باغستان سنتی قزوین چشم به راه اکسیژن تازه

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، باغستان‌های شهر قزوین که در گذشته‌ای نه‌چندان دور گرداگرد شهر را فراگرفته بودند و به عنوان ریه‌های شهر،  کار تصفیه هوا، حفاظت از محیط زیست، ایجاد نشاط و سرزندگی در شهروندان را برعهده داشتند هم اینک از حال و هوای خوبی برخوردار نیستند.

باغستان سنتی قزوین، با قدمت بیش از هزار سال و با وسعت حدود ۲۵۰۰ هکتار، در حافظه تاریخی مردم قزوین ثبت شده، باغستانی که مهم‌ترین شاخص محیط زیستی استان قزوین است که تأثیری فرا استانی دارد و یک تنه در برابر هجوم ریزگرد‌ها و آلودگی‌های صنعتی ایستاده است.

هر روز پلی یا جاده‌ای جدید از وسط این میراث بی‌نظیر می‌گذرد و بخشی از آن را نابود می‌کند. درختان چند صدساله قطع می‌شوند. اکوسیستم باغستان به هم می‌ریزد و جانوران خاص باغستان زیستگاه خویش را از دست می‌دهند.

علی‌رغم مزایا و فوایدی که برای این باغ‌های تاریخی برشمردیم، متأسفانه مشکلاتی گریبان‌گیر باغستان سنتی قزوین است که حیات آن را تهدید می‌کند. قطعه‌های زمین بایر با چندین درخت بادام خشک شده و بی‌بر و پوسیده، زمین‌های ترک‌خورده و تشنه آب، مزارع سوخته در کنار واحد‌های مسکونی و اداری ساخته شده و در حال ساخت، توصیف وضع کنونی بخش‌هایی از ۲هزار و ۵۰۰ هکتار باغستان سنتی شهر قزوین است.

مشکلات این باغستان سال‌هاست روی میز مسئولان قرار دارد، مشکلاتی که عمدتاً می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب آنان را برطرف کرد.

 برنامه‌ریزی منسجم برای احیای باغستان سنتی قزوین

مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی می‌گوید: باید یک سازمان مستقل، جدا از شهرداری و جهاد کشاورزی برای باغستان تشکیل شود که بودجه مستقل داشته باشد.

به گفته علی اکبری، اگر بخواهیم قزوین توسعه پیدا کند باید باغستان آباد شود.

وی تاکید می کند در جهاد کشاورزی برای باغداران کلاس‌های توجیهی و ترویجی داریم؛ ولی کافی نیست و باید استاندار دستور مستقیم برای باغستان داشته باشد.

مدیر باغبانی جهاد کشاورزی می‌افزاید: صاحبان اصلی باغستان سنتی، باغداران هستند.

اکبری اعتقاد دارد، اگر نگاه بدبینانه‌ای داشته باشیم، خیلی‌ها که در دوره‌های مختلف در قبال باغستان مسئولیت داشتند، گفتارشان برای توسعه باغستان با رفتارشان متفاوت بوده است.

وی  با بیان این که باغستان سنتی از حالت کشاورزی، باغداری و معیشتی و اقتصادی خارج شده است می‌افزاید: باغستان سنتی زمانی، یک کاربری داشته؛ معیشتی تولیدی بوده، اما در حال حاضر چند منظوره است؛ اداره راه جاده می‌زند، اداره گاز برای مسیر گازرسانی خیابان می‌کشد. اداره‌های مختلف در باغستان ساختمان می‌سازند و شهرداری هم در عین اینکه مدافع باغستان است ، ولی مجبور است بعضی توسعه‌ها را انجام دهد.

اکبری می‌افزاید:، چون کاربری باغستان سنتی چند وجهی شده؛ زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی، معیشتی، اقتصادی و امنیتی شده است.

مدیر باغبانی جهاد کشاورزی می‌گوید: سازمان جهاد کشاورزی یا شهرداری به تنهایی نمی‌توانند تصمیم بگیرند؛ نهاد ریاست جمهوری این موضوع را درک می کند ؛ تا ما سازمان باغستان مستقل نداشته باشیم، وضعیت باغستان بهبود پیدا خواهد کرد.

