ کشور همسایه ایران، با نزدیک به ۳۰ میلیون کیلومتر مربع مساحت در مجموع ۵۶۰ میلیون نفر جمعیت دارند که ۴۲۰ میلیون نفر از این تعداد مسلمان هستند. همسایگان جمهوری اسلامی ایران در چهار منطقه جغرافیایی و ژئوپلتیکی مهم دنیا یعنی خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و آسیای جنوب غربی قرار دارند.

روسیه بزرگترین و بحرین یکی از ذره‌ای‌ترین کشور‌های جهان، از همسایگان کشورمان هستند. جمهوری اسلامی و همسایگانش بیش از ۷۵ درصد منابع انرژی شناخته‌شده جهان را در اختیار دارند. حوزه خلیج فارس، حوزه سیبری و حوزه دریای خزر به ترتیب اولین، دومین و سومین حوزه‌های تأمین‌کننده انرژی هیدروکربنی جهان به شمار می‌آیند.

اما از آن جهت که در برخی مقاطع نگاه غالب در عرصه سیاست خارجی به ورای مرز‌ها و به عبارتی به غرب معطوف بود، «سیاست همسایگی» به نوعی مغفول ماند. بر این اساس، چون غالباً همسایگانی ورشکسته، ضعیف و در حال توسعه کشور را احاطه کرده است، پس محیط همسایگی و پیرامونی کشور نمی‌تواند تامین کننده منافع کشور باشد.

سیاستی که قویاً از سوی برخی دولت‌ها دنبال و با بدعهدی غربی‌ها، با شکست روبرو شد. این دیدگاهِ تک بعدی نه تنها نتوانست منافع ملی کشور را تأمین کند، بلکه چه بسا در مقاطعی فرصت همکاری‌های منطقه‌ای را به چالش و حتی تهدید بدل کرد.

لیکن به نظر می‌رسد بالاخص در ورطه کنونی دستگاه دیپلماسی کشور با رویکردی فراگیر و بر اساس اصل «دیپلماسی همه سوگرایانه» و «سیاست خارجی چند وجهی»، بر ایجاد تنوع در دوستان، همسایگان و تقویت روابط منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تأکید دارد. از این منظر همسایگان و گفتمان همسایگی با توجه به اشتراکات فرهنگی، دینی، زبانی و ... در اولویت قرار دارد.

این دیدگاه بر این باور است که مرز‌های فرهنگی و عمق استراتژیک کشور بسیار گسترده‌تر از مرز‌های جغرافیایی است؛ لذا تعامل با همسایگان در مسائل مشترک و دوری گزیدن از تحریک احساسات همسایگان از ضروریات است.


بر این اساس، سفر اخیر وزیر امور خارجه کشورمان به شش کشور همسایه را باید در قالب توجه به گفتمان همسایگی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ارزیابی کرد، زیرا نخستین گام در بازآرایی ژئوپولیتیکی، تضمین همسایگی خوب و ارائه چشم‌انداز مشترک از توسعه، امنیت و صلح برای همه است. نماینده دستگاه دیپلماسی ایران که سفر دیپلماتیک خود را با جمهوری آذربایجان آغاز و با نخجوان به پایان رساند، به روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه نیز سفر کرد.

رایزنی‌های چندجانبه و راهبردی ظریف با قفقاز جنوبی در حالی پایان یافت که تلاش برای ایجاد همگرایی و همکاری منطقه‌ای به منظور بازگشت و تحکیم ثبات در قفقاز از مهم‌ترین دستاورد‌های آن قلمداد می‌شود.

منطقه قفقاز جنوبی از ظرفیت بالایی برای سرمایه‌گذاری برخوردار است و جمهوری اسلامی با داشتن نقشه راه و برنامه‌ای هدفمند، توانایی سرمایه‌گذاری اقتصادی و فرهنگی را در این منطقه دارد.

برطرف کردن محدودیت‌های بانکی، ترانزیتی و حمل و نقل و ایجاد کریدور اتصال خلیج فارس به روسیه و دریای سیاه از دیگر مباحث کلیدی و با اهمیت در قفقاز جنوبی است که با ارتقای دیپلماسی منطقه‌ای و تعامل و همگرایی جدی اقتصادی در حوزه‌های گوناگون محقق خواهد شد. به نظر می‌رسد دستگاه سیاست خارجی کشور قویاَ پیگیر دو اصل «دیپلماسی فعال» و «دیپلماسی افتصادی» است.

رایزنی‌ها با دو کشور ترکیه و پاکستان برای احیای پروژه راه آهن استانبول- تهران- اسلام آباد (ITI) موید این مطلب است. این در حالی است که دیپلماسی فعال، سازنده و متعامل در مناطق پیرامونی در بعد امنیتی نیز ضمن تأمین و تثبیت صلح و ثبات در منطقه، می‌تواند با فراهم کردن محیطی امن برای همسایگان، مانع نفوذ و شیطنت بازیگران فرامنطقه‌ای شود.

فرشته مقدم ؛ پژوهشگر اداره پژوهش خبری