* هزینه برای باغستان، سرمایه‌گذاری برای آیندگان

مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی قزوین می‌گوید: هزینه کردن برای باغستان سرمایه‌گذاری برای آیندگان است.

علی اکبری می‌افزاید: باغستان قزوین در بارندگی‌های امسال سیل‌گیری خود را به‌خوبی نشان داد که این باغستان‌ها چه خاصیتی دارند که نیاکان ما ایجاد کرده‌اند.

وی می افزاید : نباید اشتباه کنیم که با ساختمان‌سازی و جاده‌سازی می‌توانیم جلو سیل را بگیریم؛ بلکه برعکس با این درختان، مراتع و آبخوانداری‌ها و لایروبی‌ها است  که می‌توان روان آب‌ها را به‌خوبی مدیریت کرد.

زرنگار که از باغداران قدیمی باغستان قزوین است هم می‌گوید: آب حاصل از بارندگی اخیر نعمتی برای منطقه نیمه‌خشک قزوین بود؛ زیرا ما هم به این آب نیاز داریم و هم به املاح و مواد معدنی که از کوه با خود می‌آورد؛ زمین‌هایی که یک نوبت از این آب سیراب می‌شود، محصول‌دهی متفاوتی با سایر زمین‌ها دارند.

اکبری می افزاید : برای تقویت آب‌های زیرزمینی به آب این سیلاب‌ها نیاز است و نباید کاری کنیم که هرز برود یا زمین‌های کشاورزی را نابود کند؛ باغستان ظرفیتی است که مانع از هدر رفت آب می‌شود.

مرتضی تدین نیز که از باغداران قدیمی قزوین است و امسال مسئولیت نگهداری ۱۶ هکتار از باغ ها را بر عهده دارد، می‌گوید: همین نهر‌ها و کانال‌های آبی که در باغستان حاضر و آماده است تا آب را نگه دارد و یا هدایت کند بسیاری از هزینه‌های مدیریت شهری را کاهش می‌دهد؛ در نهایت اینکه اگر برای باغستان هزینه شود در واقع سرمایه‌گذاری برای آینده و آیندگان است.

وی با اشاره به اینکه سال گذشته نیمی از باغستان به‌طورکلی خشک باقی ماند؛ می گوید : اگر ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب وارد باغستان شود باغستان کشش نگهداری آن را خواهد داشت؛ آبی که هم کم‌آبی را برطرف می‌کند، هم املاح و مواد معدنی دارد و هم به سفره‌های آب زیرزمینی تزریق خواهد شد.

* حفظ باغستان در گرو ثبت جهانی

پیگیری ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین با دستور رئیس جمهوری بر حفاظت از این میراث ملی این روز‌ها جدی‌تر از پیش دنبال می‌شود، موضوعی که تحقق آن راه حفظ و احیای این مجموعه کم‌نظیر با قدمت بیش از هزار سال را هموار می‌کند.

مرداد ماه پارسال بود که پس از ارایه گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری از وضعیت باغستان سنتی قزوین، آقای روحانی رئیس جمهوری خطاب به وزرای جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی، نیرو و کشور و همچنین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و استاندار قزوین برای حفاظت از میراث ملی دستور داد.

با دستور رئیس جمهوری بار دیگر حفاظت از باغستان سنتی قزوین به یکی از موضوعات داغ مربوط به این استان تبدیل شد و مدیران دستگاه‌های مختلف از وظایف خود در این خصوص سخن گفته و بر تلاش برای صیانت از این گنجینه ملی که در طول ۵۰ سال گذشته به دلیل توسعه شهرنشینی، فعالیت‌های سوداگرانه سودجویان و برخی دیگر از عوامل آسیب‌های زیادی دیده است، تاکید کردند.

موضوع حفاظت از باغستان سنتی قزوین که روزگاری دارای بیش از ۴ هزار هکتار وسعت بوده و حتی در برخی منابع این رقم را تا ۱۰ هزار هکتار عنوان کرده‌اند، اما اکنون وسعت آن به کمتر از ۲هزار و ۵۰۰ هکتار کاهش یافته، به یکی از دغدغه‌های فعالان زیست محیطی تبدیل شده است و در جریان سفر وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نمایندگان تشکل‌های زیست محیطی با وی به گفتگو نشستند و دغدغه‌ها و نظرات خود را با وزیر در میان گذاشتند.

با بالارفتن تب حفاظت از باغستان سنتی قزوین این میراث طبیعی با عمر بیش از هزار سال، تشکیل پرونده ثبت جهانی این مجموعه و جمع‌آوری و مستندسازی مدارک برای ارسال به یونسکو از امسال به طور رسمی در دستور کار قرار گرفت، اقدامی که مسئولان و کارشناسان معتقدند می‌تواند در کمک به حفاظت از باغستان سنتی قزوین مفید و موثر واقع شود.

البته در کنار ثبت جهانی باغستان سنتی عوامل دیگری نیز در حفظ و احیای این مجموعه موثر هستند که بدون توجه به آن‌ها نمی‌توان کامیابی لازم را در حراست از این میراث طبیعی زیبا و گنجینه سبز کم‌نظیر داشت.

* ثبت جهانی باغستان، گامی مهم برای صیانت از این میراث طبیعی

اگرچه ثبت جهانی باغستان سنتی در حفاظت از این مجموعه تاثیر بسزایی دارد، اما برای صیانت از این میراث طبیعی زیبا باید همه جنبه‌ها و موضوعات را با یکدیگر دید و به سایر عوامل تاثیرگذار نظیر برخورد با متخلفان و جلوگیری از تغییر کاربری توجه کرد . 

استاندار قزوین ثبت جهانی باغستان سنتی را گامی مهم برای حراست و صیانت از این میراث طبیعی فاخر می‌داند و معتقد است در کنار این موضوع باید به عوامل دیگر به ویژه ایجاد انگیزه اقتصادی برای مالکان (باغداران) نیز توجه کرد.

هدایت‌الله جمالی‌پور می‌گوید: اگرچه ثبت جهانی باغستان سنتی در حفاظت از این مجموعه تاثیر بسزایی دارد، اما برای صیانت از این میراث طبیعی زیبا باید همه جنبه‌ها و موضوعات را با یکدیگر دید و به سایر عوامل تاثیرگذار نظیر برخورد با متخلفان و جلوگیری از تغییر کاربری و ایجاد انگیزه‌های مالی و اقتصادی برای مالکان (باغداران) نیز توجه داشت.

وی می‌افزاید: از هیچ تلاشی برای کمک به حفاظت از این مجموعه کم‌نظیر دریغ نخواهیم کرد و امیدواریم با تکمیل مستندات و مدارک لازم، پرونده این اثر از استان قزوین در آینده نه چندان دور راهی یونسکو شده و باغستان سنتی قزوین را علاوه بر میراث ملی به عنوان یک میراث جهانی نیز بشناسیم.

استاندار با بیان اینکه در کنار برنامه دستگاه‌های اجرایی برای حفاظت از باغستان سنتی قزوین، باید مشارکت باغداران را نیز در این خصوص جلب کرد، این را تاکید می‌کند که بدون توجه به این موضوع، برنامه‌های حفاظت و احیای باغستان با ناکامی همراه خواهد بود.

* تشکیل پرونده ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین

ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین فرصتی برای حفاظت بهتر از این گنجینه سبز بوده و همچنین یک موقعیت ویژه برای رونق گردشگری استان خواهد بود.

با پیگیری‌های انجام شده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پرونده ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین امسال جنبه عملیاتی به خود گرفته و این امیدواری را در دل دوستداران میراث فرهنگی و محیط زیست قزوین ایجاد کرده است که با جهانی شدن این میراث ملی، بتوان زمینه بهتری را برای صیانت از این گنجینه سبز فراهم کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان می‌گوید: دستور تشکیل پرونده ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین امسال صادر شد و مشاور طرح انتخاب شده فعالیت خود را در این خصوص آغاز کرده است.

علیرضا خزائلی، می‌افزاید: برای ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین لازم است که تمامی خصوصیت‌های ملموس و ناملموس این مجموعه در گذر زمان یعنی همه سنت‌ها، آئین‌ها، گونه‌ها و شیوه‌های کاشت، داشت و برداشت، آبیاری مشابه آنچه در طول تاریخ وجود داشته است حفظ و احیا شود.

وی می گوید : برای ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین علاوه بر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، استانداری، نمایندگان استان در مجلس شورای اسلامی، سازمان‌های مردم‌ نهاد و دستگاه‌هایی همچون جهاد کشاورزی، اداره کل حفاظت محیط زیست، شرکت آب منطقه‌ای و شهرداری نیز باید ایفای نقش کنند و همراهی و همکاری لازم را به عمل بیاورند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری عنوان می‌کند: ثبت جهانی باغستان سنتی قزوین که امیدواریم بتوانیم با تسریع در تکمیل پرونده آن شاهد ارسال مدارک آن در سال‌های آتی به یونسکو باشیم، فرصتی برای حفاظت بهتر از این گنجینه سبز بوده و همچنین یک موقعیت ویژه برای رونق گردشگری استان خواهد بود.

خزائلی، ورود رئیس جمهوری به عنوان عالی‌ترین مقام اجرایی کشور به موضوع باغستان سنتی قزوین و تاکید بر حفاظت از این گنجینه سبز را مبارک می‌داند و می‌گوید: این مسئله انرژی زیادی را به ما برای صیانت از این مجموعه بخشیده است.

وی  می‌افزاید: علاوه بر تصمیمات اتخاذ شده در شورای باغستان سنتی قزوین با ریاست استاندار، در نشست‌های شورای حفظ حقوق بیت‌المال نیز با حضور رئیس کل دادگستری استان و دادستان قزوین تلاش‌های خوبی برای حفاظت از باغستان سنتی قزوین انجام شده که نمونه آن صدور احکام قلع‌وقمع بنا‌های غیرمجاز ایجاد شده در این مجموعه بوده است.

* راه دسترسی

راه دسترسی به باغ‌ها و مسیر رفت‌وآمد باغداران از دیگر مشکلات آن‌ها است. موضوعی که به چالش جدی بین سازمان باغستان و سازمان میراث فرهنگی تبدیل شده است. از طرفی باغداران برای رفت‌وآمد نیاز به مسیری هموار دارند؛ از طرف دیگر سازمان میراث فرهنگی مانع ساخت راه آسفالت در مجموعه باغستان است و می‌گوید: برای ثبت جهانی باغستان باید شکل سنتی آن حفظ شود.

وهابیان از باغداران سنتی قزوین راه دسترسی را از حداقل‌های لازم برای کار در باغ ها  می‌داند و می گوید : منظور ما از ایجاد راه دسترسی ساخت جاده نیست بلکه مسیری است که در آن تیلر و تراکتور بتواند عبور کند.

 نبود سودآوری اقتصادی

محمد اخوی‌زادگان از باغداران قدیمی استان هم می‌گوید: باغداری سنتی مقرون به صرفه نیست و در شرایطی که کشور امریکا از باغ های پسته خود با روش‌های مدرن بیش از ۴ تن محصول در هکتار برداشت می‌کند؛ میزان برداشت ما کمتر از یک تن است.

زرنگار یکی دیگر از باغداران از ظرفیت‌های باغستان برای ایجاد اشتغال می‌گوید: اگر باغستان‌ها احیا شود قادر است سالانه ۳۶۰ هزار کارگر را مشغول به کار کند.

وی می‌گوید: در طول شانزده سال گذشته جلسات زیادی در مورد باغستان تشکیل شده و همه مسئولان از احیا باغستان حرف می‌زنند، اما در عمل اقدامی برای باغستان نمی‌شود.

این باغدار نگران وضعیت باغستان است و می افزاید : باغستان قزوین بیمار و درختانش در حال خشک شدن است و اگر مسئولان فقط نظاره‌گر باشند بزودی این میراث ارزشمند نابود خواهد شد.

عباس باباییان یکی از باغداران قزوینی هم می‌گوید: اگر باغستان را با بوستان باراجین مقایسه کنیم، بوستان باراجین حالش خوش است؛ ولی باغستان هنوز لباس ۵۰سال پیش بر تن دارد و باید باغستان قزوین را آسیب شناسی کنیم.

وی  با اشاره به کیفیت محصولات باغستان می‌افزاید:: ما رتبه اول خلال پسته را در جهان داریم و پسته باغستان بهترین پسته است.

بابائیان می‌گوید: چهارده حلقه چاه در باغستان موجود است و ۸ میلیون مترمکعب آب مصوب برای باغستان داریم، ولی بودجه برای خرید این آب نیاز داریم.

در دهه‌های اخیر، باغ‌های دیگر شهر‌های ایران از جمله سمنان، اصفهان و قصردشت شیراز از بین رفته است، اما برخلاف بسیاری از سوءمدیریت‌ها و نامهربانی‌ها، باغستان سنتی قزوین تاکنون توانسته به حیات خود ادامه دهد.

امروزه شهر‌های مترقی و پیشرفته برای حفظ پایداری خود به ایجاد کمربند سبز در اطراف شهر ملزم شده‌اند پس چگونه است که حفظ این یادگار آبا و اجدادی برای مدیریت استان دشوار و ناممکن شده است؟

باغستان سنتی و کهن قزوین تا چند دهه پیش به وسعت ۴۰۰۰ هکتار، قزوین را، چون حلقه‌ای دربرگرفته بود، اما امروز فقط ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار از آن باقی مانده است.

به‌هرحال اگر چه با شروع سونامی ساخت‌وساز در دو دهه گذشته، این حلقه سبز در قسمت شمالی شهر شکست و صد‌ها هکتار از مجموعه باغ‌ها از بین رفت، اما شهر هنوز از سه جهت دیگر در هوای باغستان نفس می‌کشد.

* حفظ آب؛ بیشترین منفعتی که باغستان برای قزوین دارد

محمدرضا بابوک یکی از باغداران قزوینی در این باره می‌گوید: قزوین سدی برای تأمین آب شرب ندارد؛ طبق گفته مسئولین آب شرب قزوین، از ۶۴ حلقه آب داخل و اطراف باغستان تأمین می‌شود، در طول هزار سال باغستان به خاطر مرزبندی‌های بلندش آب را در منابع زیرزمینی ذخیره کرده است؛ اما طی ۳۰ سال گذشته ۵۰ متر در ارتفاع منابع زیرزمینی را مصرف کردیم، سال ۶۴ ارتفاع سطح آب‌های زیرزمینی ما ۳۸ متر بوده و هم‌اکنون به ۸۰ متر رسیده است.

بابوک با اشاره به این‌که باغستان ظرفیت خوبی در حوزه آب دارد، می‌افزاید: با توجه به شرایط کنونی باید چند چاه در باغستان احداث کنیم، در حال حاضر ما ۱۵۰۰ هکتار ویرانه داریم که با آب می‌توانیم آن را به باغ تبدیل و از طرفی باغستان را برای سیلاب آماده کنیم تا باغستان سیلاب را پذیرا شود و منابع زیرزمینی را آماده کند.

این باغدار اضافه می‌کند: ما تنها مجموعه‌ای هستیم که چاه آب‌داریم، درواقع با یک چاه، نیم درصد از باغستان را آبیاری می‌کنیم و از همین محل درخت پسته و ردیف‌کار کاشتیم و باغات را احیا کردیم، آب می‌تواند باغستان را زنده و از طرفی باغستان می‌تواند آب را به آب شرب تبدیل کند.

* حق آبه باغستان را منتقل نکنید

پوریا کاکوند یکی دیگر از باغداران قزوینی که مهم‌ترین مشکل باغستان را آب می‌داند، می‌گوید: حق آبه باغستان را نباید انتقال دهند، در حال حاضر در بوستان باراجین دریاچه مصنوعی ساخته‌اند درحالی‌که کسی حق ندارد حق آبه باغستان را منتقل کند، برخی مسئولان تأکید دارند که از حق آبه باغستان برای بوستان باراجین استفاده نمی‌کنند درحالی‌که قبل از تأسیس بوستان، رودخانه‌ها همه به سمت باغستان می‌رفتند، اما با تأسیس آن بخشی از حق آبه باغستان را به این بوستان اختصاص دادند و در حال حاضر قبل از این‌که آب به باغستان برسد آنجا برداشت می‌شود.

* حق آبه باغستان به‌هیچ‌وجه به پارک باراجین منتقل نمی‌شود

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین در این خصوص می‌گوید: باغستان به‌صورت طبیعی از ۵ رودخانه دلیچای، رودخانه بازار، رودخانه باراجین، رودخانه زویار و وشته سهم آب دارد و آب مورد نیاز آن توسط این رودخانه‌ها تأمین می‌شود.

یدالله ملکی می‌افزاید: ۸ میلیون مترمکعب سهمیه آب از طریق کانال مادر قزوین نیز در نظر گرفته‌ شده است و در صورت مشکلاتی از قبیل کمبود آب و خشکسالی نیز امکان استفاده از آب کانال وجود دارد، کانال دارای دریچه است و از وسط باغ ها عبور کرده، با توجه به تقاضای باغداران ما دریچه را برمی‌داریم و به آن‌ها آب تحویل می‌دهیم.

وی با اشاره به‌حق آبه باغستان تأکید می‌کند: حق آبه باغستان به‌هیچ‌وجه به پارک باراجین منتقل نمی‌شود چراکه این کار ممنوع و حق آبه باغستان محفوظ است، مواردی که مطرح‌شده صرفاً مباحثی است که تشکل‌ها به آن می‌پردازند و صحت ندارد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین همچنین می‌گوید: در داخل باغستان چاه آب شرب نداریم؛ دو منطقه آب شرب وجودارد یک منطقه سمت مهدی‌آباد و یکی هم سمت بیدستان است، همچنین حفر چاه جدید ممنوع و غیرقانونی است.

* آب، راه و امنیت؛ سه چالش باغستان سنتی شهر قزوین

تامین آب، راه و امنیت سه چالش بزرگ باغستان سنتی شهر قزوین است که حفاظت و صیانت از این پهنه ارزشمند تاریخی بدون برنامه‌ریزی و اقدام برای رفع آن‌ها میسر نیست.

با توجه به چالش‌های اصلی که برای این پهنه طبیعی ارزشمند طی سال‌های اخیر به وجود آمد سازمان باغستان‌های سنتی شهرداری قزوین بنیان‌گذاری شد تا با همکاری دستگاه‌های مربوط، گام‌های بلندی را برای حفاظت از باغستان و جلوگیری از تخریب بخش‌های باقیمانده آن بردارد.

در این میان دستور رئیس جمهور برای حفاظت و صیانت از این پهنه ارزشمند تاریخی به دستگاه‌های متولی از استانداری قزوین، جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی، شهرداری قزوین و سازمان باغستان‌ها وظیفه آن‌ها را در ایفای رسالت اصلی خود مبنی بر احیای بخش‌های در حال نابودی باغستان و تلاش بر حفاظت و صیانت از بخش‌های باقیمانده مضاعف کرد.

رئیس سازمان باغستان سنتی شهر قزوین می‌گوید: باغستان سنتی قزوین در گذشته حدود چهار هزار هکتار مساحت داشته و باغ‌های سبز دور تا دور شهر قزوین را احاطه کرده و قزوین به معنی واقعی یک باغشهر بوده است.

کاظم‌پور می‌افزاید: متاسفانه کل ضلع شمالی باغستان نابود شده و ضلع شمال شرق یعنی منطقه کت‌آباد در پشت بیمارستان قدس در حال تخریب و از بین رفتن بر اثر توسعه شهر است و ضلع شمال غرب یعنی منطقه ولیستان در پشت مجتمع ادارت نیز به منطقه پرخطری تبدیل شده و با مشکل آب، مالکیت، فروش زمین‌های باغستان در قطعات کوچک ۱۰۰ تا ۲۰۰ متری مواجه است.

وی می‌گوید: وضعیت باغستان در قسمت جنوبی مطلوب است، ولی آسیب‌هایی وجود دارد مثل ساخت راه‌ها و معابر که هم فرصت است و هم تهدید، چون موجب تخریب باغستان و تغییر کاربری آن می‌شود و شاید جدی‌ترین چالش باغستان در شرایط فعلی مشکل امنیت و تامین آب باشد اگرچه طی سال‌های اخیر وارد ترسالی شده‌ایم و مشکل کمبود آب کمتر احساس می‌شود، ولی چالش راه و توسعه شهر نیز از مشکلات دیگر باغستان است.

امروزه دیگر نمی‌شود باغستان را مثل ۱۰۰ سال قبل اداره کرد و باید هر مجموعه‌ای طبق شرایط زمان خود مدیریت شود.

* باغستان مهمترین حلقه حفاظت قزوین در مقابل سیل

باغستان قزوین مانند کمربندی سبز شهر قزوین را فراگرفته است؛ این مجموعه باغ ها  ویژگی‌های مهمی دارند که به آن ماهیتی اجتماعی بخشیده است؛ یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های باغستان سیستم آبیاری آن است و در بارندگی‌های اخیر قزوین شاهد مدیریت صحیح آب از طریق سیستم آبیاری باغستان بودیم.

باغستان از گذشته تاکنون بارش زمستان و بهار را در خودش جمع و حفظ می‌کند؛ به‌این‌ترتیب با مدیریت آب‌های سطحی، هم خودش از آب استفاده می‌کند و هم سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند؛ در واقع چرخه آب باغستان از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و در مواقع بحرانی همچون بارندگی‌های شدید و بحران سیل به‌خوبی می‌تواند سیلاب را مدیریت کند.

 مهار سیلاب با آبیاری غرقابی

نکته بسیار مهم و منحصربه‌فرد در باغستان، شیوه آبیاری آن است که به تأیید متخصصین داخلی و خارجی در دنیا خاص است.

باغات در فصل بارندگی، به نوبت تا ارتفاع کَرت‌ها پر از آب می‌شوند و این آب به مرور در خاک نفوذ می‌کند و درختان باغستان و بوته‌های انگور و پسته با همین یکبار آبیاری به حیات خود ادامه داده و بهترین محصولات را هم به بار می‌آورند.

علاوه بر این نفوذ تدریجی آبی که می‌توانست هدر برود، سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کند. ساختار خاک به شکلی است که آب فرورفته در کنار ریشه درختان را برای مدت طولانی حفظ کرده و از تبخیر آن جلوگیری می‌کند.

خزانه‌ای از باغداران قدیمی قزوین در همین باره می‌گوید: بارش‌های اخیر تشنگی چندین ساله باغستان را جبران کرد و خدا را شکر امسال مانند ۲۰ سال گذشته باغستان آبیاری شد.

عظیمی یکی دیگر از باغداران قزوینی هم می‌گوید: به علت بارش‌های خوب فروردین ماه در ماه‌های آینده هم دیگر باغستان قزوین نیاز به آب ندارد.

وی می‌افزاید: اگر سیل‌بند‌های باغستان نبود؛ در بارندگی‌های اخیر نصف شهر قزوین را سیل فرامی گرفت.

 هدایت بارندگی و سیلاب به سمت باغ‌های سنتی

معاون عمرانی استاندار درخصوص نقش باغستان‌ها می‌گوید: باغ‌ها از گذشته تاکنون به‌عنوان یک طرح آبخوان عمل می‌کردند و یکی از دلایل اصلی احداث این باغ‌ها نیز جلوگیری از سیل و ورود آب به شهر بوده است.

علی فرخزاد، می افزاید : آبخوان‌داری یکی از نقش‌های کلیدی باغ های سنتی قزوین بوده و در دوران پایتختی این شهر (قزوین در دوره صفوی به مدت پنجاه سال پایتخت ایران بوده است) از باغستان سنتی به‌عنوان طرح آبخوان‌دار استفاده می‌کردند تا بخشی از سیلاب به داخل باغ ها هدایت شود.

معاون عمرانی استاندار قزوین در ادامه با اشاره به استفاده از باغستان در بارندگی اخیر بیان می‌کند: ما در سه نقطه رودخانه «وَشتِه»، رودخانه «بازار» و بند «اَرِنجَک» از ظرفیتی که آب به سمت باغ‌ها هدایت می‌شد استفاده کردیم.

وی تأکید می‌کند: با توجه به اینکه باغ ها  از روز‌های قبل از بارندگی، دو یا سه مرحله آبگیری شده بودند و از نظر اجرایی شاید احتیاج به آب نداشتند و درختان در مرحله شکوفه بودند؛ بعضی از باغداران تمایلی برای ورود سیل به باغ خود نداشتند، اما مساعدت کردند و بخش زیادی از سیلاب به داخل باغ های سنتی هدایت شد.

با توجه به اینکه باغداران اعلام آمادگی می‌کنند تا تجربیات خود را در اختیار مسئولان قرار دهند و در مدیریت سیلاب احتمالی کمک حال مسئولان باشند؛ مدیران شهری و استانی هم از این امر قدردانی و از این پیشنهاد استقبال می‌کنند..

زرنگار یکی از باغداران قزوینی درباره هرچه بهتر مدیریت کردن بارندگی‌ها در مواقع بحران می‌گوید: در حال حاضر وقتی مطلع می‌شویم که بارندگی و سیل در راه است سه کار باید انجام دهیم؛ اول اینکه دِبی رودخانه‌های قزوین را از طرح آبیاری استعلام کنیم و بیشتر از دبی رودخانه اجازه ندهیم آب وارد آن شود و در ادامه با کمک باغدار‌ها سیلاب را در رودخانه‌های مختلف پخش کنیم تا به بهترین شکل ممکن از آب بهره ببریم.

وی می‌افزاید: به‌هرحال آبی که وارد نهر‌ها می‌شود باید در جایی تخلیه شود؛ عکس‌های هوایی هم نشان می‌دهد ادامه نهر‌های قزوین به کجا منتهی می‌شود لذا با این ابزار می‌توان خروجی آب را مشخص کرد؛ نکته سوم و مهم این است که مسئولان بدون کمترین هزینه می‌توانند روی کمک باغدار‌ها و باغبان‌ها حساب کنند، زیرا آن‌ها دفعه اول نیست که با سیلاب مواجه می‌شوند و می‌توانند به بهترین شکل ممکن این موضوع را مدیریت کنند.

زرنگار بیان می‌کند: بخش‌های بسیاری از باغستان با سوداگری‌ها از بین رفته است؛ باغستان را از بین می‌برند تا ساختمان بسازند، اما با همه این‌ها همچنان باغستان مهم‌ترین ابزار برای جلوگیری از سیلاب‌های احتمالی به سمت شهر قزوین است.

سایه توسعه غیراصولی و ناپایدار شهری، مانند احداث پل‌های غیرضروری، بلوار‌های عریض و کمربندی‌ها به موجودیت باغستان سنتی قزوین آسیب جدی وارد کرده و بخش زیادی از باغستان را به ویژه در چندین سال گذشته از بین برده است؛ با این همه باغستان در بارندگی‌ها همچنان به عنوان سیل‌بند عمل و شهر قزوین را از خطر سیلاب احتمالی حفظ می‌کند.

 سخن پایانی.

اما سخن پایانی این است که اگر چه با شروع سونامی ساخت‌وساز در دو دهه گذشته، این حلقه سبز در قسمت شمالی شهر شکست و صد‌ها هکتار از این مجموعه باغها از بین رفت، اما شهر هنوز از سه سمت دیگر در هوای باغستان نفس می‌کشد و این جای امیدواری است.

در دهه‌های اخیر، باغ‌های دیگر شهر‌های ایران از جمله سمنان، اصفهان و قصرالدشت شیراز از بین رفته است، اما برخلاف بسیاری از سوءمدیریت‌ها و نامهربانی‌های مسئولان باغستان سنتی قزوین تاکنون توانسته به حیات خود ادامه دهد.

باغستان سنتی، آبخوانداری قزوین را انجام می‌دهد، سفره‌های زیرزمینی را پرمی‌کند، دمای هوای قزوین را تصفیه کرده و خنک می‌کند و مقابل ورود ریزگرد‌ها به شهر از دشت قزوین را می‌گیرد و از همه مهمتر یک منظر زیبای طبیعی و یک آرامش باوقار را به شهر می‌بخشد، اگر می‌خواهیم از این باغستان سنتی تنها خاطره‌ای در ذهن آیندگان باقی نمایند، باید با برنامه‌ریزی مناسب برای حفظ باغستان همه مسئولان و ارگان‌های مربوطه وارد میدان شوند.

نگارنده: امین فرخی حقیقت